Guadeloupe—“Xihlala Xa Mati Yo Tenga”
GUADELOUPE, lexi nga eka timayele leti nga vaka 300 (480 km) edzongavuxa bya Puerto Rico, i ntlawa wa swihlala leswi nga exikarhi ka nxaxamelo wa xihlala xa Lesser Antilles. Emepeni, swihlala-nkulu swimbirhi swi vonaka tanihi phaphatani leri nga ni timpapa leti pfulekeke. Basse-Terre ya tintshwa, ni ntshava ya yona leyi fihlekeke ya Soufrière, yi le vupela-dyambu, naswona Grande Terre leyi nga ehansi yi le vuxeni. Swihlala leswi swimbirhi swi hambanisiwa hi chanele yo lala ya Rivière Salée.
Swihlala swin’wana swa ntlhanu leswintsongo ni swihlalanyana swin’wana swi vumba département leyi ya Xifurwa ya le ndzhandzeni wa malwandle, kumbe muganga lowu lawulaka.
Loko Christopher Columbus a nga si xi tshubula hi 1493 ivi a xi nyika vito ra sweswi ra Guadeloupe, Vaaki vo sungula va ma-Caribs a va ku i Karukera—Xihlala Xa Mati Yo Tenga. Handle ko kanakana, a va tsundzuka milambu yo hambana-hambana, swinambyana ni maboboma eswihlaleni leswi. Namuntlha, vito rero ri fanela ngopfu hikwalaho ka mati yo tala ya ntiyiso lawa ya khulukelaka eka vaaki va 328 000. Hambi leswi Khatoliki yi fumaka, vo tala va mfumo lowu ni vanhu va malwandla va amukela mati yo tenga lawa ya humaka eBibeleni hi ku hiseka, ku nga Rito ra Xikwembu.
Mati Ya Ntiyiso Ya Sungule Ku Khuluka
Ku khuluka ko sungula ka mati ya ntiyiso ku sungurile ku khuluka eGuadeloupe hi 1938, emahlweninyana ka ku sungula ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Cyril Winston ni ndyangu wa yena va tile va huma eka xihlala xa le kusuhi xa Dominica leswaku va sungula ku chumayela mahungu lamanene eka vaaki va le xihlaleni. Hi ku hatlisa vanhu va 5 va sungule ku hlangana nkarhi na nkarhi, naswona hi June 1940 bandlha ro sungula ri lunghiseleriwile, ri ri na kwalomu ka 15 wa vanhu lava vaka kona edyondzweni ya Xihondzo xo Rindza ya vhiki na vhiki hi Xifurwa.
Hambi swi ri tano, Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, yi tise ntshikilelo wa matimba wu huma eka hulumendhe leyi lawuriwaka hi Jarimani eFurwa. Enkarhini wolowo, tibuku hinkwato leti tleketliwaka hi xikepe ti huma eBrooklyn ti hisiwile emahlalukweni loko ti fika, naswona ku vulavurisana ni yindlu-nkulu eBrooklyn ku tsemiwile. Makwerhu Winston u vabye ngopfu kutani a boheka ku tlhelela eDominica, laha a feke endzhaku ka tin’hweti tinharhu. Ku khuluka ka mati ya ntiyiso ku khuluke swintsongo, a ku ri nkarhi wo nonon’hwa entlaweni lowuntsongo wa Vakriste.
Endzhaku ka nyimpi, vamakwerhu va tlhele va sungula ntirho wa vona hi laha va nga kotaka ha kona. Leswaku va kota ku fikelela vanhu vo tala hi laha ku nga kotekaka ha kona, va ringete ku veka tinkulumo ta Bibele etindhawini ta mani na mani nimadyambu. Xivulavuri a xi nyika nkulumo ya xona xi yime ehenhla ka nchumu lowu tlakukeke, ni vanhu va hlengeletanile ekusuhi va n’wi rhendzela. Makwerhu un’wana a a voninga hi ku yimisela ximbonani ehenhla. Hi madyambu yo hola, ya tropiki, vahundzi va ndlela ni vaakelani va tsakele ku yingisela Rito ra Xikwembu ri kaneriwa erivaleni.
Kambe hi nkarhi wa nkulumo yin’wana yo tano bendhe ya vafana lava kambelaka va Khatoliki yi humelele hi ku hatlisa. Va rhendzela xivulavuri, va sungula ku ba tinanga ta vona ni ku ba tiketlele letikulu, va ringeta ku miyeta xivulavuri. Hi ku xiya leswi a swi humelela, xivulavuri xi ye emahlweni ni nkulumo ya xona hi ku rhula kambe hi swikombiso ni ku famba-fambisa milomu ya xona. Hi ku hatlisa, vakamberi, loko va karhala, va tshikile kutani va famba. Naswona makwerhu u ye emahlweni ni nkulumo ya yena hi laha a yi kunguhatiwe ha kona.
Ku Khuluka Ku Hatlisisiwile
Malembe yo tala nhlayo ya varhumiwa yi rhumeriwe eGuadeloupe leswaku yi ya pfuna ntlawa lowuntsongo wa vahuweleri va kwalaho lava hisekaka. Eku sunguleni, xihinga xa ririmi xi va pimele leswi va nga swi endlaka. Hambi swi ri tano, exikarhi ka va-1950, varhumiwa lava vulavulaka Xifurwa va sungule ku fika, kutani ntirho wu ye emahlweni.
Hambi swi ri tano, hikwalaho ka nkaneto lowukulu wa vukhongeri, vo tala lava va amukeleke ntiyiso wa Bibele a va fanele ku teka xiyimo xa vona hi ku tiyimisela loku nga tolovelekangiki. Leswi a swi ri tano hi wansati un’wana loyi a a fanele ku khuvuriwa elwandle ehansi ka xinyami lexikulu hi awara ya ntlhanu nimixo. Wansati loyi ni nuna wakwe va sungule ku dyondza Bibele kun’we. Kambe loko vaakelani va sungule ku va tshikilela, wanuna loyi u tshike ku dyondza hikwalaho ko chava ku lahlekeriwa hi vona tanihi vaxavi evhenkeleni ra yena lerintsongo ra ndyangu ra grosa. Wansati u hambetile naswona u endle nhluvuko lowunene. Hambi swi ri tano, hi ku hatlisa, ku kaneta ku ve ni matimba lerova nuna wakwe a xungeta ku n’wi dlaya.
Madyambu man’wana, u kume mukwana wu fihliwile ehansi ka xitlamelo xa nuna wakwe, naswona langutelo ra nuna, hi laha a voneke ha kona, a ri n’wi siyanga ni ku kanakana malunghana ni swikongomelo swa yena. Hi ku vona leswaku vutomi bya yena a byi ri ekhombyeni, u tsutsumele ekaya ra ndyangu wa Mbhoni, a famba kwalomu ka khume ra timayele (16 km) a tsemakanya hi le khwatini ra tropiki ni le masin’wini ya mabanana. Loko a ri ku tumbeleleni ka nuna wakwe, u kombele ku khuvuriwa, a ku: “Loko ndzo langutana ni rifu hikwalaho ka ripfumelo ra mina, ndzi lava ku hlayiwa exikarhi ka vanhu va Yehova!” Endzhakunyana makwerhu loyi wa xisati wo tshembeka u teke ntirho wa nkarhi hinkwawo naswona u ve phayona leri hlawulekeke ku ringana 24 wa malembe lama hundzeke. Hambi leswi a lahlekeriweke hi ndyangu wa yena wa nyama hikwalaho ka ripfumelo ra yena, u kume ndyangu lowukulu wa moya, tanihi leswi Yesu a tshembiseke eka Matewu 19:29. U pfune 35 wa vanhu leswaku va tinyiketela ni ku khuvuriwa.
Mati ya ntiyiso ya fike hi tindlela leti nga rindzeriwangiki. Vavanuna vambirhi va Khatoliki emutini wa le kule en’walungwini va kume Bibele. Va sungule ku yi hlaya masiku hinkwawo naswona a va lava un’wana leswaku a va pfuna ku yi twisisa. Muakelani u va byele leswaku a nga tivisa ntukulu wa yena, “Mbhoni ya Yehova,” loyi a a ta tsakela ku va pfuna. Wolowo a ku ri nkarhi wo sungula ku twa vito ra Xikwembu.
Ntukulu loyi u va rhumele tikopi to karhi ta magazini wa Awake!, leti va nga tsakelangiki ku ti hlaya ntsena kambe ni ku ti hangalasa eka van’wana emutini wolowo. Loko va twe leswaku nhlengeletano a yi ta khomeriwa ekusuhi ni le Pointe-à-Pitre, va yile eka wona ivi va byela mulanguteri wa xifundza va ku: “Hi te enhlengeletanweni leyi, naswona hi tsakela ku khuvuriwa.” Kavula, va amukeriwe hi rirhandzu kambe va tlhele va pfuniwa ku twisisa leswaku magoza man’wana ya fanele ya tekiwa naswona ku endliwa ku hundzuka emahlweni ko fanelekela ku khuvuriwa. Kutani malunghiselelo ya endliwile leswaku va pfuniwa, naswona va khuvuriwile enhlengeletanweni leyi landzeleke.
Mintokoto yo fana ni leyi yi tise ntsako ni xikhutazo lexikulu eka vamakwerhu. Mati ya ntiyiso ya hambetile ya khuluka, naswona hi 1960, a ku ri ni ntsengo wa 251 wa vahuweleri va Mfumo eGuadeloupe.
Mphika-Makaneta Yi Susiwa
Xiphiqo lexikulu exihlaleni lexi xintsongo a ku ri ku kuma miako leyi kuleke hi laha ku ringaneke ya tinhlengeletano. Ku hele nkarhi wo leha ku ri ni swivandla swimbirhi ntsena leswi kumekaka. Vamakwerhu a va swi navela ngopfu ku khomela tinhlengeletano exihlaleni hinkwaxo leswaku mati ya ntiyiso ya ta fikelela vanhu vo tala.
Eku heteleleni, vamakwerhu va kunguhate ku aka muako wa vona vini. Va kunguhatile, naswona va nyikele mali leyi ringaneke ya muako lowu rhwalekaka lowu endliweke hi tiphayiphi ta tinsimbi ni masinki, wu kule ku ringana ku tshamisisa 700 wa vanhu. Loko va tirhise “holo ya vona ya nhlengeletano” ro sungula eBasse-Terre hi January 1966, ntshungu lowu hisekaka wa 907 wu tile. “Holo” leyi a yi ri yintsongo ngopfu ku sukela eku sunguleni! Hi nyiko leyi yintshwa, swi ve leswi kotekaka ku khomela tinhlengeletano ni le swihlaleni swin’wana swa le handle. Lexi ku ve xikhutazo xa xiviri eku hangalasiweni ka mati ya ntiyiso etindhawini to tala. Anakanya xiendlo xa vanhu va kwalaho eGrand Bourg, doroba lerintsongo leri nga na kwalomu ka 6 000 wa vanhu exihlaleni xa Marie Galante, loko ku “rhwariwe” kwalomu ka gidi ra vatsombani kun’we ni mindzhwalo ni mpahla ya vona hi swikwekwetsu swinharhu. A ku ri xivono lexi nga si voniwaka—nxaxamelo wo leha wa vanhu va famba va huma ehlalukweni va hundza hi le dorobeni va ya exivandleni xa nhlengeletano. Leswi swi nyike vumbhoni lebyinene eka vanhu va kwalaho, naswona namuntlha ku ni mabandlha manharhu lama hisekaka exihlaleni lexi.
Hi malembe yo tala, “holo” yi kurisiwile minkarhi yo tala. Eku heteleleni, yi ve muako wa 30 wa tithani, lowu hlanganisaka kwalomu ka 32 000 wa swikwere fidi (3 000 sq m), ni ndhawu ya ku tshamisa 5 000 wa vanhu. Handle ko tipfinyinga, a ku ri ntirho lowukulu ku tleketla, ku dzima ni ku yisa switirho hinkwaswo nkarhi wun’wana ni wun’wana loko nhlengeletano wu va kona. Ku rharhanganisa timhaka, a swi sungula ku nonon’hwa ngopfu ku kuma swivandla leswi fanelekaka laha ku nga dzimiwaka kona “holo” leyi yo rhwaleka hikuva xivandla xo pfuleka a xi tekiwa hi ku anghwetla hi miako leyi akiwaka. Ku vonake leswaku ntlhantlho wa kona a ku ri ku kuma ndhawu ya nkarhi hinkwawo yo aka “holo.”
Nakambe Yehova u lunghiselele swilaveko swa vamakwerhu. Xiphemu lexi nga exikarhi xa ndhawu yo tlula hafu ya miliyoni ya swikwere fidi (50 000 sq m) yi kumekile. Hi minyikelo yo hanana leyi humaka emabandlheni hinkwawo ya le swihlaleni, ndhawu leyi yi xaviwile hi 1979. Yi ve ntsindza wa nkarhi hinkwawo wa vugandzeri bya ntiyiso le Guadeloupe.
Ku Engeteleka Lokukulu Ka Ku Khuluka Ka Mati Ya Ntiyiso
Le ndzhaku hi 1954 loko rhavi ri tlhomiwile ro sungula eGuadeloupe, a ku ri na 128 wa vahuweleri va Mfumo. Sweswi nhlayo yoleyo yi kule yi hundza 4 500. Sweswo swi vula leswaku munhu un’we eka vanhu van’wana ni van’wana va 72 eGuadeloupe i mbhoni ya Yehova. Naswona ePointe-á-Pitre, doroba-nkulu, figara ya kona i munhu un’we eka vanhu van’wana ni van’wana va 29—handle ko kanakana hi yin’wana ya tinhlayo-xikarhi to antswa emisaveni!
Vanhu lava vo tshembeka a va ri karhi va gingiritekela ku hangalasa mati ya ntiyiso, va fambisa ku tlula 7 300 wa tidyondzo ta le makaya ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka ensin’wini hinkwayo. Matshalatshala ya vona ya katekisiwile loko 12 553 va hlengeletanile hi 1986 ku tsundzuka rifu ra Hosi Yesu Kriste. Entiyisweni, vamakwerhu eGuadeloupe va vona leswaku Yehova Xikwembu u ‘tsekatsekisa’ swihlala swa vona leswaku a hlengeleta “le’ŝi ranḍekaka” kun’we.—Hagai 2:7.
“Xihlala xa mati yo tenga” xi va xo saseka ngopfu ku tlula hambi ku ri rini hi ndlela ya moya. Vo tala hi lava va amukelaka xirhambo lexi nge: “Tana!” ni lava va nwaka “mati ya vutomi [va] nga hakeli.”—Nhlavutelo 22:17.
[Mimepe eka tluka 27]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso)
GUADELOUPE
GRANDE TERRE
Pointe-à-Pitre
Soufrière
Rivière Salée
BASSE-TERRE
MARIE GALANTE
Grand Bourg