Vungoma Bya Tinyeleti eMasinagogeni Xana?

Biblical Archaeology Review ya May/June 1984 yi vike ku tshuburiwa ka ntirho wa muzayiki (swifaniso swa maribye leswi khavisiweke)enkarhini wa ku ceriwa ka swilo swa khale exivandleni xa sinagoga ra khale. Ri le ndhawini leyi va nge i Hammath Tiberias, eribuweni ra Lwandle ra Galeliya. Levhele ya ku cela loku yi tsariwe siku leri nga tivekiki kun’wana exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi ni ra vuntlhanu C.E. Hi laha xihloko lexi xi vulaka ha kona: “Ku ni mpfilu-mpfilu lowu xiyekaka ngopfu wa dyondzo mayelana ni ku tsala masiku ya masinagoga ya khale.”

Kambe i yini lexi endlaka muzayiki yi nga toloveleki? “Yi vumbiwa hi Helios xikwembu xa Vagriki [xikwembu xa dyambu] lexi rhendzeriweke hi bandhi ro anakanyela ra tinyeleti . . . Swikombiso swa tin’hweti ta 12 swi kombisiwe ebandhini leri rhendzeleke Helios.” Endzhaku ka ku kanela hi xivutiso xa loko ntirho wu endliwe hi Muyuda kumbe hi la nga riki Muyuda, xihloko lexi xi ri: “Hambi swi ri tano, xiphiqo lexikulu hi leswaku, bandhi ro anakanyela ra tinyeleti ni xikwembu xa Vagriki swi endla yini esinagogeni ke? . . . Xiphiqo lexi xi tiyisiwa hi mhaka ya leswaku bandhi ro anakanyela ra tinyeleti na Helios swi vumba mhaka leyi phindhiweke emasinagogeni yo talanyana ya khale, lawa eka wona Hammath Tiberias ri nga rona ro sungula ntsena.”

Kambe xana lowu a wu ta va nkarhi wo sungula lowu Vayuda va minkarhi ya khale va hlanganiseke swikombiso swa vuhedeni ni swikwembu ni vugandzeri bya vona? E-e, hikuva Bibele yi kombisa leswaku hi nkarhi wa Hosi Manase (716-661 B.C.E.), vungoma bya tinyeleti ana se a byi nghenile evugandzerini bya Vayuda. Mhaka ya Bibele ya hi byela: “A pfuša tinḍawu le’ti tlakukeke le’ti mbunḍušiweke i Ezekias, tata wa yena; a akela Baal e tialtari, a endla šifaniso ša Astarte, hi laha Akab, hosi ya Israel, a endleke ha kona, a nkhisama e mahlweni ka v̌andla hikwaro ra matilo a ri tirela.”—2 Tihosi 21:3.

Endzhakunyana, muhundzuluxi wo chivirika, Hosi Yosiyasi a herisa swiendlo leswi swo hemba. “Kav̌a loko hosi yi lerisa Hilkiya, muprista lo’nkulu, ni v̌aprista la’v̌aṭongo, ni v̌alanguteri v̌a nyangwa e ku humesa tempeleni ya Yehova e ŝibya hikwaŝo le’ŝi endleriweke Baal na Astarte, ni v̌andla hikwaro ra matilo, kutani a ŝi hisa e handle ka Yerusalem, e nhov̌eni ya Kedron, a yisa nṭhuri wa ŝona e Betel. A susa v̌aprista v̌a mav̌unwa lav̌a tihosi ta Yuda ti v̌a v̌ekeke ku hisa miri ya risuna e ŝiṭungeni, ne mitini ya Yuda, ne handle ka Yerusalem, ni la’v̌a humeselaka Baal, ni dyambu, ni ṅhweti, ni širimela, ni v̌andla hikwaro ra matilo, e miri ya risuna.”—2 Tihosi 23:4, 5.

I tidyondzo tihi leti dyondzisiwaka hi swiendlakalo leswi swa matimu? Xo sungula, leswaku vungoma bya tinyeleti, ku vhumba tinyeleti ni swiendlo swin’wana swa mimoya leyo biha a swi laveki evugandzerini bya Yehova, Xikwembu xa ntiyiso. Xa vumbirhi, leswaku swa olova ku wela eka swiendlo leswi loko munhu a honisa vuxaka bya yena na Yehova kutani a yingisa filosofi ya vanhu ni leswi vuriwaka vutlhari.Kutani swa olova ku ‘gandzela ni ku tirhela leswi vumbiweke, ematshan’wini ya Muvumbi.’ Nsivelo wa mikhuva yo tano i ku ‘va ni vutivi lebyinene hi Xikwembu,’ ku tiva hi xiviri Hosi Leyikulu ya hinkwako-nkwako, Yehova ni N’wana wa yena, Kriste Yesu.—Varhoma 1:20-25, 28; Yohane 17:3.