Ntumbuluko Wa Vutomi—Hi Hundzuluko Kumbe Wu Huma Eka Xikwembu?

“YI PFILUNGANE hi laha ku hlamarisaka.” Xisweswo magazini wa Science News wu hlamusela ndlela yo tswala vana ya wansati. Kambe tandza leri humaka eswinkwamanini swa matandza ya wansati a ri swi koti ku tivumbela vutomi hi roxe. Leswaku leswi swi humelela, mbewu leyi humaka eka endlelo ro tswala vana ra wa xinuna yi fanele ku hlangana ni nyutliyasi ya tandza. Kambe xana mbewu yi endla yini ku endla leswaku tandza ri kula? Xivutiso xexo xa ha kanganyisa tintlhari.

Ku pfumela eka hundzuluko ku tlhekekisa xivutiso xin’wana: Loko swirho swa mbeleko swa xinuna ni swa xisati swi tihundzukerile, vutomi a byi famba njhani emahlweni ka ku vumbiwa loku heleleke ka swona?

Ku tswala vana ku katsa masingita man’wana. Nchumu wa xitekela eka tandza leri nonisiweke wu nga voniwa ntsena hi mpfuno wa xivona-ntsongo (microscope), Hambi swi ri tano wu yimela “tilayiburari to tala ta marungula,” hi laha Profesa Frair na Davis va wu phofulaka ha kona ebukwini ya vona leyi nge A Case for Creation. Va engetela va ku: “Ku hava xikombiso xin’wana xa xifaniso lexi ringanaka ni leswi hi mpimo.” Vuhlayiselo lebyi bya switsongwatsongwana byi kongomisa ku kula ka swirho hinkwaswo swa miri, ku katsa ni vuxokoxoko byo tano lebyi fanaka ni muvala wa mahlo ni misisi.

Hi ku hatlisa endzhaku ka ku nonisiwa, sele ya avana ti va timbirhi, vumbirhi bya tona byi va mune, ku ya emahlweni ku kondza loko ku va ni vunyingi bya tisele. Ku avana ka tisele ku katsa ku andzisa ni ku lunghiselela timiliyoni ta timolikulu. Leswi swi fana ni fektri leyi avanaka ti va timbirhi leti hambaneke leti nga ni michini leyi fanaka leyi heleleke leyi endlaka swilo leswi fanaka, naswona ku andzisiwa loku ka phindha-phindhiwa kambe na kambe. Manuku nchumu wun’wana lowu hlamarisaka wa humelela.

Tisele leti nga ni swivumbeko leswi hambaneke ti sungula ku vumbeka—tisele ta misiha, tisele ta tinyama, tisele ta nhlonge ni tinxaka tin’wana hinkwato leti vumbaka miri wa munhu. Ku hambanisa ka tisele i singita. Nkatsakanyo wa tisele wu tano. Science Digest yi ri: “Ku hava loyi a tivaka hi ku tiyiseka, leswaku ha yini tisele tin’wana ti hlangana ti vumba yinso loko tin’wana ti hlangana ti vumba xivindzi ni swin’wana.” Eku heteleleni, miri wa munhu wu fikelela ku kula loku heleleke, wu vumbiwa hi tisele tin’wana ta 100 000 000 000 000.

Hi ku ya hi mianakanyo ya hundzuluko, vutomi bya munhu byi hundzuke byi huma eka swivumbeko leswintsongo swa miri. Kambe ke, hi laha ku hambaneke ni vanhu, swivumbeko swo tala leswintsongo swa miri swi huma eka mutswari un’we ntsena. Swa tiandzisa hi swoxe. Xana xivumbeko lexi xo tswala vana xi hundzuke xi va xivumbeko lexi pfilunganeke ngopfu lexi lavaka vatswari vambirhi hi ndlela yihi? Vadyondzisi va hundzuluko va kuma leswi swi nonon’hwa ku swi hlamula, hi laha swi kombisiweke ha kona enxaxamelweni eka tluka leri hundzeke.

Ku hundzuka loku kukulu ku hlamuseriwe khwatsi tanihi “masungulo ya ku tswariwa ka vana hi rimbewu.” Kambe tintlhari tin’wana ti na xivindzi xo kaneta. Profesa Jaap Kies, wa Yunivhesiti ya Kapa Vupela-Dyambu, eAfrika Dzonga, u ku hlamusela tanihi “ku hlayelela loku nga tolovelekangiki.”

Ku ni nhlamuselo yin’we ntsena leyi anerisaka ya ku tswariwa ka vutomi. I nyiko leyi humaka eka Yehova Xikwembu, Muvumbi la tlhariheke ngopfu. Hi laha Bibele yi vulaka ha kona yi ri: “Nyiko yin’wana ni yin’wana leyo saseka ni ku ha hinkwako loku hetisekeke, swi ta hi le henhla.”—Yakobo 1:17.

[Bokisi eka tluka 3]

Leswi Vadyondzisi Va Hundzuluko Va Swi Pfumelaka Ehenhleni Ko Tswala Vana

“A hi xi tivi nikantsongo xivangelo xo hetelela xa rimbewu; mhaka leyi ha yona vanhu lavantshwa va faneleke ku velekiwa hi ku hlangana ka swirho swimbirhi swa rimbewu, ematshan’wini ya endlelo leri nga nonisiwangiki [ndlela yo tswala vana leyi lavaka mutswari un’we ntsena] . . . Mhaka hinkwayo ya ha fihlekile emunyameni.”—Charles Darwin, 1862.

Malunghana ni langutelo ra Darwin, Science News, September 8, 1984, ya tlhandlekela: “A nga ha va a ri karhi a tsala namuntlha.”

“Buku leyi,” ku vula Profesa George C. Williams eka xiviko xa Sex and Evolution, “yi tsariwe hi ku tiyimisela ka leswaku matimba ya ku tswariwa ka vana hi rimbewu eka swimilana ni swiharhi leswi tlakukeke a ya pfumelelani ni mianakanyo ya sweswinyana ya hundzuluko.”

Ebukwini yakwe leyi nge The Evolution of Sex, Profesa John Maynard Smith u andlala “rhengu ra masungulo ya rimbewu,” a ri vitana ‘rhengu ro antswa leri a nga ri nyikelaka.’ Eku hetelelenl u ri: “Ndzi nga ka ndzi nga kombisi ku tiyiseka ngopfu enhlamuselweni leyi.”

“Rimbewu i hosi ya swiphiqo eka ntivo-vutomi bya hundzuluko. . . . Swi vonaka onge swin’wana swa swivutiso leswikulu eka ntivo-vutomi bya hundzuluko a swi si tshama swi vutisiwa nikantsongo . . . Lexikulu ni lexi xi honisiwaka swintsongo ni lexi nga khumbiwiki xa swivutiso leswi hi lexi nge, ha yini rimbewu?”—The Masterpiece of Nature, hi Profesa Graham Bell.