Antakyalı Theophilus Kimdi?
“SEN, beni sanki lanetli bir isim taşır gibi Hıristiyan diye çağırıyorsun, kendi adıma bir Hıristiyan olduğumu açıkça söylüyorum ve Tanrı’ya yararlı olabilmek ümidiyle, Tanrı tarafından sevilen biri olmak için bu ismi taşıyorum.”
Theophilus, Theophilus to Autolycus başlıklı üç parçalık eserini böyle tanıtıyor. Bu sözler onun ikinci yüzyıldaki irtidata karşı yaptığı savunmanın başlangıcıdır. Theophilus kendini cesur bir şekilde İsa’nın izinden giden biri olarak tanıtır. İsminin Yunanca anlamıyla uyumlu olarak işlerini, “Tanrı tarafından sevilen” biri olmak amacıyla yürütmeye kararlı görünüyor. Peki Theophilus kimdi? Ne zaman yaşadı? Neler başardı?
Geçmişi
Theophilus’un geçmişi ile ilgili çok az şey bilinir. Hıristiyan olmayan ana-babası tarafından yetiştirildi. Ancak Kutsal Yazıları dikkatle inceledikten sonra Hıristiyanlığa döndü. Bugün ülkemizde Antakya olarak bilinen şehirdeki cemaatin piskoposu oldu.
İlk yüzyıldaki Hıristiyanlar İsa’nın emriyle uyumlu olarak Antakya halkına vaaz etti. Luka onların başarısını şu sözlerle kaydetti: “Rabbin eli onlarla idi; ve bir çokları iman edip Rabbe döndüler.” (Resullerin İşleri 11:20, 21) İsa Mesih’in izinden gidenler, Tanrısal yönlendirmeyle Hıristiyan olarak tanınmaya başladılar. Bu terim ilk önce Antakya’da kullanıldı. (Resullerin İşleri 11:26) MS birinci yüzyılda resul Pavlus Antakya’ya gitti ve burası onun faaliyet merkezi oldu. Barnabas ve Pavlus, Markos denilen Yuhanna’yı da alarak ilk vaizlik turuna Antakya’dan başladılar.
Antakyalı ilk Hıristiyanlar, resullerin kendi şehirlerine yaptıkları ziyaretler sayesinde herhalde çok teşvik olmuşlardı. Tanrı’nın Sözünün hakikatine karşı coşkuyla karşılık vermelerine, kısmen, yönetim kurulunun ilk yüzyıldaki temsilcilerinin imanı kuvvetlendiren ziyaretlerinin neden olduğuna şüphe yoktur. (Resullerin İşleri 11:22, 23) Yaşamlarını Yehova Tanrı’ya vakfeden pek çok Antakyalıyı görmek onlar için ne kadar teşvik edici olmalıydı! Bununla birlikte bu, Theophilus’un Antakya’da yaşamasından 100 yılı aşkın bir süre önce oldu.
Tarihçi Eusebius, Theophilus’un, İsa’nın resullerinin zamanından itibaren Antakya’nın altıncı piskoposu olduğunu bildirdi. Theophilus irtidata karşı çok sayıda sözlü tartışmayı ve yalanlamayı yazıya döktü. Aynı dönemde Hıristiyanlığı savunan bir düzineden fazla kişinin arasındaydı.
Yazdıklarına Bir Bakış
Theophilus daha önceki diyaloğa cevap olarak kitabında putperest Autolycus’a atfen şu giriş sözlerini yazdı: “Akıcı bir dil, nazik bir üslup ve gerçek değeri olmayan övgüler ancak zihnen bozulmuş zavallı adamlara zevk verir.” Theophilus şu açıklamayı yapıyor: “Hakikati seven, süslü konuşmalara dikkat etmez, konuşmanın gerçek önemini inceler. . . . . Tahta ve taştan, çekiçle şekil verilmiş ve döküm yapılmış, yontulmuş ve oyulmuş, put oldukları için ne gören ne de işiten ve insan ellerinin işleri olan tanrılarınla övünerek bana boş sözlerle saldırdın.”—Mezmur 115:4-8 ile karşılaştırın.
Theophilus putperestliğin sahteliğini açığa çıkarır. Her zamanki yazı üslubuyla gereğinden fazla sözle ama etkili şekilde hakiki Tanrı’nın gerçek niteliklerini anlatmaya gayret eder. Şöyle açıklıyor: “Tanrı’nın görünüşü sözle anlatılamaz, tarif edilemez ve insan gözleriyle görülemez. Çünkü izzetine akıl ermez, büyüklüğü ölçülemez, yüksekliği düşünülemez, gücü karşılaştırılamaz, hikmeti rakipsizdir, iyilikte eşsizdir ve inayeti ifade edilemez.”
Theophilus, Tanrı hakkında yaptığı bu tanıma şunları da ekliyor: “Fakat O Rabdir, çünkü evren üzerinde hüküm sürer; Babadır, çünkü tüm şeylerden öncedir; Şekil Verici ve Yapıcıdır, çünkü evrenin yaratıcısı ve yapıcısıdır; En Yücedir, çünkü her şeyin üstündedir; Her Şeye Kadir Olandır, çünkü her şey üzerinde hüküm sürer ve her şeyi içine alır.”
Theophilus daha sonra, dikkatini Tanrı’nın belli işleri üzerinde yoğunlaştırarak kendine özgü derin ve biraz tekrarlamaya dayanan üslubuyla devam edip şöyle söylüyor: “Çünkü gökler O’nun işidir, yeri O yaratmıştır, denizler O’nun elinin işidir, insana O biçim vermiştir ve insan O’nun suretidir; güneş, ay ve yıldızlar O’nun yarattığı şeylerdir, alametleri, mevsimleri, günleri ve yılları insana hizmet etsin ve köle olsun diye yaptı; Tanrı, işleri vasıtasıyla Kendi büyüklüğü bilinsin ve anlaşılsın diye var olmayan şeylerden var olan tüm şeyleri yaptı.”
Theophilus’un, günlerindeki sahte tanrılara saldırmasının başka bir örneği de, Autolycus’a söylediği şu sözlerde görülebilir: “Tapındığını söylediklerinin isimleri ölmüş insanların isimleridir. . . . . Acaba ne tür adamlardı? Yamyam olarak kabul edilen ve kendi çocuklarını öldürüp yiyen Satürn değil mi? Eğer oğlu Jüpiter’den söz ediyorsan, . . . . nasıl bir keçi tarafından emzirildi . . . . Ve diğer işleri; ensest ilişkiler, zinası, şehveti.”
Theophilus nedenlerini daha da ileri götürerek putperestliğe güçlü biçimde karşı koyuyor. Şunları yazıyor: “Ayrıca, sürüngenler, sığırlar, vahşi hayvanlar, kuşlar ve nehir balıklarıyla birlikte Mısırlıların tapındığı başka birçok hayvanı da sayayım mı? . . . . Yunanlılar ve diğer milletler taşa, ağaca ve diğer çeşitli maddelere tapınır.” Theophilus şöyle bildiriyor: “Fakat ben Tanrı’ya, yaşayan hakiki Tanrı’ya tapınırım.”—II. Samuel 22:47; Resullerin İşleri 14:15; Romalılar 1:22, 23 ile karşılaştırın.
Değerli Tanıklık
Theophilus’un Autolycus’u yalanlayan üç bölümlük eserindeki uyarılar ve öğütler çok yönlü ve detaylıdır. Theophilus’un diğer yazıları Hermogenes ve Marcion’a yönelikti. Aynı zamanda İncil’den açıklamalar ekleyerek öğretim ve eğitim kitapları yazdı. Buna rağmen, yanlızca Autolycus’a yazdığı üç kitap bir el yazmasında korundu.
İlk kitap, Hıristiyan dinini savunmak amacıyla Autolycus’a yazılmış bir eserdir. Autolycus’a yazılan ikinci kitapta yaygın putperest inanca, spekülasyona, filozoflara ve şairlere karşı mantık yürütülüyor. Theophilus’un üçüncü kitabında pagan edebiyatı Kutsal Yazılarla karşılaştırılıyor.
Theophilus üçüncü kitabını yazmaya başlarken Autolycus herhalde hâlâ hakikat Sözünün masal olduğu fikrindeydi. Theophilus şunları iddia ederek Autolycus’u eleştiriyor: “Saçmalıklara memnuniyetle katlanıyorsun. Aksi halde kendini boş sözlere kaptırmak ve yaygın söylentilere inanmak üzere akılsız adamlar tarafından harekete geçirilmezdin.”
Bu “yaygın söylentiler” neydi? Theophilus kaynağı açıklıyor. İftiracılar, “Tanrı’yı inkâr eden dudaklarla, Tanrı’ya tapan ve Hıristiyan diye çağrılan bizleri, eşlerimizi ortak ve ahlaki yönden bozuk ilişkiler için kullanmakla, hatta kendi kız kardeşlerimizle ensest ilişkiye girmekle, bunlardan daha da saygısız ve barbarca olanı, insan eti yemekle yalan yere suçluyorlar.” Theophilus ikinci yüzyılda yaşayan ve Hıristiyan olduğunu söyleyenler hakkındaki bu iğrenç ve yanlış putperest görüşle mücadele etmeye çalıştı. Tanrı’nın ilham edilmiş Sözünün içerdiği hakikatin ışığını kullandı.—Matta 5:11, 12.
Theophilus’un Tanrı’nın Sözünü bildiği, hem İbranice hem de Yunanca Mukaddes Kitap metinlerini sıkça kullanmasından ve onlara göndermeler yapmasından anlaşılır. O, İncillerin ilk yorumcularından biriydi. Theophilus’un Kutsal Yazılara fazlasıyla değinmesi, onun zamanındaki yaygın düşünceye anlayış zenginliği kazandırdı. Putperest felsefeye muazzam ölçüdeki üstünlüklerini göstermek amacıyla ilham edilen yazılara dayanan bilgisini kullandı.
Theophilus’un yazı düzeni, öğretici ve yinelemeye dayanan üslubu bazılarının zihninde düşündükleri etkiyi yaratmamış olabilir. Önceden bildirilen irtidatın, onun görüşlerinin doğruluğunu ne derece etkilediğini şimdi söyleyemeyiz. (II. Selânikliler 2:3-12) Buna rağmen, yazılarıyla ilgilenen günümüzdeki İsa’nın gerçek takipçileri için, Theophilus, yaklaşık olarak MS 182 yılındaki ölümüne kadar, belli ki yorulmaz bir savunucu olmuştur.
[Sayfa 30’daki resim]
Theophilus, cesaretle Autolycus’un iddialarını çürüttü
[Sayfa 28’deki resim tanıtım notu]
Sayfa 28 ve 30’daki tasvirler Illustrirte Pracht-Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s’ten kopya edilmiştir.