Nkarhi Lowu Hlawulekeke Wa Vantshwa
“Vukhongeri byi pfuna hi matlhelo hinkwawo, naswona byi tshembisa vutomi bya nkarhi lowu, ni bya lowu taka. Rito leri ri tiyile, ri fanele ku amukeriwa hi mandla mambirhi.”—1 TIMOTIYA 4:8, 9.
1, 2. (a) I yini leswi vantshwa vo tala va swi langutaka ku ri minkarhi ya nkoka, naswona i swivutiso swihi leswi tlakusiwaka? (b) Hikwalaho ka yini ku ri ni mintshikilelo leyi hlawulekeke eka vantshwa va namuntlha?
HI WIHI nkarhi lowu hlawulekeke lowu vutomi byi ku khomeleke wona xana? Minkambisiso ya sweswinyana ya nkatsakanyo wa vantshwa yi hlavutela leswaku vo tala va languta ku “kuma ntirho lowu ndzi wu tsakelaka” ni “ku yima kahle hi timali” ku ri tipakani ta nkoka swinene eka vona. Tinhlayo leti andzaka ta vantshwa ti tikarhatela ntirho wa vutomi, naswona etindhawini tin’wana va khitikanela etiyunivhesiti hi tinhlayo letikulu leswaku va lavisisa mintirho leyi hakelaka kahle. Vo tala va languta eka minkarhi yo tano yo kuma rifuwo ku kuma nsirhelelo, matimba, ni ku hetiseka evuton’wini. Loko u ri muntshwa, xana u titwisa sweswo? Naswona n’wina lavakulu, ngopfu-ngopfu vatswari, hakunene mi yi languta njhani minkarhi yo tano? Xana leswi i xilotlelo lexi yisaka “evuton’wini lebyinene” ke?
2 Loko ku ve ni nkarhi lowu vantshwa va laveke matimba ni ku hetiseka, va swi lave kwala ‘masikwini lawa ya makumu’ laha minkarhi yi ‘nonon’hwaka.’ (2 Timotiya 3:1-5) Vantshwa va namuntlha va kulele ehansi ka mintshikilelo leyi a yi nga ta ehleketiwa eka rixaka leri hundzeke. Ku hundzuka ka xihatla ka sosayiti, tanihi ku hohloka ka vutomi bya ndyangu ni mahanyelo, swi vange khombo lerikulu ra nsusumeto.
Xilaveko Xa Matimba Ni Ku Hetiseka
3, 4. I vumbhoni byihi lebyi kombaka leswaku vantshwa vo tala va kayivela matimba ya vumunhu, naswona hikwalaho ka yini rifuwo ri nga ri na wona?
3 Vantshwa vo tala va kuma leswaku va kayivela matimba ya vumunhu yo Iwisana ni mintshikilelo ya vutomi. (Ringanisa Vaefesa 3:16.) Xiviko xa sweswinyana xa National Institute of Mental Health xi vula leswaku un’we eka vantshwa va ntlhanu u le gomeni lerikulu.a Ku sukela hi 1961 ku ya eka 1975, mpimo wa ku tisunga ka vantshwa eUnited States wu tlule loko wu phindhiwile kambirhi! Etikweni rolero rin’we vantshwa lava nga vaka 8 000 va tidlaya hi mavoko ya vona vini lembe na lembe, kambe lava ringanaka nhlayo yoleyo yi andzisiwe ka 50 va ringeta ku tisunga. Vafumi van’wana xirhalanganya lexi va xi vitana ntungu. Swiviko swi tlhela swi komba leswaku nhlayo leyi hlamarisaka ya vantshwa yi amukeriwile eswibedlhele swa mianakanyo.b
4 Kavula, a hi vantshwa hinkwavo lava hanyaka eka swiyimo leswi swi va nyikaka minkarhi yo kuma rifuwo. Hambi swi ri tano, loko u xiya leswaku swiviko leswi boxiweke eku sunguleni swi katsa tiko lerikulu laha minkarhi yo kuma rifuwo yi nga kona, swi le rivaleni leswaku sweswo ntsena a swi va pfuni vantshwa ku ‘susa nxaniso etimbilwini ta vona ni khombo enyameni ya vona.’ (Eklesiasta 11:9, 10) Rifuwo ri nyika matimba mantsongo eka munhu loyi mbilu yakwe yi hlaseriweke hi minkanakano ya yena n’wini leyi hetaka matimba, ku kayivela ka nsirhelelo, kumbe milandzu. Bibele yi ri: “Loko u ṭana sikwini ra khombo, matimba ya wena maṭanana.”—Swivuriso 24:10.
5, 6. Xana ku kuma swilo leswi vonekaka swi ta tisa “vutomi lebyinene” enkarhini lowu taka ke? Kombisa.
5 Kambe xana ku namarhela swilo leswi vonekaka eku heteleleni swi ta tisa ku aneriseka, “vutomi lebyinene” ke? Hosi Solomoni la fumeke u pfumerile a ku: “Kambe kute loko nḍi langutisisa mitiro hikwayo leyi mav̌oko ya mina ma yi endleke, nḍi hlaya ku karateka loku nḍi tikarateke ha kona, loko nḍi yi tira, kutani nḍi v̌ona leŝaku hikwaŝo i v̌uhav̌a ni ku lanḍa mheho.” (Eklesiasta 2:3-11) Hambi leswi, leswi a swi kumeke swi n’wi tiseleke ntsako wo karhi, u titwe a ha pfumala, a nga ri na nchumu.
6 Namuntlha vo tala va namarhela dyondzo leyi tlakukeke tanihi xin’wana xa swilotlelo leswi yisaka “evuton’wini lebyinene” bya nkarhi lowu taka. Khale ka mufumi wa tiko ra U.S. u vitane ku dyondza ko tano “xilaveko xa matimba, ku hetiseka ni ku pona.” Xana hi xona hakunene? Kavula, 846 wa mathwasani lama humaka eyunivhesiti leyi xiximekaka ma vumbe “xiviko lexinene” ehenhleni ka ndlela leyi a ma hanya ha yona khume ra malembe endzhaku ko thwasa. “Loko ku tlangela lokunene ka ntsako ku funengeta xiviko hinkwaxo,” hi ku xiya ka xirho xin’wana xa klasi, “ku ni ku langutela ka vuyelo lebyi nyanyisaka, nhlomulo ni gome.” Endzhaku ka 25 wa malembe, thwasana rin’wana ri fikelele “tipakani to karhi ta swa timali,” kambe u pfumerile a ku: “Leswi ndzi hlulekiseke swona evuton’wini bya mina n’wini swi tlula leswi ndzi katekiseke swona lerova ha swimbirhi a swi kali swi lava ku vuriwa.” Xana lowu i nchumu wo antswa lowu vutomi byi nga wu nyikelaka?
Nkarhi Lowu Hlawulekeke
7. Hi yihi mintirho ya vutomi leyi Timotiya a a ta va a yi dyondzerile, kambe Pawulo u bumabumele yini?
7 Eka mapapila yakwe lama huhuteriweke lama yaka eka Timotiya mudyondzisiwa wa Mukriste, muapostola Pawulo u kombe nchumu wo antswa swinene. Jaha leri a ri averiwe ku tirha aEfesa, ku nga yin’wana ya mintsindza ya mabindzu lamakulu eminkarhini ya khale. Mayana mintirho ya vutomi leyi a faneleke a yi vonile! Yena hi byakwe a a ta va a tikarhatele ku va muxavisi la katekaka kumbe a lave ndhuma exikolweni xa Tirano kumbe exivandleni xa mintlangu xa ndhawu yoleyo. (1 Timotiya 1:3; Mintirho 19:1, 9, 29) Handle ko ba mariri Timotiya a a ta va a tiletelerile ntirho wa vutomi wo tihanyisa lowu bindzulaka, kambe Pawulo u tsarile a ku: “Titolovete ku va mukhongeri, hikuva hambi loko ku chukachukisa miri ku ri loku ku pfunaka hi matlhelo man’wana, vukhongeri byi pfuna hi matlhelo hinkwawo, naswona byi tshembisa vutomi bya nkarhi lowu, ni bya lowu taka.” Ina, vukhongeri byi “pfuna hi matlhelo hinkwawo” Lebyi a byi nga ri vukambisisi bya hava, hikuva Pawulo u engeterile a ku: “Rito leri ri tiyile, ri fanele ku amukeriwa hi mandla mambirhi.” Hi ku ya hi ntokoto wa munhu hi xiyexe, Pawulo a a swi tiva leswi a swi ta pfula ndlela leyi antswaka ya vutomi.—1 Timotiya 4:7-9; 2 Vakorinto 6:10.
8, 9. (a) Vukhongeri i yini? (b) Nkarhi wa wena lowu hlawulekeke i yini, naswona hikwalaho ka yini matshalatshala ya laveka leswaku u wu tirhisa ke?
8 Vukhongeri lebyi i yini xana? I xinakulobye xa munhu hi xiyexe na Xikwembu lexi humaka embilwini leyi tlhontlhiweke hi ku tlangela loku enteke ka timfanelo ta xona leti tsakisaka. Loko ‘ku chava Xikwembu’ (Vaheveru 12:28) ngopfu-ngopfu ku vula ku chava lokukulu ko endla xin’wana ni xin’wana lexi nga tsakisiki Xikwembu, “vukhongeri” i ku yingisa ka mbilu leyi nga ta ku susumetela ku hanya hi ndlela leyi tsakisaka Xikwembu hikuva wa xi rhandza.c Mfanelo yo tano ya mbilu yi yisa ‘evuxakeni lebyikulu na Xikwembu,’ vuxaka bya munhu hi xiyexe lebyi u vonaka ku amukela ni mpfuno wa xona eka byona. (Yobo 29:4) Nkarhi wo va ni xinakulobye lexi xa munhu hi xiyexe ni Xikwembu i wa nkoka swinene ku tlula nchumu wihi na wihi lowu u nga ha wu nyikiwaka.—Ringanisa Yeremia 9:23, 24.
9 Xana ku va ni vatswari lava chavaka Xikwembu kumbe ku khuvuriwa tanihi Mukriste swi tisa vuxaka lebyi ni Xikwembu hi hlori ke? Doo, hikuva ku tshembeka ka mbilu ku fanele ku hlakuleriwa, kun’we ni timfanelo tin’wana ta Vukriste. (2 Petro 1:5-8) U fanele ku va munhu loyi ‘mbilu ya yena yi n’wi susumetelaka’ ku nyikela ‘mintirho ya vukhongeri.’ (Ringanisa Eksoda 36:2; 2 Petro 3:11; Vakolosa 3:22.) Hambi leswi a kurisiweke ku sukela evuhlangini hi ndlela ya ntiyiso, Timotiya a a fanele ku va mukhongeri. Nakambe, namuntlha matshalatshala lama kongomeke ya laveka, kambe vukhongeri lebyi byi ta tikomba byi ri “rifuwo lerikulu.” (1 Timotiya 6:6) Hi ndlela yihi?
Ndlela Leyi Antswisiweke Ya Vutomi
10, 11. Vukhongeri byi antswise vutomi bya Timotiya hi ndlela yihi?
10 Le Efesa, Timotiya u phikelele vukhongeri exikarhi ka vanhu lava a va ‘famba hi mianakanyo ya vona leyi nga pfuniki nchumu.’ (Vaefesa 4:17) Leswi a swi tate miehleketo ya vona a swi ri hava mpfuno wa xiviri kambe a swi ri swa hava. “Mawaku xifaniso lexonghasi!” ku vula mudyondzi wa Bibele R. C. H. Lenski ehenhleni ka Vaefesa 4:17. “Vanhu lava ehleketaka, mianakanyo leyi swi rhandzaka, swivumbiwa leswi ehleketaka, leswi hambetaka swi famba evuton’wini hinkwabyo, swi landzela swileriso swa miehleketo leyi swi yisaka eka goza rin’wana ni rin’wana ni le makun’wini ya hava, eka xitsundzuxo, lexi hlulekaka hi ndlela yo vavisa!”
11 Timotiya u swi vonile leswaku mahanyelo ya Vaefesa a ya ri ya hava naswona a ya ri lama thyakisaka. Vanyingi va gandzele Artemi xikwembu xa wansati, kambe vugandzeri bya vona lebyi hisekaka ku tlula mpimo a byi kongomisiwa eka xifaniso lexi feke. Swi katse mikhuva leyo biha yo gandzela swikwembu swa hava ni vunghwavava bya le rivaleni. (Mintirho 19:23-34) Hambi swi ri tano, mahanyelo ya Timotiya, a ya tlula lamaya ya vamatiko, lava a va nga ‘ri na ku averiwa evutomini bya Xikwembu . . . [naswona] va endla swa thyaka hinkwaswo.’ (Vaefesa 2:6; 4:18, 19) Ndlela yakwe leyi chavaka Xikwembu eku hanyeni ka ‘vutomi lebyi tsakisaka Xikwembu’ yi n’wi nyike Munghana lonkulu swinene emisaveni hinkwayo! Nkarhi wo va ni vuxaka lebyi ni Xikwembu lexi hanyaka, hi ku tirhisa vukhongeri hakunene i wa nkoka swinene! Xana u nga wu namarhela?
12. Mukriste un’wana lontshwa u te yini malunghana ni “rifuwo lerikulu” ra vukhongeri ke? U titwisa ku yini hi sweswo xana?
12 Namuntlha vo tala va gandzela rimbewu, ntsako, rifuwo, ni dyondzo leyi tlakukeke hi matimba lama fanaka ni lama Vaefesa va khale va endleke Artemi ha wona. (Matewu 6:24; Vaefesa 5:3-5; Vafilipiya 3:19) Hambi swi ri tano, lava va phikelelaka vukhongeri va tiphina hi mfanelo leyikulu ya vutomi. “Ndzi languta vana lava a ndzi tsutsuma na vona loko ndzi nga si sungula ku dyondza Bibele,” ku vika Mukriste un’wana wa malembe ya 24 hi vukhale. “Hafu ya vona yi le khotsweni. Vanyingi va le mahlungwini, naswona vanhwanyana vo tala va ni vana va nkaxivongo. Vutomi bya vona byi hlanga-hlanganile. Vo talanyana va file. Ndzi tlangela swinene ku kota ku languta vutomi bya mina ivi ndzi tidzunisa hi leswi ndzi swi vonaka.” Vantshwa van’wana va Vukriste va pfumela hi mbilu hinkwayo!
13. Hikwalaho ka yini ku landza xileriso lexi nga eka 2 Timotiya 1:5 ku engetela xikongomelo evuton’wini?
13 Lava va hanyaka hi vukhongeri va ni lunghelo ra vutirheli. (2 Vakorinto 4:1, 7; 2 Timotiya 4:5) Leswi swi nyika xikongomelo ni mphika-makaneta ya xiviri. Ematshan’wini ya nyanyuko lowu nga riki wa xiviri wa xitori xo karhi xa TV kumbe xa bayisikopo, Vakriste lava ngheneleke vutirheli va endzela makaya ya vanhu va xiviri, leswaku va va pfuna. Va tlhela va tlhantlha swirhalanganya swa xiviri. Mawaku ntsako lowu nga hlamuselekiki loko va ri karhi va vona vanhu lava hanyeke hi vunghwavava, vuhomboloki, kumbe vutomi lebyi nga hava ntshembo va amukela dyondzo ya Bibele ivi va lahla mahanyelo ya khale layo biha, va tixixima, kutani va tirhela Yehova. Ku hava ntirho wun’wana wa vutomi lowu nga wa ntikelo kumbe lowu tswalaka vunene byo tano lebyi nga heriki!
Ku Aneriseka Ni Ripfalo Leri Baseke
14, 15. Ku aneriseka loku xiximaka Xikwembu malunghana ni mali ku endla vutomi byo antswa hi ndlela yihi?
14 “Hakunene vukhongeri lebyi nga ni ku tsaka ka mbilu i rifuwo lerikulu. . . . Hikokwalaho, loko hi ri ni swakudya ni tinguvu, hi ta kolwa hi swona. Kambe lava navelaka rifuwo . . . timbilu ta vona ti ngheniwa hi mivilelo leyo tala.” (1 Timotiya 6:6-10) Hi 1981 nkambisiso wa Psychology Today wu boxe leswaku vantshwa va ehleketa “ngopfu” hi mali ku tlula ntlawa wihi na wihi wa malembe. Hambi swi ri tano, hafu ya ntlawa wa lava hlamuleke lava a va khathalela ngopfu mali (ku katsa swixurhani na swisiwana) va n’unun’utile hi “ku karhateka ni ku vilela ka xihatla.”
15 Jaha rin’wana eJapani ri swi kotile ku suka ‘evusiwaneni ri va xixurhani,’ kambe loko ri endla tano ri onhile rihanyo ra rona. Endzhakunyana, hi mpfuno wa dyondzo ya Bibele, u vile mukhongeri. U hetelela hi ku: “Loko ndzi ehleketa endzhaku loko pakaninkulu ya mina evuton’wini ka ha ri ku va xigwili, ku hava ku ringanisiwa leswaku i ntsako wo tanihi kwihi lowu ndzi veke na wona ku sukela loko ndzi cincile pakani ya mina. Hakunene ku hava lexi nga ringanisiwaka ni ku aneriseka loku tisiwaka hi ku tirhisa vutomi bya munhu entirhweni wa Muvumbi Lonene.”d—Swivuriso 10:22; Eklesiasta 5:10-12.
16. Hi byihi vuyelo eka lava va hlulekaka ku hlayisa ripfalo lerinene?
16 Pawulo u khutaze Timotiya ku ‘hlayisa ripfalo lerinene.’ Njhani? Ndlela yin’wana a ku ri leswaku a hanyisana ni vavasati “hi ndlela ya ku tenga hi matlhelo hinkwawo.” (1 Timotiya 1:19; 5:2) Hambi swi ri tano, ku tenga ku ni hinkwaswo kambe ku herile eka vantshwa vo tala hikwalaho ka leswi mapfalo ya vona ma tlanyaleke. (1 Timotiya 4:2) Kambe vunghwavava a byi ku tisi ku rhula ni ku aneriseka ka le ndzeni. Dyondzo yin’wana yi xiye malangutelo ya rimbewu ni mahanyelo ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi va madzana yo talanyana. Mayelana ni vo tala lava cinca-cinceke vanghana va rimbewu, xiviko xi te: “Va pfumela leswaku va tirha hi xikongomelo xitsongo ni ku tianerisa.” Lava va nga vaka hafu ya vona va te: “Ndlela leyi ndzi hanyaka ha yona sweswi, vuswikoti bya mina byo tala byi ta onhaka.”
17. Hikwalaho ka yini ‘rirhandzu leri humaka eripfalweni lerinene’ ri hi pfuna ku kuma leswi antswaka evuton’wini ke?
17 Hi nkarhi lowu faneleke, loko mpatswa wu lava vukati lebyi xiximekaka, wu ta pfuniwa hi ku kombisa “rirhandzu leri humaka embilwini leyo tenga ni le ripfalweni lerinene.” (1 Timotiya 1:5) Hi 1984 Journal of Marriage and the Family yi vike leswaku dyondzo ya mimpatswa ya 309 leyi tekaneke sweswinyana yi kombe leswaku nhlangano wa rimbewu wa le mahlweni ka vukati a wu fambisana ni ku “tsongahata ku aneriseka ka vukati swinene ka vatekani ha vambirhi.” Kambe vona leswi va hambanisaka swona ni lavaya vo tenga! “Ndzi titwa ndzi tsakile loko ndzi languta endzhaku ivi ndzi tiva leswaku ndzi basile,” ku vula wansati un’wana lontshwa wa Mukriste loyi sweswi a tshamisekeke evukatini hi malembe ya nkombo. Ina, ripfalo leri baseke i hakelo leyi fuweke eka vantshwa lava ‘vaka xikombiso . . . eku tengeni.’—1 Timotiya 4:12.
Matimba Ya Vumunbu
18, 19. (a) Timotiya a a fanele ku Iwisana ni mintshikilelo yihi? (b) Xikwembu xi n’wi pfune njhani?
18 Ku hava ku tilumaluma leswaku Timotiya u hlangavetanile ni mintshikilelo yo tala le Efesa. Miringo ya muti lowu fumeke ni lowu thyakeke ni ku talela ka wona eka ‘mafenya ni mintlangu’ a swi ta tisa ntshikilelo lowukulu. Ku titsan’wa loku xiyekaka ka Timotiya kun’we ni ‘mavabyi yakwe ya nkarhi na nkarhi’ hakunene swi vumbe mintshikilelo eka yena. (1 Timotiya 5:23) Kambe Pawulo u n’wi tsundzuxile a ku: “Xikwembu a xi hi nyikanga moya wa vutoya, kambe xi hi nyike moya wa matimba, ni wa rirhandzu, ni wa ku tikhoma.”—2 Timotiya 1:7.
19 Kunene, vana va wena vo tala va ya navela swonghasi matimba yo tano! Wansati un’wana lontshwa u hlurile vutomi bya vunghwavava ni ku godzomberiwa hi swidzidzirisi hi xitalo. U te: “A ku ri hi mpfuno wa Yehova ntsena. Ku ni minkarhi yin’wana leyi a ndzi tsundzuka ku titwa lokuya ka khale, kambe a ndzo sungula ku khongela—hi ku anghwetla. Vuswikoti byo hlula swiphiqo leswi byi nyanyula ngopfu ku tlula xin’wana ni xin’wana lexi ndzi tshameke ndzi xi endla evuton’wini bya mina!” Ku hava ku tipfinyinga ha swona, Xikwembu xi nga swi kota ku ‘nghenisa matimba’ eka wena ivi xi ku nyika matimba ya le ndzeni yo Iwisana ni ntshikilelo wihi na wihi ni ku endla makungu lamanene.—2 Timotiya 4:17.
20, 21. (a) Hlamusela mimpfuno yin’wana ya vukhongeri. (b) I yini lexi nga ta xiyisisiwa eka xibloko lexi landzelaka?
20 Hikwalaho vukhongeri byi ku tisela mimpfuno yo tala. ‘Vutomi bya wena’ byi na xikongomelo lexi ungamelaka tipakani ta lava va fikelelaka minkarhi yo kuma rifuwo ntsena. (2 Timotiya 3:10) Hi laha muntshwa un’wana wa Mukriste loyi a tshikeke dyondzo ya le kholichini kutani a va muvuri wa rito a vuleke ha kona u te: “Ndzi ni ntirho lowu antswaka wa vutomi lowu un’wana ni un’wana a nga wu lavaka, ku va mudyondzisi wa mahungu lamanene ni ku pfuna van’wana ku dyondza hi ta Tata wa hina wa rirhandzu! Naswona ‘mpfuno lowu enteke’—vumunhu bya mina n’wini lebyi antswisiweke—wa antswa ku tlula lowu munhu a nga wu nyikaka. Tlhandlekela hakelo yo hanya eparadeyisini hi masiku eka sweswo ku nga ha ri na maxangu. Se vutisa: Hi byihi vutomi lebyi antswaka lebyi munhu a nga byi lavaka?”
21 U nga ha ku, ‘Ndzi nga va mukhongeri hi ndlela yihi?’ Leswaku u kuma nhlamulo, hlaya xihloko lexi landzelaka.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a “Vatshila vo tala eka nhluvuko ni mahanyelo ya vana va kondlo-a-ndzi-dyi va vona gome ro tano tanihi mhaka leyikulu leyi vangaka swirhalanganya swa ntikelo swa vana lava nga emalembeni ya vuhlangi tanihi vulolo ni khombo exikolweni, ku tirhisiwa loko biha ka swidzidzirisi ni xihoko, ku tlangisa rimbewu, ku xurha nyimba, ku goya ekaya ni ku tisunga,” ku vika mutsari Kathleen McCoy eka Coping with Teenage Depression.
b Loko eUnited States nhlayo ya ku amukeriwa ka mintlawa ya malembe hinkwawo yi hungutekile enkarhini wa malembe ya 13, ntlawa wa malembe ya 15-24 wu andze hi 19 wa tiphesente, naswona ntlawa lowu nga ehansi ka 15 wu andze hi tiphesente ta 158!
c “Ku titwa ko tirhandzela ka mbilu [eka Xikwembu]” i ndlela leyi Lexicon ya Edward Robinson yi hlamuselaka rito ro sungula ra Xigriki ra eu·seʹbei·a ha yona. J. A. H. Tittmann, eka Remarks on the Synonyms of the New Testament yakwe wa engetela: “[Vukhongeri] byi kombisa xichavo xexo eka Xikwembu xa hava lexi tikombaka hi swiendlo, . . . kambe [ku chava Xikwembu] ku komba xiyimo xexo, lexi chavisaka ngopfu ni lexi papalataka ku endla nchumu wun’wana ni wun’wana lowu Iwisanaka ni leswinene, . . . [vukhongeri] i matimba ya ntwelo-vusiwana evuton’wini.”
d Hlaya mhaka ya vutomi bya Shozo Mima leyi nge, “Ku Kuma Nchumu Lowu Antswaka ku Tlula Rifuwo,” eka Xihondzo xo Rindza xa Xinghezi xa March 1, 1978.
Wa Tsundzuka Xana?
◻ Hikwalaho ka yini minkarhi yo kuma rifuwo yi ri ya nkoka lowu pimiweke?
◻ Nkarhi wa wena lowu hlawulekeke i yini xana?
◻ Vukhongeri byi na yini leswi ku pfunaka ku kuma leswi antswaka evuton’wini?