Ku Hlayisa Swivumbiwa Swa Makhwati

JESÚS ELÁ, a a hlota tigorila ni swiharhi swin’wana swa le swihlahleni swa mpfula swa tiko ra Afrika ku ringana kwalomu ka 15 wa malembe. Kambe u tshikile ku hlota. Sweswi i mukongomisi entangeni wa swiharhi lowu endleriweke ku sirheleta tigorila ta 750, endhawini leyi nga hava switsunga le Equatorial Guinea.

Jesús wa hlamusela: “Ndzi swi rhandza ngopfu swihlahla swa mpfula ku tlula ku hlota. Eka mina khwati leri ri fana ni muti hikuva ndzi titwa ndzi ri ekaya loko ndzi ri laha naswona eka rona ndzi kuma hinkwaswo leswi ndzi swi lavaka. Hi fanele hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi hlayisela vana va hina swihlahla leswi.”

Jesús, loyi hi ku hiseka a byelaka van’wana ndlela leyi a rhandzaka ha yona swihlahla swa mpfula, u noneriwe hi mpfundla. Sweswi u kuma mali yo tala hi ku sirheleta tigorila ku tlula leyi a yi kuma hi ku ti hlota. Tanihi leswi vavalangi va swi rhandzaka ku hakela loko va kuma lunghelo ra ku vona swiharhi swo tano enhoveni, mintanga ya swiharhi yi nga pfuna vanhu va tiko rero leswaku va kuma swa ku tihanyisa ni ku nyika vavalangi mikhumbulo leyi tsakisa malunghana ni swivumbiwa swa ntsandza-vahlayi. Kambe ku hlayisa “fambiselo leri ra vutomi,” leri tsakisaka, ku vula buku leyi nge Tropical Rainforest, ku laveka “ndhawu leyikulu yo hlayisa swiharhi kumbe swimilana, leyi nga ni minhlangasi leyi faneleke.”a

Ha yini mintanga yi fanele ku va leyikulu swinene leswaku yi ta va ndhawu ya nsirhelelo leyi faneleke? John Terborgh, ebukwini yakwe leyi nge Diversity and the Tropical Rain Forest, u vula leswaku tiyingwe (jaguars) leti kotaka ku hlota (letikulu naswona leti tswalaka vana, leti fikaka kwalomu ka 300) ti lava ndhawu ya kwalomu ka 7500 wa swikwere khilomitara. U gimeta hi ku: “Hi ku tirhisa endlelo leri ko va ni mintanga ya swiharhi yi nga ri yingani emisaveni leyi nga ni ndhawu ya tiyingwe leyi ringaneke.” Tiyingwe (tigers) ti nga ha lava ndhawu leyikulu swinene. Ntlawa lowu wa tiyingwe lowu tswalaka vana (400 wa swiharhi) wu nga lava ndhawu leyikulu ya kwalomu ka 40 000 wa swikwere khilomitara.

Hi ku hlawula mintanga leyikulu ya swiharhi leswaku ku ta hlayisiwa swikanyana swo tanihi leswi, tindhawu hinkwato ta swihlahla swa mpfula hilaha ku fanaka ti nga sirheletiwa. Mpfuno wun’wana lowu engetelekeke, hi leswaku swiharhi leswi swi endla xiphemu xa nkoka eku hlayiseni ka vutomi bya swiharhi.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Box/Pictures on page 8, 9]

Swivumbiwa Leswikulu Ni Leswitsongo

1. Tinjiya to tala ta le makhwatini ti ni mivala leyi xiyekaka swinene. Switsotswana swin’wana swi ni mivala leyi nga xiyekiki lerova a swi olovi ku swi xiya

2. Maphaphatana i swivumbiwa swo saseka leswi kumekaka hi vunyingi le makhwatini

3. Ntlawa wa timfenhe leti chinginyaka emarhavini ya mirhi, i swivumbiwa swin’wana leswi tsakisaka ku swi hlalela loko u ri emakhwatini

4. Hambileswi yingwe (jaguar) ku nga yona hosi makhonya emakhwatini ya le Amerika, vativi va ntumbuluko va nga ri vangani a va si tshama va yi vona loko va ri enhoveni

5. Swiluva swo saseka swa orchid swi khavisa makhwati lama funengetaka tintshava ta le tindhawini to hisa

6. Ku ni tiyingwe (tigers) leti nga ehansi ka 5000 leti nga kona ekhwatini

7. Xifufunhunu mukhombo lexi nga ni vito leri xi fanelaka xa le Afrika Vupela-dyambu, xi ni timhondzo leti chavisaka kambe a xi na khombo

8. Hambileswi tigorila ku nga swiharhi leswi sirheletiwaka, nyama ya swona ya xavisiwa etimakete ta Afrika. Xihontlovila lexi xo pfumala tihanyi xi dya matluka ya swimilana naswona swi famba enhoveni hi mindyangu ya swona

9. Tiyingwe letitsongo (ocelots) a ti hlotiwa ngopfu lerova a ku sale katsongo leswaku ti herisiwa hi ku helela hikwalaho ka nkoka wa dzovo ra tona

10. Vahokwe hi swin’wana swa swinyanyana swa le khwatini leswi nga ni pongo naswona leswi nga ni xinghana swinene

11. Xidweta, tanihi laha mahlo ya xona ma langutekaka hakona, xi kota ku lava swakudya ni vusiku

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños

Foto: Zoo de la Casa de Campo, Madrid

[Credit Line]

Foto: Zoo de Baños