Ku Veka Mihandzu “eXihlaleni Xa Swichelachelani”

EMATINI yo kufumela, lama vangamaka ya Lwandle ra Caribbean ku ni “Xihlala xa Swichelachelani.” Xi tlhela xi vuriwa Grenada, xi le ka 120 wa xikwere xa timayele (311 sq km) etikweni. Kavula, hambi ku ri leswi tiseketelaka hi xihlala lexi, Carriacou ni Petit Martinique, ndhawu hinkwayo i 133 wa xikwere xa timayele (344 sq km). Grenada yi thyiwe vito ro duvulela ra “xihlala xa Swichelachelani” hikwalaho ka vunyingi bya swichelachelani swo nandzihisa, ku fana ni cinnamon, swiluva leswi omisiweke, tinyawa ta tonka ni nutmeg.

Ku sukela en’walungwini ku ya edzongeni, xihlala xi avanyisiwe hi nxaxamelo wa tintshava leti helelaka evuentweni bya Iwandle, ngopfu-ngopfu hi tlhelo ra vupela-dyambu. Milambu ni swinambyana swa mati lama khulukelaka khwatsi elwandle, kutani swi kurisa swihlahla swa le vupela-dyambu swinene. Enkarhini wa nguva yo oma, magodi ni swinambyana swi funengetiwa hi swiluva swo tshwuka ni swa xitshopana swa mirhi leyi nga feki ni ya poui. Mivala leyi vangamaka yi kurisiwa hi mihlovo-hlovo ya swiluva swa swimila swo fana ni bougainvillea, ntswembana, gamboko ehenhla ka ntshava ni ku nuhela ka risema ra ‘belles’ ra nivusiku.

Mhaka ya nkoka hi Grenada i mincindzu leyi nga eribuweni ra Iwandle, leyi nga etimbuweni ta Iwandle ra ku xonga to basa. Ikhonomi hi ntolovelo yi seketeriwa hi swirimiwa leswi rhumeriwaka swa tibanana, khokho na nutmeg, leswi rhumeriwaka hi vapfhumba ni mali yo tala leyi rhumeriwaka hi maxaka lawa rhurheleke etindhawini to fana na Aruba, Curaçao, Nghilandhi, Trinidad, United States na Venezuela. Vaaki-tiko va 112 000 lava nga ni xinghana va Grenada va tshama va tiyimisele ku n’wayitela naswona va ni vutshila byo hundzula tinhlamuselo leti komisiweke ti va tinhloko-mhaka letinene.

Ku Byala Mbewu Ya Ntiyiso

Mbewu ya ntiyiso yi byariwile exihlaleni lexi xa mivala hi 1914, lembe leri Nyimpi yo Sungula ya Misava yi tlhekekeke ha rona. Mugrenada, Elias James enkarhini wolowo u vuyile hi le Panama. Tanihi mutirhi la rhurheleke kwalaho, u amukele rungula ra Mfumo wa Xikwembu naswona a a vile mutirheli la tinyiketeleke, la khuvuriweke. A a hisekela ku byala mbewu ya ntiyiso exikarhi ka vanhu lava nga na xinghana va xihlala lexi xa swichelachelani. Ku nga ri khale, u vulavula na Mr. Briggs, loyi a tshamaka eBarbada le Grenada. Hi ku hatlisa Briggs u amukele rungula ra Mfumo, xisweswo a va xirhangana eka “xihlala xa Swichelachelani.” Hikwalaho ka ku vona xilaveko xa ndhawu yo hlanganyela eka yona, Briggs u endle xithezi xo sungula xa yindlu ya yena leswaku xi tirhisiwa tanihi xivandla xo sungula xo hlanganyela eka xona xa vanhu va Yehova entsindza eSt. George.

A ri nandza loyi a tinyiketeke ni xivulavuri lexi nyanyulaka, Elias James u pfune vanhu vo tala va timbilu letinene. Exikarhi ka vona a ku ri na sivara wa yena, ku nga Chriselda James. Namuntlha, a ri na malembe ya 88 hi vukhale, hi yena ntsena loyi a tivulaka Mukriste loyi a totiweke eka xihlala lexi. U kurise ndyangu wa vana va kaye, naswona ku nga khathariseki nkaneto lowu hambetaka wa nuna wa yena, hinkwavo ka vona va ri kaye va vile Timbhoni leti khuvuriweke. Vanharhu va lovile, kambe lavan’wana va ha ri malandza lama hisekaka, vambirhi va le ntirhweni wa vuphayona kutani un’wana u tirha tanihi phayona leri hlawulekeke ni nkulu.

Hi nkarhi lowu Elias James a heteke pfhumba rakwe ra laha misaveni, u endle munyikelo lowukulu wa vuphayona eku byaleni ka mbewu ya ntiyiso eGrenada. Namuntlha, ku na mabandlha ya tsevu naswona rin’wana ri le Carriacou, ni nhlohlorhi ya vahuweleri va Mfumo va 353.

Enkarhini wa malembe yo nonoka kambe ku va ni ku kula lokukulu, Timbhoni leti tshembekaka ti hanye exikarhi ka ku hundzuka ko hambana-hambana ka politiki ku sukela eka tiko leri nga nyawuriki ku ya eka tiko leri yaka eku ntshunxekeni eka Great Britain hi 1974. Enkarhini wolowo, a ku ri hava nkaneto lowu xiyiweke wa mahungu lamanene, kutani vanhu hi xitalo a va tsakela ku yingisa, minkarhi yin’wana a ku endliwa hi xichavo. Hi 1979, ku hundzuka ka malangutelo ya politiki exikarhi ka van’wana swi yise eku Iwisaneni ni vuhosi leswi endleke leswaku ku fuma Hulumendhe ya Ndzhundzunuko ya Vanhu (People’s Revolutionary Government). Hambi leswi vo tala va ehleketeke leswaku ntirho wa vukhongeri a wu ta lawuriwa hi hulumendhe leyintshwa leyi Iwisanaka ni ntshamiseko wa vanhu, leswi a swi endlekanga, kutani ntirho wo humesa mihandzu ya Mfumo wu ye emahlweni.

Ku hundzuka lokukulu ku humelerile hi October 19, 1983, siku leri vaaki va Grenada va nga ta ri tsundzuka nkarhi wo leha. RMC (Revolutionary Military Council) yi vutle mfumo hi nkarhi wolowo. Vatirhela-mfumo va hulumendhe vo hambana-hambana va baleseriwile va fa kun’we ni nhlayo ya vaaki lava nga tiviwiki.

Leswi swi landzeriwe hi ku hatlisa hi ku simekiwa ka 4 wa masiku, ya ku pfaleriwa ka vanhu etindlwini (curfew), ya tiawara ta 24 to baleselana. Swiendlakalo leswi swa huwa, ku nga ntokoto lowuntshwa wa vaaki va xihlala xo rhula, swi vange ku chava loku hangalakeke. Tanihi leswi hinkwavo a va pfaleriwe emakaya ya vona, ku voniwe maxangu lamakulu, ngopfu-ngopfu lava va vabyaka ni lava va dyuhaleke.

Hi mahlamba-ndlopfu hi mixo wa Ravumbirhi, October 25, 1983, Magrenada yo tala ya pfuxiwe hi mimpfumawulo leyi nga tolovelekangiki ya swihaha-mpfhuka, leyi fambisanaka ni ku buluka lokukulu ni ku balesela lokukulu ka xibamu xa matimba swinene. Endzhakunyana hi xitici xa xiya-ni-moya xa kwalaho, va twa leswaku mavuthu mambe ma ehlele exihlaleni lexi. Mavuthu lama hlanganeke ya OECS (Organization of Eastern Caribbean States) ni Swikepe swa Nyimpi swa United States swi nghenelerile hi tlhelo ra swa nyimpi, endzhaku ka loko Ndhuna ya swa Nyimpi yi kombele mpfuno. Eka tiawara ti nga ri tingani, switici swa swihaha-mpfhuka (Pearls na Point Salines) swi sungule ku lawuriwa hi mavuthu ya Caribbean ni ya United States. Exikarhi ka mixo, Grenada a yi ri ntsindza wa mahungu ya matiko hinkwawo.

Nyimpi ya matimba yi tlhekekile exikarhi ka mavuthu mambe ni lawa ya tshembekaka ya RMC. Hambi swi ri tano, yona ngopfu-ngopfu a yi ri exivandleni xa St. George ntsena. Vanhu vo tala kwalaho va hete masiku wolawo ya mpfilumpfilu ehansi ka mibedo ya vona. Van’wana a va chava ni ku ya ekhixini ra vona ku ya lunghiselela mindyangu ya vona swakudya. Lexi tsakisaka, ku hava ni un’we wa Timbhoni ta Yehova eXihlaleni lexi la vavisekeke enkarhini wa nyimpi. Hambi swi ri tano, va nga ri vangani, va pone ri ahlamile.

Xivindzi Xa Vakriste Exikarhi Ka Mpfilumpfilu

Mbhoni yin’wana ya xisati yi vile ni leswi nkulu wa bandlha a swi vuleke “ku va kusuhi ni rifu.” U vikile a ku: ‘Makwerhu wa xisati u tilavele ndhawu yo tumbela eka yona eka yindlu ya muakelani wakwe, laha a ehleketeke leswaku a a ta hlayiseka. Yena ni vanhu van’wana va twe ku balesela loku humaka hi le xigangeni lexi langutisaneke ni yindlu. Swikepe swa nyimpi swa U.S. swi sungule ku balesela yindlu, swi ehleketa leswaku ku balesela ku huma endlwini leyi. Hi ku hatlisa hinkwavo lava a va ri endzeni ka yindlu va wele efilorweni. Loko ku balesela ku miyerile, n’wini wa yindlu hi ku rhurhumela u tsutsumele ehandle a khome lakani ro basa. Hinkwavo lava a va ri endzeni ka yindlu va n’wi landzerile ehandle, ku katsa ni makwerhu wa xisati loyi a tshukisiweke. Loko va ha yimile ejarateni, ku baleseriwa kun’wana ku kongomisiwe eka vona, kambe a ku huma hi le xigangeni laha ku balesela ku sunguleke kona ro sungula. Exikarhi ka vunyingi bya tikulu, hi ku hatlisa swikepe swa nyimpi swi va rhwala hinkwavo swi va yisa endhawini leyi nga hlayiseka. Lexi hlamarisaka, a ku vavisekanga munhu. Lava va swikepe swa nyimpi endzhakunyana va va byele leswaku va katekile, hikuva a ku sele kuntsongo leswaku va hlasela yindlu hi swibamu, hi ku ehleketa leswaku masocha ya RMC ya le ndzeni ni leswaku a ya ri karhi ya va balesela. Loko ku nyanyuka hinkwako ku miyerile, makwerhu wa hina wa xisati la rhandzekaka u vone mutwa wo ringana tiinci timbirhi (5 cm) enengeni wa yena. A nga twanga ku vava loko wu tlhava nyama ya yena!’

Loko nyimpi ya ha ya emahlweni, n’wana wa nhwanyana wa nkulu un’wana wa malembe ya ntlhanu hi vukhale u wile endzeni ka ndyangu kutani a tshoveka voko ra ximatsi. A swi nga koteki ku kuma mpfuno wa swa mirhi enkarhini wolowo. Leswi vatswari a va ta swi endla a ku ri ku nyika n’wana maphilisi leswaku ya herisa ku vava. Endzhaku ka masiku ma nga ri mangani loko swilo swi miyerile, va yise n’wana eka dokodela wa marhambu. Loko a kamberiwa, ku kumeke leswaku rhambu leri a ri tshovekile ri lamarile. Hambi swi ri tano, ana se marhambu a ya vuyele endhawini ya wona, kutani endlelo ro tshungula a ri famba kahle handle ka ku tika kwihi na kwihi. Handle ko timpfinyinga, vatswari lava a va khumbeka a va tsake ngopfu.

Lexi n’wi hlamariseke ngopfu, makwerhu un’wana wa xisati la tsaneke u vone ndlela leyi a a tiye ha yona emirini. Nuna wa yena, loyi a a ri ni vuvabyi bya chukela bya ntiko lowu tlulaka wa yena ka mbirhi, u titivarile ivi a wela efilorweni hi nkarhi wa nsivelo. A ku ri yena ntsena munhu lonkulu endlwini naswona a a nga swi koti ku kuma mpfuno wa le handle. Kutani ke, a ku ta endliwa yini? U vikile a ku: “Ndzi ririle kutani ndzi kombela mpfuno eka Yehova. Ndzi nga vula hi ku tshembeka leswaku Yehova u yingise xikombelo xa mina lexinene. Hi matshalatshala lamakulu, ndzi swi kotile ku tlakula nuna wa mina efilorweni kutani ndzi n’wi tshamisa endhawini leyinene ku kondza loko a tlhela a phaphama. Ndzi nga vula leswaku matimba lawa a ndzi ri na wona a ya huma eka Yehova.”

Enkarhini wa ku Iwa ko koma, hambi leswi a ku ri kukulu, vakulu lava vekiweke va ve ni minkarhi yo tala yo tikomba ‘va ri swichavelo loko xidzedze xi fika.’ (Esaya 32:1, 2) Ku nyikela mpfuno wa nyama ni ku chavelela ka moya, va veke ku hlayiseka ka vona ni vutomi bya vona ekhombyeni loko va endzela vamakwerhu vo tala, ngopfu-ngopfu etindhawini leti a ku ri ni ku Iwa lokukulu.

Nkulu un’wana ni ndyangu wa yena a va ri exikarhi ka madzana lama rhurhisiweke emakaya ya wona kutani va tshamisiwa enkampeni leyi sirheletekeke. A va fanele ku tiyisela ku buluka loku pfalaka tindleve ka swibamu leswikulu. Ku buluka kun’wana ko tano ku lahlele nkulu un’wana, nsati wa yena ni n’wana wa vona wa nhwanyana ehansi. Loko a vutisiwe ndlela leyi a koteke ku hlayisa ku rhula ha yona enkarhini wa ku xanisiwa koloko, u te: “Ku pfumala ka mina ku chava ni ku rhula a ku ri vuyelo bya malembe yo tala ya dyondzo leyi enteke ya Rito ra Xikwembu, leyi ndzi akeke ni ku ndzi lunghiselela xiyimo xo tano lexi nga tolovelekangiki.” Xisweswo, nkulu loyi u swi kotile ku miyeta ni ku chavelela Timbhoni tin’wana enkampeni yoleyo.

Endzhakunyana ka mavhiki ma nga ri mangani, ku karhi ku lawula mavuthu ya U.S. ni ya Caribbean exihlaleni hinkwaxo, ku sunguriwe vulawuri bya nkarhinyana. Leswi swi endle leswaku ku kumiwa nkarhi lowu ringaneke wa ku va ni nhlawulo wa mani na mani. Swi endleke hi December 3, 1984. Ehansi ka New National Party leyi rhangeriweke hi Holobye-nkulu Herbert Blaize, mpfilumpfilu wa nkarhi lowu hundzeke wu vonake wu herile, kutani vo tala va langutele vumundzuku lebyi vangamaka.

Ku Tiyiseriwa Ntirho Lowu Nga eMahlweni

Swiendlakalo swa sweswinyana swi pfunete ku tiyisa Timbhoni hinkwato ta Yehova eGrenada. Va vona matimba lama ponisaka ya Yehova naswona va tiyimisele ku kurisa matshalatshala ya vona yo chumayela hi Mfumo. Vanhu vo tala lava nga ni timbilu letinene ni leti tshembekaka lava kombisaka ku tsakela lokukulu ka rungula ra Mfumo a va ri exikarhi ka 914 ya lava a va ri kona enkhubyeni wa Xitsundzuxo xa rifu ra Kriste hi April 4, 1985. Eka un’wana ni un’wana wa Timbhoni ta 50 exihlaleni, vanhu lava nga vaka vambirhi lava tsakelaka a va ri kona eka xiendlakalo xexo. Mawaku ku langutela ka ku andza ka nkarhi lowu taka!

Ku saseka ka ntumbuluko ka Grenada ku nyika xitsundzuxo xo karhi xa leswi Paradeyisi leyi tshembisiweke ya misava yi nga ta va swona. Paradeyisi yo tano ya misava hinkwayo i xitshembiso lexi tiyisekeke xa Yehova, Muvumbi wa misava. Ku nga ri khale lavo lulama “v̌a ta fuma misav̌a, v̌a ta ṭhama ka yona hi masiku.” (Psalma 37:10, 11, 29) Timbhoni ta Yehova hinkwato ti tsakile naswona ti tikarhatela ku avelana rungula leri nyanyulaka ni Magrenada-kulobye ‘exihlaleni hinkwaxo xa Swichelachelani.’