Marquesas Na Tuamotus Swi Rhamberiwa Ku “Hanya Hi Masiku aParadeyisini”

ENDZHAKU ka ku haha ka kwalomu ka 900 wa timayele (1 450 km) en’walungu-vuxa ku suka eTahiti, mina ni nkatanga hi fike eNuku Hiva, xihlala lexikulu ka hinkwaswo swa le Marquesas. Emepeni, swihlala leswi swi humelela swi ri mavalavala lamantsongo eDzongeni wa Pacific leyikulu. Kambe hi hlamarisiwe hi ku saseka ka swona ka magombogombo.

Swihlala swo tala swa ntlawa wa Marquesas swi fumiwa hi tinhlohlorhi leti tlakukeke leti fikaka emapapeni naswona swi ni mawa lamakulu lawa ya lengalengaka ku fana ni swiketi leswi veketeriweke ndhawu yin’we. Minkova leyi enteke yo nona, leyi funengetiweke hi swimilana swa khokhonati ni swimilana swin’wana swa risima, leyi pfulekaka loko yi fika elwandle laha swi fanaka ni minsonga leyintsongo yo xonga. Hambi swi ri tano, magandlati ya matimba ni minkhukhulo eswihlaleni, ni ku kayivela ka nxaxamelo wa maribye lawa ya andlariweke, ku endla leswaku swi nonon’hwa ku yimisa byatso. Swihlala leswi hangalakeke swa Tuamotus a swi vonaki evugima-musi, leswi hi pfuneke ku twisisa leswaku hikwalaho ka yini vatluti vo sungula va swi vitane ti-Low Islands kumbe Dangerous Archipelago.

Hi te ku ta hundzisela eka vaaki lava va swihlala xirhambo lexi fanaka ni vito ra buku ya mavalavala ya xipfuneto xo dyondza Bibele leyi nge: U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni. ENuku Hiva, hi khandziye Araroa, xikepe xa nhundzu, hikwalaho ka rendzo ra 21 wa masiku, 2 500 wa timayele (4 000 km) eswihlaleni swa Marquesas na Tuamotu. Loko xikepe xi ri karhi xi yima etindhawini to hambana-hambana leswaku xi xixa ni ku rhwala nhundzu, a hi twarisa mahungu ya hina.

Mahanyelo Yo Olova Ya Vaaki Va Swihlala

Hambi swi ri tano, u nga ha hlamala leswaku vanhu lava hi hlanganeke na vona a va ri njhani. Vo tala va le Marquesas va tshama emitini leyintsongo ematlhelo ka tiphancisi kumbe eribuweni ra nambu. Miti leyi a yi kule ku suka eka mindyangu mimbirhi kumbe minharhu ku ya eka kwalomu ka madzana yo hlayanyana ya vaaki-tiko. Mindyangu yo tala i yikulu, yi na 8 ku ya eka 10 wa vana, yin’wana vo tala ku fikela eka 18 kumbe 20. Vutomi bya vona bya olova kambe byi bihile. Va dya leswi Iwandle-nkulu ri swi nyikelaka, swi engeteriwa hi tinguluve ni tihuku leti fuyiwaka ekaya nkarhi na nkarhi. Va tlhela va famba-famba endhawini leyi va hlota timbuti ta le ntshaveni kumbe ku hlengeleta tihanci ta nhova; leti va ti lerhaka ni ku ti tirhisa tanihi swiharhi swo rhwala nhundzu. Mirhi yo tala ya khokhonati yi va nyika copra (timongo leti ku kamiwaka mafurha yo endla xisibi ni swilo swin’wana eka tona). Copra i xixavisiwa-nkulu xa swihlala leswi, kambe ku ni mali yin’wana leyi humaka eka vuvatli bya tihunyi, tapa (xiambalo lexi khavisiweke lexi endliwaka hi mahanti ya murhi), na piere (mabanana lama omisiweke).

Vaaki va Marquesas va tshama va endla vukhema na ku nyikela magandzelo eka swikwembu swa vona leswi va nge i tiki hi ku hisa vanhu. Namuntlha vanhu vo tala i Makhatoliki. Va khavisa makaya ya vona hi swifaniso ni swifaniso swa Mariya ni swa Yesu. Lexi tsakisaka, ndlela yo nghena ekaya ra bixopo wa Mukhatoliki eNuku Hiva yi tatiwile hi swifaniso swa maribye swa tiki. ETuamotus, vutomi bya vukhongeri byi fumiwa hi ti-Mormon, Makhatoliki ni kereke ya Reformed Church ya Vakwetsimi va Manguva lawa, kwalaho va vitaniwa va-Sanitos.

Vaaki va xihlala lexi va vulavula xi-Marquesia, kambe va twa ni Xifurwa ni Xitahiti. Mahanyelo ya vona ya fana ni lawaya ya Vapolynesia hinkwavo—lava tshameke va hanya etindhawini leti nga ehansi ka swihlala leswi. Hikwalaho ka ku pfumaleka ka maendzo ya swikepe ni ku siyasiyana ka wona, vanhu va dyondze ndlela yo rindza va nga heli mbilu. Gezi ri sungule hi January 1979, kutani sweswi hi ku ta ka thelevhixini, vaaki lava va le swihlaleni va tolovelane ngopfu ni leswi endlekaka emisaveni hinkwayo.

ENuku Hiva

Nuku Hiva, ni vaaki va xona va 1 800, i ntsindza wa swihlala swa Marquesas. Yindlu ya hulumendhe, hlaluko-nkulu ni kaya ra bixopo swi le Nsongeni wa Taiohae, laha hi sunguleke kona.

A ku nga ri na tibele ta le rivantini. A hi huwelela kunene hi ndzawuta (hou-hou). Loko un’wana a hlamurile a hi ku, Kaoha! (“Avuxeni!”) hi ku n’wayitela ka xinghana kutani hi hlamusela xivangelo xa ku endza ka hina. Vo tala va vaaki va le xihlaleni va amukele buku ivi va ku: “Hi nkhensa ngopfu ku ta ka n’wina. A hi nga ri na nchumu wo fana ni lowu wo hi pfuna ku twisisa Rito ra Xikwembu.” A va ri ni Bibele ya Makhatoliki hi Xitahiti ni swibukwana swinharhu swa Mahungu Lamanene hi xi-Marquesia.

Van’wana lava amukeleke nyiko ya hina va kombele hi mbilu hinkwayo leswaku hi endzela van’wana. Hi xikombiso, jaha rin’wana ri kombele nsati wa mina leswaku a ri landza ri ku, “Lahaya ndzhaku! Lahaya endzhaku!” Loko ingi a ri nga kombetelanga nkatanga a a ta va a hundze kaya ra muvatli wa maribye loyi, hi laha swi vonakeke ha kona a tlangeleke buku leyi dyondzisaka ngopfu.

EHakaui, a ku ri na mindyangu mimbirhi ntsena, leyi tshamaka ematlhelweni ya nomu wo lala wa nambu. Loko hi fika, ndyangu wo sungula a wu vonaka wu ri bizi ngopfu. Kutani ke, hi mpfuno wa vatluti va musa, hi tsemakanye hi byatso hi ya eka ndyangu lowun’wana. Loko hi tshinela, hi vona vavasati vambirhi va tshame exikarhi ka tinguluve leti a ti ri karhi ti tikhuhlakhuhla ti rhendzeleka ni yindlu yoleyo—xivono xa le hansi hakunene. Kambe, loko hi va kombe buku leyi, va humese leswintsongo leswi a va ri na swona leswaku va tikumela yin’we hi ku tsaka. Ku hava leswi hi swi ehleketeke loko ku nga ri noni ya xisiwana leyi ku vulavuriweke hi yona eka Luka 21:2-4 leyi yi nyikeleke hinkwaswo leswi a yi ri na swona etempeleni.

Ndhawu ya hina yo yima leyi landzelaka a yi ri Taipivai, edzonga-vuxa bya Nuku Hiva, leyi endliweke yi tiveka ngopfu hi buku ya Herman Melville ya Typee. A ku ri gova ro enta ni ro saseka, leri bohaneke hi swimilana swa khokhonati. Hi awara ya tsevu nimixo, hi khweze ni nambu hi byatso bya hina, mati lama fanaka ni xivoni ya kombisa makamba ya khokhonati ni switsayitsayi swo sungula swa siku. A hi vona tindlu ti nga ri tingani exikarhi ka mirhi leyi.

“Xana hi ta tshama nkarhi wo tanihi kwihi laha ke?” Ndzi byeriwe leswaku lori leyi tiseke masaka ya timongo ta khokhonati yi tshovekile. Kutani loko hi hatlisile a hi ta hlanganisa tiko hinkwaro ku fikela eyinhleni yo hetelela ya muti, laha boboma ro saseka ngopfu ri welaka exikarhi ka mimpfimba-mati hi khandziyile hanci. Kwalomu ka dayizeni wa mindyangu yi amukele “timhaka” ta hina hi ku tsaka lokukulu.

Hi Ya Eka Swihlala Leswin’wana

Kwalomu ka 25 wa timayele (40 km) evuxeni bya Nuku Hiva ku na Ua Huka. Xihlala lexi hi lexintsongo xa kona, a xi nonanga, naswona xi ni tintshava to tala. Hi tlhele hi sungula ku famba eribuweni hi tsevu. Ku suka eribuweni leri nga ni maribye hi ganyule hi patu leri khwezaka, naswona endzhaku ka awara hi ri karhi hi kombela ku khandziyisiwa hi fike eHane, muti lowukulu wa kona. Tanihi ntolovelo, kereke ya kwalaho a yi fuma muganga wolowo. Nkucetelo wa yona a wa ha ku kurisiwa hikwalaho ka vandla leri nga ni mimoya leri a ri nyanyula vanhu. Kambe jaha leri tshamaka kwalaho ri kombise ku khathala ka rona hi ku hundzuka lokukulu ka swiendlakalo swa misava ivi ri amukela “xirhambo” xa hina hi ku hiseka, mahungu ehenhleni ka ku hanya aparadeyisini ya le misaveni.

Ndhawu ya hina yo yima leyi landzeleke a ku ri exihlaleni xa Ua Pu. Hi xihatla hi tsakisiwe hi tinhlohlorhi ta 4 000 wa tifiti (1 200 m) ta maribye ya ntima, leti tlakukeleke emapapeni ku fana ni swihlungwana. Kahle-kahle a ti ri masalela ya swiphemu swo olova swa ti-volcano leti khuhlekeke. A ku ri na ntlhanu wa miti yo yi endzela exihlaleni lexi. Ku n’wayitela ko tala loku anameke ni mahlo lawa ya vangamaka swi amukele “xirhambo” xa hina. Nkarhi na nkarhi a hi twa marito lawa, “Mea kanahau!” (“swi sasekile!”) Buku leyi yi tsakise vaaki vo tala lerova va sindzisa ku tata minkwama ya hina hi swiphambati swa tihumba ni mihandzu—maswiri, mimangu, malamula ni madirive. EHaakuti, muti lowu nga ehenhla emakumu ka riwa, hi kume wansati ni n’wana wa yena wa nhwana lava a va hiseka ehenhleni ka leswi va swi tweke lerova va rhelela va ta ehlalukweni leswaku va ta byela hinkwavo leswaku va yingisela mahungu ya hina ni leswaku va teka buku leyo saseka.

Loko hi fika emutini-nkulu, Hakahau, a hi karhateka ehenhleni ka ndlela leyi hi nga vonanaka ha yona ni vaaki va kona lava nga ehenhla ka gidi eka ku yima ko tano ka xinkarhana. Eku ntshunxekeni ka hina lokukulu, njhinga yin’wana, leyi a yi tsakisiwe hi mahungu lawa, yi nyikele ku tirhisiwa ka movha ya yona yi ku: “Ndzi nga mi yisa hambi kwihi laha mi lavaka ku ya kona.” Malembe ma nga ri mangani eku sunguleni, muprista wa kwalaho u hlengelete ni ku hisa tibuku leti Timbhoni ta Yehova ti ti siyeke. Leswi swi chavise vanhu. Kambe mahungu ya hina ya tikombise ya kokela ngopfu lerova mindyangu ya khumembirhi yi suse ku chava ka yona ka vanhu kutani yi amukela buku leyi hi yi tiseke.

Hiva Oa, xihlala lexi landzelaka erendzweni ra hina, hi lexi noneke ngopfu ni lexi pfunaka eMarquesas. Xi dumisiwe hi tipende ta muhlovo-hlovo, leti tsakisaka ta Paul Gauguin. U tirhise malembe ya yena yo hetelela eAtuona, laha hi xikeke exikepeni kona. Xivutiso lexi tolovelekeke eka muendzi a xi ku: “Xana u se u yile u ya vona tiki?” Tiki ribye ra 8 wa tifiti (2,4 m) emakumu ka nsonga lowu hi lerikulu ra kona ePolynesia ya le Furwa. Hi hlamule hi musa hi ku: “Xi ni matihlo kambe a xi voni, ni nomu kambe a xi vulavuli. Leswi hi nga laha hi nkarhi lowuntsongo ntsena, hi lava ku vulavula ni vanhu lava hanyaka ni ku va komba swin’wana leswi tsakisaka.” Wansati un’wana a a hisekela ngopfu nyiko leyi lerova a khutaza munghana wa yena leswaku a teka buku leyi. U tlhele a lomba ni munghana wa yena mali ya yona. Wansati un’wana u te: “Ndzi sungula ku twisisa leswaku ku hlaya Bibele i swa nkoka ngopfu ku tlula ku ya ekerekeni leswaku u ya khongela madyambu man’wana ni man’wana.”

Hi mpimavayeni a hi ri ehlalukweni ra Hanaiapa hi vulavula ni vanhu van’wana hi rivoni. Ku vulavurisana ku te eka nhloko-mhaka ya tihele. Hi vutisile hi ku: “A hi nge u ni n’wana wo biha ngopfu. Xana a wu ta tshivela ndzilo kutani u n’wi hoxa kona?” Va hlamurile va ku: “Doo!” “Kutani, xana Xikwembu xi nga endla leswaku vana va xona va xaniseka hi laha ku nga heriki?” Mune wa vavasati ni wanuna va tsakele ngopfu “xirhambo” xa rirhandzu xa Xikwembu xo hanya emisaveni leyi ‘lowo biha a nga ta ka a nga ha vi kona’ hi ku va a heriseriwe makumu, hayi ku xanisiwa loku nga heriki.—Psalma 37:10.

Ku suka eHiva Oa, a ku ri rendzonyana ku ya exihlaleni lexintsongo xa Tahuata. Mutluti hi ku vungunyavungunya u hi byele leswaku eka malembe lama nga tluliki dzana lawa ya hundzeke valungu va dyiwe hi vaaki va kwalaho. Hambi swi ri tano, hi bule na vona mabulo yo tsakisa ntsena. Wanuna loyi a nga ni vutihlamuleri hi ntlawa wa ku hanyisa emutini wolowo a a nga swi lavi ku teka buku leyi kambe a sindzisa leswaku hi amukela nghilazi ya mati lawa ya humaka eka yena. U te: “Mati lawa ndzi mi nyika wona,” a tirhisa marito ya Yesu eka Yohane 4:14 hi ndlela yo biha, “mi nga ka mi nga ha twi torha ni siku ni rin’we, kambe mati lawa ndzi nga ta mi nyika wona, ma ta va eka n’wina xihlovo xa mati lama pfelelaka.” Hi ku n’wi nkhensa, hi hlamurile hi ku: “Mati lawa i mati ntsena, naswona ha ma amukela hi ku nkhensa lokukulu. Kambe xana u ala mati lawa ya nyikaka vutomi ni swakudya swa moya leswi hi ku rhambaka leswaku u swi dya?” Hi ku susumetiwa hi marito lawa, a teka tibuku to hlayanyana. Endzhakunyana, ehlalukweni, vanhu van’wana va sungule ku sandza va ku: “Xana u kona ni munhu ni un’we loyi a amukeleke nyiko ya n’wina?” Kambe nhloko ya vatirhi va le rivaleni kwalaho yi kombele ku vona buku leyi naswona, kwalaho emahlweni ka hinkwavo a kunguhata ku yi teka. Va hlamarile swonghasi hinkwavo ku twa leswaku ni van’wana, va amukele nyiko ya hina!

Ndhawu ya hina yo yima yo hetelela eMarquesas a ku ri xihlala lexi nga empfungwe-dzonga, Fatu Hiva. A xi ri exikarhi ka leswo sungula ku kumiwa, hi 1595, hi Spaniard Álvaro de Mendaña de Neyra, loyi a thyeke swihlala leswi ku xixima nsati wa mufumi wa Peru—Las Marquesa de Mandoza. Fatu Hiva i xihlala xo saseka swinene. Eka muti-nkulu, Omoa, hi hlangane ni ndyangu lowu kombiseke ku tsakela loku xiyekaka. Endzhaku ka ku va hi hundzele egoveni ra kona, manana wa kona u ye a ya hlengeleta vanghana va yena kun’we, lerova loko hi tlhelela hinkwavo a va hi rindzele hi ku n’wayitela lokukulu. Va lave tibuku leswaku va ta dyondza swin’wana hi Rito ra Xikwembu eminhlanganweni ya vona ya dyondzo ya Bibele ya nimadyambu. Hi nkarhi lowu hi tlheleleke ha wona ehlalukweni, wun’wana wa minkwama ya hina a wu nga ri na nchumu, naswona lowun’wana a wu tele hi malamula ni maswiri.

Hi Ya eTuamotus

Endzhaku ka ku tluta siku rin’we ni vusiku byimbirhi hi kongome evupela-dyambu bya dzonga, hi fike exihlaleni xa Pukapuka eTuamotus. Malunghiselelo yo hlawuleka ya endleriwe leswaku Araroa xi yima eka swihlala swimbirhi siku rin’wana ni rin’wana. Leswi swi hi nyike nkarhi wo fikelela swihlala swin’wana leswi nga fikelelekiki hi ndlela yin’wana.

Exikarhi ka gidi ra ti-Pomotus eswihlaleni leswi, mindyangu ya 30 yi amukele “xirhambo” xa hina hi ntsako. Ekaya leri nga ehansi exikarhi ka mirhi ya khokhonati, wansati un’wana u xavise mati ya khokhonati hi ku hatlisa leswaku a kuma tikopi ti nga ri tingani hi nga si famba. Swi ta hi tikela ku rivala ndyangu lowu, lowu nakambe wu sindziseke ku hi nyika bonito leyi omisiweke leyi a yi hayekiwe ehansi ka lwangu ra zinki ra kaya ra vona.

Mianakanyo Leyi Tsakisaka

A ku ri na swikandza swin’wana swo tala leswi tsakeke leswi nga ta tshama emianakanyweni ya hina, naswona hi tshemba leswaku Yehova u ta va hlayisa. Hi tsake swinene swonghasi ku va hi teke rendzo leri ro ya eMarquesas na Tuamotus, kwalaho ku vona vuyelo byo sungula bya matimba ya “xirhambo” lexi nge: “U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni”!—Yi nyikeriwile.

[Mimepe eka tlua 25]

(Leswaku u vona rhungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso)

Marquesas Islands

Nuku Hiva

Taiohae

Ua Huka

Ua Pu

Hiva Oa

Atuana

Tahuata

Fatu Hiva

Omoa