William Whiston—Kâfir mi Yoksa Mukaddes Kitap Bilgini mi?

İNANCINIZ uğruna kariyerinizi feda eder miydiniz? William Whiston bunu yaptı.

O, 18. yüzyılın başlangıcında, İngiltere Kilisesiyle Mukaddes Kitap öğretileri hakkında çatıştığı zaman dinsel alanda tartışmalara yol açan biri durumuna geldi. Bu, bir kâfir olarak damgalanmasıyla sonuçlandı. Böylece, onun davranış tarzı alay konusu oldu, fakat kendisine saygı da kazandırdı.

Acaba William Whiston kimdi? Ve neler başardı?

Bir Mukaddes Kitap Bilgini

William Whiston, Cambridge Üniversitesinde Sir Isaac Newton’un çok zeki bir meslektaşı idi. Eğer birinci yüzyılın Yahudi tarihçisi Flavius Josephus’un yazılarının İngilizce baskısına başvurursanız, okuduğunuz büyük olasılıkla 1736 da Whiston tarafından yapılan tercüme olacaktır. Başka tercümeler varsa da, onun not ve yorumlarıyla bilimsel nitelikteki bu tercümesi hâlâ geçerlidir ve basılmaktadır. Birçok kişi bu eseri Whiston’un başarısının doruğu olarak kabul eder.

Bununla birlikte, Whiston tarafından yapılan Yunanca Kutsal Yazıların Primitive New Testament (İlk Yeni Ahit) adlı tercümesi de gözardı edilmemeli. Bu tercüme Whiston 78 yaşında iken, 1745’te yayımlandı. Whiston, Codex Bezae’den dört İncili ve Resullerin İşlerini, Clermont Kodeksi’nden Pavlus’un mektuplarını ve Codex Alexandrinus (İskenderiye Yazması) adlı elyazmalarından da Vahiy dahil olmak üzere geri kalan kısmı tercüme etti. O, dikkatli davranarak I. Yuhanna 5:7’deki sahte kısmı dahil etmedi. Whiston, o zaman mevcut olan bu en iyi üç eski Yunanca kaynağı seçti.

Whiston’un yaptığının arkasındaki asıl etkenin Mukaddes Kitaba karşı duyduğu sevgi olduğu anlaşılıyor. Onun günlerinde yaygın olan inanç, Tanrı’ya inanmak için mantığın yeterli bir temel olduğu öğretisi, yani Yaradancılık idi. William Whiston—Honest Newtonian (William Whiston—Dürüst Newtoncu) adlı kitaba göre, Whiston “Mukaddes Kitabın, eski tarihin yanılmaz kaynağı olduğu hakkındaki geleneksel görüş”ü kuvvetle destekledi. Burada “Newtoncu” terimiyle, Doğa Felsefesinin Matematik Prensipleri kitabıyla ün yapmış, evrensel yerçekimi kanununu açıklayan İsaac Newton’a değinilir. Newton’un düşünce tarzının William Whiston üzerinde derin bir etkisi vardı. Acaba nasıl?

Zıt Kişilikler

William Whiston İngiltere Kilisesine ait bir din adamının oğlu olarak 1667’de doğdu. 1693’te papaz tayin edildikten sonra matematik öğrenimi görmek ve Newton’un asistanlığını yapmak üzere Cambridge Üniversitesine döndü. Aralarında sıcak bir bağ gelişti. Newton, yaklaşık üç yıl sonra Matematik Profesörlüğü görevinden istifa ettiği zaman, Whiston’un kendi yerine geçmesini sağladı. Kariyeri ile meşgul olan Whiston, astronomi ve matematik üzerine konferanslar verdi, fakat Newton’un etkisiyle, Mukaddes Kitap kronolojisi ve doktrinlerine daha derin ilgi duymaya başladı.

Newton dindar bir adamdı. Mukaddes Kitabın Milenyum öğretisine bağlı bir inanan olarak Daniel ve Vahiy kitaplarındaki peygamberlikler üzerine birçok yazı yazdı. Bununla birlikte, bu yazılardan hemen hiçbiri o yaşarken yayımlanmadı. O, Üçlük doktrinini reddetti. Fakat üçlüğün karşısında olan kanıtını yayımlama vakti geldiğinde, The New Encyclopœdia Britannica’nın belirttiğine göre, “Newton, üçlüğe karşı olan görüşlerinin öğrenileceğinden korktuğu için geri çekildi.” F. E. Manuel bunu Isaac Newton, Historian adlı kitabında şöyle anlatıyor: “Newton’un grubu, ya görüşlerini gizli tuttu ya da coşkularına hâkim oldu. . . . . Newton’un ağzı sıkı olduğu halde, Whiston açık sözlüydü.” Böylece bu iki adamın zıt kişilikleri vardı.

İlişkinin Kesilmesi

Whiston, Temmuz 1708’de hem Canterbury hem de York başpiskoposuna mektup yazarak, İngiltere Kilisesinin Atanas iman ikrarında yansıtılan ve sahte bir öğreti olan Üçlük öğretisinde zorunlu bir reform yapması gerektiğinde ısrar etti. Anlaşıldığına göre, onun ihtiyatlı olması öğütlendi. Whiston yine de ısrar etti ve şöyle dedi: “Bu meseleyi temeline kadar inceledim ve Hıristiyan Kilisesinin bu meselede uzun zaman boyunca kötü şekilde aldatıldığına tamamen ikna oldum; Tanrı’nın inayeti ile eğer elimde yetki olursa, daha fazla aldatılamayacak.”

Newton, sosyal ve akademik konumu için kaygılandı. Whiston ise, korkmadı. Üçlüğe karşı inancını kesin ve açık şekilde ifade ederek, görüşlerini açıklayan bir broşür yazdı. Fakat Ağustos 1708’de Cambridge Üniversitesi geleneksel görüşlere uymadığı düşüncesiyle, bu bilgiyi yayımlamak üzere Whiston’a bir izin belgesi vermeyi reddetti.

Whiston, 1710 yılında, İngiltere Kilisesinin inancına ters düşen bir öğretiyi öğretmekle suçlandı. Suçlu bulundu ve profesörlüğü alınarak Cambridge Üniversitesinden kovuldu. Bununla birlikte, ona karşı açılan ve beş yıldan fazla süren adli davalara rağmen Whiston hiçbir zaman kâfir olarak mahkûm edilmedi.

Newton’un her ne kadar Whiston’ınki gibi üçlüğe ters düşen görüşleri var idiyse de, dostunu desteklemek üzere konuşmadı ve sonunda onunla ilişkisini kesti. Newton’un Mukaddes Kitapla ilgili yazdığı, Üçlük’ü teşhir eden eseri onun ölümünden 27 yıl sonra, yani 1754’te nihayet yayımlandı. Fakat bunun Whiston’a herhangi bir yararı dokunabilmesi için artık çok geçti; o iki yıl önce ölmüştü.

Newton, Whiston’un ünlü Royal Society’ye girememesinden de sorumlu tutuluyor. Fakat Whiston’un cesareti kırılmadı. Ailesiyle birlikte Londra’ya taşındı ve orada Society for Promoting Primitive Christianity isimli bir cemiyet kurdu. Tüm gücüyle, o zamana dek oluşturduğu en önemli eser olan dört ciltlik Primitive Christianity Revived (Yeniden Canlandırılan İlk Hıristiyanlık) isimli kitabını yazmaya koyuldu.

Yaşamının Sonuna Dek Tartışmalara Yol Açan Biri

Whiston bir bilim adamı olarak, denizcilerin denizde bulundukları boylamı saptayabilmeleri için farklı yöntemler üzerinde çalıştı. Fikirleri benimsenmediği halde, ısrarla devam etmesi daha sonra denizcilik kronometresinin gelişmesine yol açtı. Whiston ve çağdaşlarının Mukaddes Kitabın birçok peygamberliği üzerindeki görüşünün tam doğru olmadığı kanıtlandıysa da, o, hakikati ararken bulabildiği her şeyi inceledi. Onun hem bilimsel hem de Mukaddes Kitaba ait hakikati savunmak amacıyla yazdığı birçok eser arasında, kuyruklu yıldızların yörüngesi üzerine yazılmış broşürler ve Nuh’un günlerindeki Tufan’ın etkilerine dair tezler vardır. Bununla birlikte, üçlük doktrininin Mukaddes Kitaba aykırı olduğunu açığa vuran yazıları, diğer tüm yazılarından üstündür.

Whiston, kendisinden beklenebileceği gibi davranarak 1747’de İngiltere Kilisesinden ayrıldı. O, bunu, bir din adamı Atanas iman ikrarını okumaya başladığı sırada kiliseden çıkarak hem harfi hem de mecazi anlamda yaptı. A Religious Encyclopœdia, Whiston hakkında şöyle der: “Açık, doğru ve mert karakteri, yaşamındaki tutarlılık ve davranış tarzındaki açık sözlülük insanda hayranlık uyandırır.”

William Whiston’a göre hakikat uzlaşamazdı ve kişisel kanılar da insanların alkış ve övgülerinden çok daha değerliydi. Whiston tartışmalara yol açan biri olmakla birlikte, Tanrı’nın Sözü olan Mukaddes Kitabın korkusuz bir savunucusu ve dürüst bir bilim adamı idi.—II. Timoteos 3:16, 17.

[Sayfa 26’daki resim tanıtım notu]

Telif hakkı British Museum’a aittir