A Va Swi Vula Vuhungasi
HOLO ya mintlangu a yi pfuma hi ntsako. Vanhu va makume ya magidi a va hlengeletanele ku hlalela xin’wana xa swiendlakalo leswi nyanyulaka swinene swa le Rhoma wa khale. Yindlu ya mintlangu a yi khavisiwe swinene hi mijeko, swiluva ni swilo leswi lukiweke swa mihlovo-hlovo. Swihlovo a swi humesa swimbyarumbyaru swa risuna, swi tata moya hi ku nun’hwela lokunene. Van’wankumi a va ambale tinguvu leto vangama swinene. Ntshungu lowu a wu pfa wu hleka loko wu ri eku buleni, kambe ku ntshunxeka ka wona a ku nga kombisi leswaku xiendlakalo lexi a xi ta va kona ku nga ri khale a xi ri lexi tsemaka nhlana.
Endzhakunyana ku chayiwa ka nanga ya xitsundzuxo leyi vuriwaka tubæ ku ntlhontlhe valwi vambirhi leswaku va ta eku lweni. Ntshungu a wu nga ha tikoti loko valwi lava va sungula ku hundlana hi tihanyi letikulu. Ku banana ka mabanga a ku nga twali hikwalaho ka ku khana ka vahlaleri loku dlayaka ni tindleve. Kan’we-kan’we mulwi un’wana u tlumbele nala wakwe ehansi hi ndlela ya vutlhari. Ku fa ni ku hanya ka mulwi loyi a weke se a swi ri emavokweni ya vahlaleri. Loko a va lo koweta hi swidukwana swa vona, a a ta hanya. Hi xikoweto xin’we xa makhundzu ya vona, ntshungu hinkwawo—ku katsa ni vavasati ni vanhwanyana—wu hlawule leswaku a fa. Kan’we-kan’we ntsumbu wakwe wu kokakokiwile wu susiwa endlwini ya mintlangu, ku susiwa ni misava leyi nga ni ngati hi tifoxolo, ku tisiwa sava lerintshwa, kutani ntshungu wu tilulamisela ku hlalela ku dlayiwa ka vanhu van’wana.
Eka vo tala lava a va tshama eRhoma wa khale, sweswo a swi tekiwa ku ri vuhungasi. Buku leyi nge Rome: The First Thousand Years yi ri: “Hambi ku ri valeteri lavakulu va ta mahanyelo a va nga lwisani na byona vuhungasi lebyi bya ku halatiwa ka ngati.” Naswona ntlangu wa ku lwa a ko va xin’wana xa swiendlo swa vuhungasi bya manyala lebyi a byi endliwa eRhoma. A ku lwiwa ni tinyimpi ta xiviri eswikepeni leswaku ku tsakisiwa vahlaleri lava nga ni torha ra ngati. Nakambe a ku dlayiwa vanhu erivaleni, laha mudyohi la avanyisiweke a a bohiwa emhandzini ivi a dyiwa hi swivandzana leswi nga ni ndlala.
Lava a va nga swi tsakeli ku dlayiwa ka vanhu a va lunghiseleriwa minkombiso yo hambana-hambana hi mfumo wa Rhoma. Emintlangwini ya ti-mime—minkombiso yo koma leyi vulavulaka hi vutomi bya siku na siku—“vuoswi ni rigangugangu a ku ri tona tinhloko-mhaka letikulu,” ku tsala Ludwig Friedländer, ebukwini leyi nge Roman Life and Manners Under the Early Empire. “Mavulavulelo ya kona a ma tele nhlambha, mafenya ya kona a ma nga tsakisi, a ma tele swikombiso leswi nyenyetsaka swa vuhunguki, naswona a ku kombisiwa ngopfu macinelo lama humeke endleleni loko ku chayiwa xitiringo.” Hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica, “ku ni vumbhoni bya leswaku a ku endliwa vuoswi hi xiviri enkombisweni lowu a wu vuriwa mime hi nkarhi wa Mfumo wa Rhoma.” A swi fanerile loko Friedländer a vula leswaku nkombiso lowu wa mime i “vukanganyisi bya manyala lamakulu lebyi kucetelaka ku tikhoma loko biha ni nhlambha,” kutani a engetela a ku: “Minkombiso leyo biha swinene hi yona leyi a yi tsakeriwa ngopfu.”a
Xana xiyimo xi njhani namuntlha? Xana langutelo ra munhu hi vuhungasi se ri cincile? Vona vumbhoni bya kona, hilaha byi hlamuseriweke hakona eka xihloko lexi landzelaka.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Minkarhi yin’wana vanhu a va dlayeriwa exitejini leswaku nkombiso wu ta va wa xiviri hakunene. Buku leyi nge The Civilization of Rome yi ri: “A swi tolovelekile ku va mudyohi loyi a avanyiseriweke rifu a nghena exivandleni xa mutlangi un’wana loko ku fika nkarhi wa khombo.”
[Picture Credit Line on page 17]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck