Kim Rabbi Diye Çağrılmaya Layıktır?

HİÇ beklemediği bu olay nedeniyle turistin havaalanına zamanında yetişme umudu pek kalmamıştı. Yüzlerce polis, Kudüs’ün caddelerini dolduran 300.000’in üzerinde yaslı insanın güvenliğini sağlarken, trafiği de yönetmeye çalışıyordu. The Jerusalem Post bunun, “genellikle sadece devlet başkanlarına, krallara ve totaliter diktatörlere özgü boyutlarda bir cenaze alayı” olduğunu yazdı. İsrail’in başkentini saatlerce felce uğratarak böyle bir bağlılık gösterisine neden olan kişi kim olabilirdi? Saygın bir rabbi. Neden bir rabbinin mevkii Yahudiler arasında bu denli saygı ve bağlılık görüyor? “Rabbi” terimi ne zaman kullanılmaya başlandı? Kim için yerinde olarak kullanılır?

Musa Bir Rabbi miydi?

Kanun ahdinin aracısı Musa, Yahudilikte en saygı duyulan isimdir. Dindar Yahudiler “‘Rabbimiz’ Musa” ifadesini kullanırlar. Ne var ki, Mukaddes Kitabın hiç bir yerinde Musa’dan “Rabbi” unvanıyla söz edilmez. Gerçekte “rabbi” terimi İbranice Kutsal Yazılarda hiç geçmez. Öyleyse Yahudiler Musa’dan bu şekilde söz etmeye nasıl başladılar?

İbranice Kutsal Yazılara göre, Kanunu öğretme ve açıklama sorumluluğu ve yetkisi Levi sıptının kâhinlerine, yani Harun’un torunlarına verilmişti. (Levililer 10:8-11; Tesniye 24:8; Malaki 2:7) Bununla birlikte, MÖ ikinci yüzyılda Yahudilikte, ilk andan itibaren Yahudi düşünce yapısında kalıcı etkiler bırakan sessiz bir devrim başladı.

Daniel Jeremy Silver, A History of Judaism adlı kitapta bu ruhi değişim hakkında şunları yazıyor: “[O] dönemde kâhinler sınıfından olmayan yazıcılar ve bilginler, Tora’nın [Musa Kanunu] yorumunun kâhinlerin tekelinde olmasının meşruluğunu tartışmaya başladı. Herkes, kâhinlerin Mabet görevlileri olarak gerekli oldukları konusunda hemfikirdi, fakat Tora ile ilgili meselelerde neden son söz onların olmalıydı?” Kâhinler sınıfının yetkisine meydan okuyan bu tartışmayı kışkırtanlar kimdi? Yahudilikte Ferisiler diye adlandırılan yeni bir grup. Silver şöyle devam ediyor: “Ferisiler, okullarına giriş koşulunu aile kökenine [kâhinler soyuna] değil, niteliklere dayandırdılar ve dinsel önderlik konusunda yeni bir Yahudi sınıfı oluşturdular.”

MS birinci yüzyıla gelindiğinde, bu Ferisi okullarının mezunları, Yahudi kanununun öğretmenleri ya da efendileri olarak tanınmaya başladı. Bir saygı belirtisi olarak, diğer Yahudiler onlara “öğretmenim” ya da “efendim”—İbranice rabbi—demeye başladılar.

Bu yeni unvana meşruluk kazandırmak için, Yahudi tarihinde en büyük öğretmen olarak kabul edilen Musa için de bu unvanın kullanılmasından daha iyi bir yol olamazdı. Bu kullanımın etkisi, nüfuzu giderek artan Ferisilerin önderliği konusunda halkın zihninde oluşmuş genel kanıyı güçlendirirken, kâhinliğe verilen önemi de oldukça azaltıyordu. Böylece, ölümünden 1.500 yılı aşkın bir süre sonra, Musa, geçmişe ait değinmeleri de kapsayacak şekilde “Rabbi” diye adlandırıldı.

Efendiyi Örnek Almak

Her ne kadar “Rabbi” (“efendim”) terimi, halkın saygı duyduğu diğer öğretmenlerden söz etmek için zaman zaman kullanılsa da, terim genellikle Ferisiler arasındaki seçkin öğretmenler, yani “bilge kişiler” için kullanılırdı. MS 70’te mabedin yıkılmasıyla kâhinlik yetkisi fiilen sona erince, Ferisi rabbiler, Yahudiliğin tartışmasız önderleri oldular. Rakipsiz mevkileri, rabbi durumundaki bilge kişiler üzerinde odaklanan bir tapınma türünün gelişimini teşvik etti.

Profesör Dov Zlotnick, MS birinci yüzyıldaki bu geçiş dönemini konu ederken şu yorumu yapıyor: “‘Bilge kişileri dikkatle izlemek,’ Tora’nın incelenmesinden daha önemli oldu.” Yahudi bilgin Jacob Neusner ayrıca şunları açıklıyor: “‘Bilge kişilerin öğrencisi,’ kendisini bir rabbiye bağlamış öğrencidir. ‘Torayı’ öğrenmek istediğinden böyle yapar. . . . . Tora, kanunun incelenmesiyle değil, yaşayan bilge kişilerin hareketleri ve işlerinde somutlaşmış kanun gözlemlenerek öğrenilir. Onlar kanunu sadece söyledikleriyle değil, yaptıklarıyla da öğretirler.”

Talmud bilgini Adin Steinsaltz şunları yazarak bunu doğruluyor: “Bizzat bilge kişiler, ‘bilge kişilerin genel sohbetleri, yaptıkları espriler ya da gelişigüzel kullandıkları ifadeler incelenmelidir’ dedi.” Bu ne ölçüde uygulanabilirdi? Steinsaltz şunları belirtiyor: “Bunun en uç örneği, karısına nasıl davrandığını öğrenmek için bir büyük öğretmenin yatağının altına gizlendiği bildirilen bir öğrencidir. Bu merakının nedeni sorulduğunda genç öğrenci şu yanıtı verdi: ‘Konu Tora’dır ve incelenmeye layıktır;’ bu, hem rabbiler hem de öğrenciler tarafından kabul gören bir yaklaşımdı.”

Tora’dan çok rabbilere özel önem verilmesi—Tora’nın rabbiler aracılığıyla öğrenilmesi—nedeniyle Yahudilik, MS birinci yüzyıldan itibaren rabbiler üzerinde odaklanan bir din oldu. İnsanlar Tanrı’ya ilham edilmiş yazılı Sözü aracılığıyla değil, kendilerine model aldıkları bir kişi, yani rabbi olan bir efendi aracılığıyla yaklaştı. Böylece ilham edilmiş Kutsal Yazılara verilmesi gereken önem doğal olarak, rabbilerin öğrettiği sözlü kanuna ve geleneklere kaydı. Bundan sonra Yahudi edebiyatı, Talmud’ta olduğu gibi, Tanrı’nın bildirilerinden çok rabbilerin tartışmaları, anekdotları ve davranışları üzerinde yoğunlaştı.

Çağlar Boyunca Rabbiler

Muazzam bir yetki ve nüfuza sahip olmalarına rağmen, ilk rabbiler geçimlerini dinsel faaliyetlerden sağlamadılar. Encyclopaedia Judaica şunları bildiriyor: “Talmud’un rabbisi, . . . . günümüzde bu unvanı taşıyanlardan tamamen farklıydı. Talmud rabbisi, Mukaddes Kitapla Sözlü Kanunun yorumcusu ve açıklayıcısıydı ve hemen her zaman geçimini sağlayacağı bir mesleği vardı. Rabbinin, Yahudi cemaatinin ya da toplumunun öğretmeni, vaizi ve ruhani başı olması . . . . ancak ortaçağda gerçekleşti.”

Rabbiler mevkilerini maaşlı bir mesleğe dönüştürdüğünde, aralarından bazıları bunu eleştirdi. Geçimini hekimlikten sağlayan 12. yüzyılın tanınmış rabbisi İbn Meymun bu rabbileri çok sert eleştirdi. “[Onlar] kişilere ve topluluklara kendi çıkarları için parasal talepler getirmişler ve akılsızlığın dik âlâsı olarak, insanların bilge kişilere, bilginlere ve Tora’yı inceleyen insanlara [parasal açıdan] yardım etmenin zorunlu ve uygun olduğunu düşünmesine neden olmuşlardır; böylece Tora’ları gelir kaynakları olmuştur. Fakat bu tamamen yanlıştır. Tora’da veya bilge kişilerin sözlerinde bu inancı destekleyen tek bir sözcük bile yoktur.” (Kitabü’s-Sirac, Avot 4:5) Fakat rabbilerin gelecek nesilleri İbn Meymun’un bu kınamasına aldırış etmediler.

Yahudilik, yeni çağa girildiğinde yenilikçi, tutucu ve gelenekçi inanışlara göre hiziplere bölündü. Birçok Yahudi için dinsel inanç ve uygulamalar diğer konulara göre ikinci planda kaldı. Sonuç olarak, rabbinin mevkiinin gücü yavaş yavaş zayıfladı. Rabbi, genellikle grubunun üyeleri için maaşlı, profesyonel bir öğretmen ve danışman olarak hizmet etmek üzere cemaate atanan bir baş oldu. Oysa, aşırı ortodoks Hasidi gruplar arasında, efendi ve örnek kişi olarak rabbi kavramı daha da önem kazandı.

Edward Hoffman’ın, Hasidi Habad-Lubavitch akımı hakkında yazdığı kitaptaki yorumlarına dikkat edin: “İlk Hasidler, bilgi birikimi ve başkalarına bağlılığı eşsiz olan, zamanının ‘Musa’sı’ konumunda bir tzaddik’in [adil bir kişinin], yani tek bir Yahudi önderin her nesilde var olduğunu vurguladılar. Hasidi gruplarının her biri, Rebbe’lerinin [Yidiş dilinde “rabbi”], huşu uyandıran dindarlıklarıyla, Her Şeye Kadir Olan’ın hükümlerini bile etkileyebildiğini düşündü. O, sadece aydınlatıcı konuşmaları yüzünden örnek kişi olarak büyük saygı görmekle kalmadı, ayrıca (ifade edildiğine göre ‘ayakkabılarını bağlama şekli gibi’) yaşam biçimi de insanlığı yüceltecek ve Tanrı’ya giden yolla ilgili ipuçları sağlayacak bir şey olarak görüldü.”

“Siz Rabbi Diye Çağrılmayın”

Hıristiyanlığın kurucusu ve birinci yüzyılda yaşamış bir Yahudi olan İsa, Ferisilerin rabbi anlayışının Yahudiliği etkisi altına almaya başladığı dönemde yaşadı. O ne bir Ferisiydi, ne de onların okullarında eğitim görmüştü; yine de Rabbi diye çağrıldı.—Markos 9:5; Yuhanna 1:38; 3:2.

İsa, Yahudilikte rabbilerle ilgili gelişmeleri kınayarak şunları söyledi: “Yazıcılar ve Ferisiler Musanın kürsüsünde otururlar; ziyafetlerde üst yeri, ve havralarda baş yerleri, ve çarşı meydanlarında selâmları, ve insanlar tarafından rabbi diye çağırılmağı severler. Fakat siz rabbi diye çağırılmayın; zira sizin mualliminiz birdir, ve siz hep kardeşsiniz.”—Matta 23:2, 6-8.

İsa, Yahudilik içinde gelişmekte olan din adamı-halk adamı ayrımına karşı uyardı. İnsanlara böyle aşırı önem verilmesini kınadı. Cesaretle, “sizin mualliminiz birdir” dedi. “Bir” olan bu kişi kimdi?

“Yehova’nın yüz yüze bildiği” ve bizzat bilge kişilerin “rabbimiz” diye çağırdıkları Musa kusurlu bir insandı. O bile hatalar yaptı. (Tesniye 32:48-51; 34:12; Vaiz 7:20) Yehova, en üstün örnek olarak Musa’ya dikkat çekmek yerine, ona şunu söyledi: “Onlar için kardeşleri arasından senin gibi bir peygamber çıkaracağım; ve sözlerimi onun ağzına koyacağım, ve ona emredeceğim her şeyi onlara söyliyecek. Ve vaki olacak ki, benim ismimle söyliyeceği sözlerimi dinlemiyecek olan adamdan ben arıyacağım.”—Tesniye 18:18, 19.

Mukaddes Kitap peygamberlikleri bu sözlerin Maşiah olan İsa’da yerine geldiğini kanıtlar.a İsa sadece Musa “gibi” değildi; Musa’dan daha büyüktü. (İbraniler 3:1-3) Kutsal Yazıların açıkladığı gibi İsa kusursuz bir insan olarak doğdu ve Musa’dan farklı şekilde Tanrı’ya ‘günahı olmayarak’ hizmet etti.—İbraniler 4:15.

Büyük Örneği İzlemek

Bir rabbinin her hareketinin ve sözünün yoğun bir dikkatle incelenmesi Yahudileri Tanrı’ya daha yaklaştırmadı. Kusurlu bir insan sadakat örneği olabilirse de, eğer onun her hareketini inceler ve örnek alırsak, iyi nitelikleriyle birlikte hatalarını ve kusurluluğunu da örnek alacağız. Böylece Yaratan yerine yaratılana yersiz bir izzet vermiş olacağız.—Romalılar 1:25.

Fakat Yehova insanlık için Örnek bir kişi sağladı. Kutsal Yazılara göre, İsa insan olmadan önce de bir varlıktı. Gerçekte, o, “görünmez Allahın sureti, bütün hilkatin ilk doğanı” olarak adlandırıldı. (Koloseliler 1:14) Binlerce yıl boyunca Tanrı’nın “yapıcısı (ustabaşısı)” olarak hizmet etmiş olan İsa, Yehova’yı tanımamıza yardım etmek bakımından en iyi durumdadır.—Süleymanın Meselleri 8:22-30; Yuhanna 14:9, 10.

Bu nedenle, Petrus şunları yazabildi: “Mesih dahi kendi izleri ardınca gidesiniz diye, size bir örnek bırakarak sizin için elem çekti.” (I. Petrus 2:21) Resul Pavlus, İsa’nın takipçilerini ‘imanı başlayan ve tamamlayan İsa’ya bakmaya’ teşvik etti. O, ayrıca ‘hikmetin ve bilginin bütün hazinelerinin İsa’da saklı’ olduğunu açıkladı. (İbraniler 12:1; Koloseliler 2:3) Başka hiçbir insan—ne Musa ne de rabbi olan herhangi bir bilge kişi—böyle bir ilgiyi hak etmez. Eğer yakından örnek alınacak biri varsa, o da İsa’dır. Tanrı’nın hizmetçilerinin, özellikle günümüzde yarattığı çağrışım göz önünde tutulduğunda, rabbi gibi bir unvana hiç ihtiyaçları yoktur; fakat eğer herhangi bir kimse Rabbi diye çağrılmaya layık olduysa, o da İsa’dır.

[Dipnot]

[Sayfa 28’deki resim tanıtım notu]

© Brian Hendler 1995, Tüm Hakları Saklıdır