Xana Tihuvo Ta Vukhongeri Ta Amukeriwa Hi Xikwembu?

RITO leri nge “huvo” ri tisa xiyenge lexi tivekaka swinene xa hulumendhe ya kwalaho emiehleketweni. Marito yo tanihi “huvo ya doroba-nkulu” kumbe “huvo ya doroba” ya twisiseka hi ku olova. Hambi swi ri tano, leri tivekaka swintsongo, ku nga ha va rito lexi nge “huvo ya vukhongeri” kumbe leri nge “huvo ya kereke.” Huvo yo tano ya vukhongeri yi hlamuseriwe tanihi “nhlengeletano ya kereke ya vuyimeri leyi nga ni matimba lama ntshunxekeke ni ya vuavanyisi etimhakeni ta ripfumelo, mahanyelo ni ndzayo ya kereke.”

Eka tihuvo to tala ta vukhongeri leti veke kona hi malembe xidzana, Kereke ya Rhoma Khatoliki yi xiya 21 wa tona tanihi leti nga ni nkucetelo, leti engetelaka nxaxamelo lowu wu sukelaka eka Huvo ya Nicaea hi 325 C.E. ku ya eka Huvo ya Vumbirhi ya Vatican ya 1962-65. Hi ku ya hi The Encyclopedia Americana, “tihuvo ta nkucetelo ti vitaniwa hi phophu, loyi a ti fambisaka, a kunguhata nongonoko, a pfala huvo, kutani a twarisa milawu ya wona. . . . huvo ya nkucetelo ni phophu i xirho lexi vumbaneke xa kereke, naswona hi ku pfumelelana na yena yi yimela matimba ya xiviri ya kereke etimhakeni ta ripfumelo ni mahanyelo.”—Vholumo 8, tluka 85.

Ku Kambisisa Masungulo Ya Vona

Varhangeri vo tala va tikereke va pfumela leswaku tihuvo ta vukhongeri bya Vujagana ti fana ni nhlangano wa lembe xidzana ro sungula wa vaapostola ni vakulukumba eYerusalema. Xisweswo, tihuvo ta tikereke ta sweswi ti vuriwa ti ri leti nga ni matimba lama fanaka yo boha timhaka ta ripfumelo ni mahanyelo. (Mintirho 15:2, 6, 22) Kambe xana tihuvo teto ta vukhongeri ti vekiwe hi Xikwembu? Xana xi ti amukerile?

Lexi tsakisaka, eka Marka 3:6 xiga lexi nge ‘ku va ni huvo’ xi huma eka rito ra Xigriki leri vulaka ‘ku hlangana ka vanhu lava phofulaka miehleketo ni ndzayo ya vona.’ Eka ndzimana yoleyo, hi hlaya leswaku Vafarisi ‘va endle huvo’ ni valandzeri va ntlawa wa Heroda leswaku va ta dlaya Yesu. Entiyisweni Xikwembu a xi yi amukelanga huvo yoleyo! Kutani Yesu u tsundzuxe vadyondzisiwa vakwe leswaku va nga tshembi vavanuna volavo. (Marka 8:15) Xana ku soleka loku fanaka ka kumeka eka tihuvo ta vukhongeri bya Vujagana?

Nakambe Yesu u te: “Mi ta va tiva hi mintirho ya vona.” (Matewu 7:20) Hikwalaho, a hi kambeleni mihandzu ya tihuvo to hambana-hambana ta tikereke.

Ti Fumiwa Hi Yini?

Hi ku ya hi The Encyclopedia Americana, switirho swa tihuvo ta xifundza eku hlengeleteni ka tihuvo ta tikereke ta Khatoliki eSpain, eBritain na hinkwako “hakanyingi a swi vitaniwa ivi swi fumiwa hi matimba ya mfumo.” Tihuvo leti tivekaka ta varhangeri va vukhongeri leti humaka eka mfumo hinkwawo wa Rhoma a ti nga “tiviwi emahlweni ka Huvo ya Nicaea (325 A.D.),” leyi a yi vitaniwa hi Mufumi Constantine. N’wamatimu wa Munghezi H. G. Wells u ringanyete leswaku Constantine u tise politiki ni vutifumi endzeni ka Vujagani lebyi ana se byi avaneke swinene. Wells u tsarile a ku: “Huvo ya Nicaea a yi hlengeletanga hi Constantine Lonkulu ntsena, kambe tihuvo hinkwato letikulu, timbirhi eConstantinople (381 na 553), Ephesus (431), na Chalcedon (451) ti hlengeletiwile hi matimba ya mfumo.” Kambe xana Xikwembu xi nga swi pfumelerisa ku yini sweswo, tanihi leswi Vakriste va ntiyiso va nga ringetiki ku hlanganisa vukhongeri bya vona ni tipolitiki kambe, ku ri na sweswo, va hlayisaka vukalatlhelo swinene?—Yohane 17:16; Yakobo 1:27.

“Tihuvo leti tivekaka ta le ndzhakunyana hakanyingi a ti fumiwa hi tipolitiki ta tikereke ta mfumo ni nkwetlembetano wa vafundhisi vo tala [swivandla swa kona a swi lawuriwa hi bixopo kumbe bixopo-nkulu],” ku engetela The Encyclopedia Americana, Leswi tihuvo to tano ta tikereke ti funghiweke hi tipolitiki ta vukhongeri ni minkwetlembetano, a ti yi vekanga mihandzu ya moya wa Xikwembu yo tanihi rirhandzu ni ku rhula. Ku ri na sweswo, ti vavisiwe hi mintirho ya nyama leyi katsaka “tihanyi, timholovo, vukwele, . . . minkwetlembetano ya vutitivi, ku avana ni madzolonga.” Mayelana ni mintirho ya nyama, muapostola Pawulo u tsundzuxile a ku: “Lava endlaka leswo tano va nga ka va nga vi na ku averiwa eku fumeni ka Xikwembu!” (Vagalatiya 5:19-23, the Catholic New American Bible) Hikokwalaho ke, ku nga vuriwa hi ndlela yihi leswaku tihuvo ta tikereke ta Vujagana ti amukeriwe hi Xikwembu?

Swiyimo Leswi Chavisaka!

H. G. Wells u swi vonile leswaku moya wa Constantine a wu fuma timhaka ta kereke, kutani u xiyile: “Mianakanyo yo herisa dzolonga ni ku avana hinkwako, yo herisa miehleketo hinkwayo, hi ku nghenisa nawu wa dyondzo yin’we eka vapfumeri hinkwavo, . . . i mianakanyo ya munhu wa voko rin’we loyi a vonaka leswaku loko a ta tirha hinkwaswo u fanele ku va loyi a ntshunxekeke eka ku kanetiwa ni ku soriwa. Matimu ya Kereke ehansi ka nkucetelo wa Constantine sweswi ya va matimu ya madzolonga ya vukari lama a ma fanele ku landzela swiletelo swa yena swa xihatla ni leswi nga ni tihanyi swo tisa ntwanano. Kereke a yi lava xiyimo xa ku va matimba ni lexi nga kanakanisiki eka yena, leswaku yi vumba nhlengeletano ya le xikarhi kutani yi fambisana ni mfumo.”

Ku avanyisiwa ka dyondzo leyi hambukeke ku tikombe ku ri rhengu leri nga hava musa ro herisa vakaneti lava a va ri ni xivindzi xo tlhontlha tihuvo ta tikereke ta Vujagana. Hinkwavo lava phofuleke miehleketo leyi nga faniki kumbe yo ringeta ku andlala vumbhoni bya Matsalwa lebyi kanetaka tidyondzo ni mimpimanyeto (milawu ya kereke) ya tihuvo a va hisiwa tanihi vadyondzisi va dyondzo leyi hambukeke.

Ku tiyimisela ku herisa nkaneto ku yise eka swiyimo leswi chavisaka. Vo tala va lava va kumiweke va ri na nandzu wa ku Iwisana ni dyondzo leyi tolovelekeke ya huvo va hisiwile emhandzini, va xanisiwa hi nhlomulo wa rifu leri taka hakatsongo-ntsongo va ri karhi va hlaleriwa hi vanhu—kumbexana hi vito ra Kriste!

Hi xikombiso, Huvo ya Constance (1414-18) yi byeriwe ku herisa timholovo ehenhleni ka loyi a a ri phophu la nga enawini ivi yi Iwisana ni tidyondzo leti hambukeke ta Wycliffe na Hus. Tihanci ta makume manharhu wa magidi ku vuriwa leswaku a ti rhwale vanhu lava yaka eConstance eka xiendlakalo lexi xikulu. Enkarhini wa huvo, John Hus u ringiwile ni ku avanyisiwa, manuku a tlheriseriwa ematimbeni ya mfumo kutani a hisiwa emhandzini.

Ku Vuriwa Yini Hi Dyondzo?

I ntiyiso leswaku Vakriste hinkwavo va xiviri va ‘twanana eku vulavuleni.’ Kambe leswi a swi endliwi hi mhaka ya ntshikilelo lowu nga yimiki wa vukhongeri. Ku ri na sweswo, i mhaka ya leswi tidyondzo ni swiendlo swa vona swi sekeriweke eRitweni ra Xikwembu leri huhuteriweke. (1 Vakorinto 1:10; Mintirho 17:10, 11; 2 Timotiya 3:16, 17) Kambe, xana tihuvo ta tikereke ti endlisa ku yini loko hi xiya makungu ya tidyondzo ta tona?

Hambi leswi tihuvo ta tikereke ti nga ha tekiwaka ti ri swilo swa nkoka swa ntivo vukwembu, emiehleketweni ya vo tala ti ve swilo leswi nga nyawuriki leswi onhaka tidyondzo leti tengeke ta Vukriste. Hi xikombiso: Hi 325 C.E. Huvo ya Nicaea yi sungule dyondzo ya Encarnate Christ, kumbe Xikwembumunhu. Ku landzula loku ka leswaku Yesu a a ri munhu hakunene ku ve yin’wana ya tidyondzo leti hambukisaka ta Vujagana. (Ringanisa 2 Yohane 7.) Kunene, yi suse timiliyoni eka Yehova Xikwembu ti ya eka Vunharhu-Un’we lebyi pfilunganyaka! Ku hava ni yin’we ya tihuvo leti khomiweke endzhaku ka kwalaho leyi endleke matshalatshala yo lulamisa xihoxo lexi. Kambe dyondzo ya Vunharhu-Un’we a hi ya matsalwa hakunene, hikuva Yesu u te: “Tatana u nkulukumba ku tlula mina.” (Yohane 14:28) Xana Xikwembu xi nga amukela huvo yihi na yihi leyi tsongahateke ntiyiso malunghana ni vito ra xona ni leriya ra N’wana wa xona?

Dyondzo leyi simekiweke hi huvo yin’wana yi nga ha va yi cinciwile hi yin’wana. Hi xikombiso, hi laha swi kombisiweke ha kona eka chati leyi fambisanaka na yona, ku tirhisiwa ka swifaniso evugandzerini ku papalatiwile enkarhini wa huvo ya Constatinople hi 730 C.E. Kambe ku tirhisiwa ka swona ku tlhele ku humelerisiwa endzhaku hi xiendlo xa huvo. Kavula, Bibele yi komba leswaku ku endla ni ku tirhisa swifaniso swa vukhongeri i vuoswi naswona a hi swa vukriste.—Eksoda 20:4-6; 1 Yohane 5:21.

Hi laha swi xiyiweke ha kona eka chati, exikarhi ka tidyondzo leti amukeriweke eka tihuvo ta tikereke ta Vujagana a ku ri ni nkhuvulo wa swihlangi, vunghwendza lebyi sindzisiweke ni lebyi lavekaka, pagatori ni ndzilo wa tihele. Hambi swi ri tano, Matsalwa a ya wu seketeli nkhuvulo wa tincece, vunghwendza byo tano ni tihele leti hisaka, naswona a ya vuli nchumu hi pagatori. (Matewu 28:19, 20; 1 Timotiya 4:1-3; Yobo 14:13) Leswi lava va navelaka ku amukeriwa hi Yehova va faneleke ku n’wi gandzela hi “moya ni ntiyiso,” xana a nga ti amukerisa ku yini tihuvo leti dyondzisaka dyondzo ya vunwa?—Yohane 4:23, 24.

Ku Hlengeletana eYerusalema

Malunghana ni tihuvo ta vukhongeri, Otto Karrer u tsarile: “Handle ka lava va vuriwaka Huvo ya Vaapostola [ya 49 C.E.], lava kungu ra vona ri nga xiphemu xa mukhuva wa Xikwembu, ku huwelela ka vaapostola, tihuvo hinkwato i vuyelo bya kereke ya le ndzhaku ka vaapostola. A ti weli eka nguva ya masungulo ya kereke.”—The Counsils of the Church.

Handle ko kanakana, tihuvo hinkwato ta tikereke ta Vujagana ti hambanile swinene eka ku hlengeletana ka lembe xidzana ro sungula ka vaapostola ni vakulu eYerusalema. A ku ri hava vafundhisi lava Iwelaka matimba yo rhwexa van’wana majoko yo tika ni ku tshivelela malangavi ya timhandzi ta nxaniso. Ku ri na sweswo, mihandzu ya moya wa Xikwembu a yi kombisiwa. Minkanerisano a yi kongomisiwa hi moya naswona a yi pfumelelana ni Rito ra Xikwembu. Kutani ntila wolowo wo tlhantlha swivutiso swa Matsalwa wu landzeriwa hi Huvo Leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehova namuntlha.

Papila leri vaapostola ni vakulu va le Yerusalema va ri rhumeleke eka vapfumeri-kulobye xiphemu xa rona a xi ku: “Moya lowo kwetsima swin’we na hina, hi vone leswaku a hi nga mi rhwexi ndzhwalo wun’wana, loko wu nga ri wa timfanelo leti: Hi leswaku hi tshika tinyama leti tlhaveriweke swikwembu swa hava, mi nga dyi ngati, ni leswi vanhu va swi dlayeke hi ku swi tlimba minkolo, mi tshika ni vuoswi.” (Mintirho 15:22-29) Leyi a yi nga ri milawu ya vanhu ntsena kambe a ku ri swilaveko leswi sekeriweke eka milawu yo sungula ya Munyiki lonkulu wa Nawu.—Genesa 9:3, 4; Deuteronoma 5:8-10, 18; Esaya 33:22.

Nhlengeletano yoleyo ya lembe xidzana ro sungula ya vaapostola ni vakulu eYerusalema a yi amukeriwa hi Yehova Xikwembu, hikuva makungu ya yona a ya katekisiwa hi yena, naswona yi yise ntirho wa ku chumayela hi Mfumo emahlweni leswi tiseke Vamatiko vo tala ebandlheni ra Vukriste. Hambi swi ri tano, timhaka ta matimu ti nyika vumbhoni lebyi twisisekaka bya leswaku tihuvo ta tikereke ta Vujagana a ti kalanga ti amukeriwa hi Xikwembu.

[Chati eka tluka 26]

DYONDZO LEYI AMUKERIWEKE HUVO SIKU

Nkhuvulo wa swihlangi Carthage 253 C.E.

Vunghwendza Trent 1545 C.E.

Ku dlaya vukati hi mhaka ya Vuoswia Arles 314 C.E.

Ku dlaya vukati ku Siveriwile Trent 1545 C.E.

Ndzilo wa Tihele Lyons 1274 C.E.

Florence 1573 C.E.

Swifaniso swi Tshikiwileb Constantinople 730 C.E.

Swifaniso swi tlhele Swi Humelerisiwa Constantinople 842 C.E.

Nicaea 787 C.E.

Mianakanyo ya Immaculate Avignon 1457 C.E.

Ku humelela ka Kriste Nicaea 325 C.E.

Chalcedon 451 C.E.

Ku hava Vanhu lava

Chumayelaka ePlatifomo Constantinople 681 C.E.

Pagatori Florence 573 C.E.

Trent 1545 C.E.

Vunharhu-Un’we Nicaea 325 C.E.

[Tinhlamuselo ta le hansi]