Tidyondzo Ta Xisekelo Malunghana Ni Ku Mamisa

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! ENIGERIA

Loko u endle xiboho xa ku mamisa n’wana wa wena, ku fana ni vamanana vo tala, u hlawule ku tirhisa lunghiselelo ra rirhandzu leri lunghiseriweke hi Muvumbi wa vanhu. Mafi lawa ma humesiwaka hi miri wa wena ma ta hlangavetana kahle ni ku wundliwa loku laviwaka hi n’wana wa wena, leswi nga ta seketela ku kula ka yena ni rihanyo lerinene. Ku ta tlhela ku pfuna eku sawutiseni ka n’wana wa wena emavabyini lama tolovelekeke. Hikwalaho, WHO (World Health Organization) yi ni xivangelo lexinene xo vula leswi: “[Mafi] i swakudya leswinene ku tlula hinkwaswo leswi n’wana a nga swi kumaka. Hinkwaswo leswi tirhisiwaka ematshan’wini ya wona, ku katsa ni masi ya homu, swakudya swa mati leswi endliwaka hi masi ni mukapu lowu endliweke hi tindzoho leti kandziweke, a swi fuwanga ngopfu.”

Ku mamisa ka ku pfuna na wena. A ku na mabodlhela lawa u faneleke u ma hlantswa kumbe ku ma dzidzirisa, naswona a wu nge gideli exitangeni exikarhi ka vusiku u ya lunghiselela n’wana wa wena swakudya. Ku mamisa swi nga tlhela swi ku pfuna emirini, tanihi leswi swi nga ta ku pfuna ku hunguta miri lowu u wu kumeke loko wa ha tikile naswona swi ta pfuna leswaku mbeleko wa wena wu tlhelela empin’weni wa wona wa ntolovelo. Nakambe mindzavisiso yi ringanyeta leswaku a hi xitalo vavasati lava mamisaka vana va vona va khomiwa hi khensa ya mavele.

“Swi vonaka swi koteka leswaku manana un’wana ni un’wana a nga mamisa n’wana wakwe,” ku tiyisekisa United Nations Children’s Fund. Kutani na wena u nga swi kota. Hambi swi ri tano, u nga ha kuma leswaku ku mamisa n’wana a swi olovi hi laha a wu swi langutele ha kona, ngopfu-ngopfu loko u ringeta ku swi endla ro sungula. Leswi swi vangiwa hi leswi ku mamisa, hambi ku ri ka ntumbuluko, ku nga riki nchumu lowu u wu tekelelaka; kambe i vutshila lebyi u faneleke u byi dyondza. U nga ha kuma leswaku swi mi tekela masiku yo hlayanyana wena ni n’wana wa wena kumbe hambi ku ri mavhiki ma nga ri mangani ku simeka maan’wiselo lamanene, yo tsakisa.

Loko N’wana A Nga Si Velekiwa

Loko u nga si tshama u mamisa n’wana hi laha ku humelelaka, vulavula ni vamanana lava tshameke va swi endla. Va nga ku pfuna ku papalata swiphiqo kumbe ku swi hlula. Nakambe va nga ha ku pfuna u tiyiseka hi vuswikoti bya wena byo mamisa n’wana wa wena hi laha ku humelelaka.

Loko wa ha tikile kumbe loko se u ntshunxekile, i swa nkoka leswaku u wisa kahle. Ku tlula kwalaho, tiyiseka leswaku u dya swakudya leswi ringaneke. Xibukwana xa WHO lexi nge Breastfeeding, xi ri: “Ku ka u nga dyi kahle loko u nga si tika kumbe loko se u tikile ku nga va xona xivangelo lexi vangelaka ku kula ka n’wana loku nga nyawuriki embelekweni. Swi nga ha tlhela swi endla leswaku manana a nga swi koti ku hlayisa mafurha lama ringaneke yo humesa mafi lama ringaneke endzhakunyana. Xisweswo manana u fanele a dya swakudya leswi ringaneleke, swa tinxaka-nxaka, loko a ha tikile ni loko se a mamisa.”

Ku khathalela mavele naswona i swa nkoka. Hi tin’hweti to hetelela ta ku tika ka wena, loko u hlamba, hlantswa mavele ya wena hi mati kambe u nga tirhisi xisibi. Nhlaribya leyi nga enhlongeni ya ntima leyi rhendzeleke nhlungu yi humesa mafurha lama tsakamisaka tinhlungu, naswona ma lwisana ni ku tluleriwa hi mavabyi. Xisibi xi nga ha omisa tinhlungu naswona xi susa kumbe ku pfala mafurha lawa. Loko mavele ya wena ma oma kumbe ma nwayisa, u nga ha tota mafurha yo olovisa. Kambe u nga ma khumbisi enhlungwini kumbe etlhelweni ka yona.

Eku sunguleni madokodela a ma bumabumela leswaku vamanana va “tiyisa” tinhlungu ta vona loko va tikile hi ku tichukucha hi vukheta swinene. Hambi loko leswi a swi endleriwa ku sivela ku vava ka mavele loko u mamisa, kambe mindzavisiso yi komba leswaku ku endla tano a swi pfuni ngopfu. Hakanyingi ku vava ka mavele ku vangiwa hi ku ka u nga n’wi xingi kahle n’wana loko a mama.

Mpimo wa mavele ni xivumbeko xa wona a swi vuli nchumu eku mamiseni loku humelelaka, kambe n’wana a nge swi koti ku khoma nhlungu leyi pinyulukeke kumbe leyi finyeleke. U nga ringeta hi wexe hi ku soholota hi vukheta ekusuhi ni nhlungu yin’we hi rigudzu ni rintiho ra wena ra sasakambana ku tiyiseka leswaku tinhlungu ti humele ehandle. Loko ti nga humi, vonana ni dokodela wa wena. A nga ha bumabumela leswaku u tirhisa switlakusa-mavele, ku nga nchumu wo olova lowu veheriwaka loko wa ha tikile kumbe loko u mamisa. Hakanyingi switlakusi swi antswisa xivumbeko xa tinhlungu leti finyeleke ni leti pinyulukeke.

Masiku Yo Sungula

Swi ta ku pfuna loko wo sungula ku mamisa n’wana wa wena ku nga si hela awara endzhaku ka ku tintshunxa. Van’wana va nga ha ehleketa leswaku endzhaku ka ntirho hinkwawo wa ku tintshunxa, manana ni n’wana va ta va va karhele lerova va nga hlangana. Kambe hakanyingi vamanana va titwa va tsakile endzhaku ka xiendlakalo lexi, naswona endzhaku ka loko n’wana a hete timinete ti nga ri tingani a titoloveta ku hanya ehandle ka mbeleko, u lava vunandzi bya vele.

Vatswedyana va nga ha nyika vana va vona lava ha ku velekiwaka hi ku va mamisa mafi ya xitshopana kumbe yo basa lama vuriwaka mafi yo rhanga. “Xithuvi” lexi xi pfuna swinene eka vana. Xi ni swilo leswi lwisanaka ni swiborisi swo biha. Naswona xi fuwile hi tiprotheyini, a xi na chukele kumbe mafurha yo tala, xi endla swakudya leswi hetisekeke emasikwini ma nga ri mangani yo sungula ya vutomi. Handle ka loko ku ri ni swiphiqo swo karhi swa vutshunguri, n’wana a nge lavi swakudya swin’wana kumbe swakunwa. Ku nyika n’wana swakudya swin’wana hi bodlhela swi nga endla leswaku a nga ha mami, tanihi leswi swi nga karhatiki ngopfu ku mama ebodlheleni.

Hi ntolovelo vamanana va sungula ku humesa mafi lama nga riki na mafurha yo tala endzhaku ka masiku mambirhi kumbe ya ntlhanu endzhaku ko tintshunxa. Nkhuluko wa ngati lowu engetelekeke hi nkarhi lowu, wu nga ha kurisa mavele ya wena naswona wu ma endla ma olova. Leswi swi tolovelekile. Hakanyingi ku mamisa ku ta hunguta ku vava loku. Hambi swi ri tano, nkarhi wun’wana mavele lama kukumukeke ma nga endla leswaku tinhlungu ti gwimbeka. Tanihi leswi leswi swi tikiselaka n’wana ku mama, u nga ha n’wi kamela mafi hi mavoko. U nga swi endla hi ku tirhisa mavoko hamambirhi ku kama vele rin’wana ni rin’wana, u sukela ehenhla, u kama u ya ehansi enhlungwini.

U nge pimi ntsengo wa mafi lawa ma mamiwaka hi n’wana wa wena eveleni, kambe u nga vileri—miri wa wena wu lunghekele ku humesa mafi lawa ma laviwaka hi n’wana, hambi loko va ri mahahlwa! Loko u mamisa ngopfu, u ta humesa mafi yo tala. Leswi hi swona swi faneleke swi endla leswaku u nga sivi mafi ya vele hi swakunwa swin’wana swa mabodlhela, swo tanihi swakudya swa mati leswi endliweke hi masi kumbe masi ya homu. Loko u n’wi nyika swona, n’wana a nge mami ngopfu eka wena. Leswi vulaka leswaku hi nkarhi lowu fanaka, u ta humesa mafi lamatsongo.

Gabrielle Palmer, ebukwini leyi nge The Politics of Breastfeeding, u ri: “Vana lava heteke nkarhi wa vona hinkwawo embelekweni, loko va velekiwa va va va nga tsananga hi ndlela leyi a ku ehleketiwa ha yona, naswona va nga ha lunghiselela swakudya leswi va lulameleke vona ni mimiri ya vamanana wa vona, kambe ntsena loko vanhu van’wana va va pfumelela ku swi endla.” Kambe yinhla ya nkoka i ya ku nyika ni ku amukela—loko n’wana wa wena a lava swakudya (ngopfu-ngopfu hi ku rila), n’wi nyike. Eku sunguleni, u ta swi lava endzhaku ka tiawara timbirhi kumbe tinharhu. U fanele u pfumelela n’wana wa wena ku ya mama hamambirhi mavele nkarhi wun’wana ni wun’wana loko a mama. Vana vo tala va heta kwalomu ka timinete ta 20 ku ya eka ta 40 va ri karhi va mama, hambi leswi van’wana va lavaka ku mama va nga tsutsumi, va pfa va yima. Kasi lavo nanayila hi ndlela yoleyo va nga ha heta kwalomu ka 60 wa timinete va ri karhi va mama. Hi ntolovelo, n’wana wa wena u kuma mafi lama ringaneke loko a mama ka nhungu hi tiawara ta 24, loko a ri karhi a dya, naswona a thyakisa manepukeni ya nhungu kumbe ku tlula hi siku endzhaku ka siku ra vuntlhanu.

Vutshila bya nkoka swinene lebyi u faneleke u byi tiva loko u mamisa i ndlela leyinene yo xinga n’wana wa wena emaveleni. Loko u nga n’wi xingi kahle n’wana wa wena, swi nga vangela leswaku a nga kumi mafi lama ringaneke. Vana va n’wana va ala hambi ku ri ku mama.

Ku nga n’wi xingi kahle swi nga vangela xiphiqo xin’wana lexi tolovelekeke: tinhlungu leti handzukelaka kumbe leti vavaka. Breastfeeding Source Book yi ri: “Ku vava ka mavele ku vangiwa hi swilo swo hlayanyana, kambe xa nkoka i ndlela leyi n’wana a ‘khomelelaka ha yona eveleni,’ naswona hi nkarhi lowu fanaka, sweswo swi titshege hi mpfhuka lowu nga kona exikarhi ka nhloko yakwe ni vele. Ndlela leyinene yo n’wi xinga i ku n’wi tshineta ngopfu eveleni, nhloko ya yena yi yima kahle (yi nga languti ehenhla, ehansi kumbe etlhelweni), naswona a langutana ni vele hi ku kongoma leswaku a nga ri kokeli etlhelweni rin’we.”

Kahle-kahle, nomu wa xihlangi wu fanele wu va ekusuhi ni vele, kwalomu ka tisentimitara tinharhu endzhaku ka nhlungu. U ta swi tiva leswaku ndlela leyi n’wana wa wena a tshameke ha yona i yinene loko miri wa yena hinkwawo wu langute eka wena, loko a heta nkarhi wo leha a ri eku mameni, loko a ntshunxekile naswona a tsakile, ni loko u nga twi ku vava enhlungwini.

Nkarhi Wo Lumula

Endzhaku ka mavhiki ma nga ri mangani yo sungula, wena ni n’wana wa wena mi ta va mi tivana ku antswa naswona swi nga ha endleka mi simeka ndlela leyinene ni leyi tsakisaka yo mama. Etin’hwetini ta mune kumbe ta ntsevu leti landzelaka, n’wana wa wena a nga lavi swakudya swin’wana kumbe swakunwa handle ka mafi. Endzhaku ka kwalaho u nga ha sungula ku n’wi nyika swakudya swin’wana hakatsongo-tsongo, swo fana ni matsavu lama kandziweke, tindzoho leti kandziweke kumbe mihandzu. Hambi swi ri tano, loko n’wana wa wena a nga si va ni tin’hweti ta kaye kumbe ta khume hi vukhale, swakudya swa yena leswikulu ku ta va ka ha ri mafi ya wena; kutani i swinene ku mamisa n’wana wa wena u nga si n’wi nyika swakudya leswi tiyeke.

Xana u fanele u mamisa ku fikela rini? WHO yi bumabumela leswaku u mamisa nkarhi wo leha hi laha swi nga kotekaka ha kona. Vamanana vo tala va mamisa kahle ku yisa elembeni ra vumbirhi, va khathalela ngopfu n’wana wa vona ku nga khathariseki leswaku i nkulu ku fikela kwihi. Buku leyi nge Mothering Your Nursing Toddler, yi ri: “Swa olova ku vona loko vana va hina va ha lava ku hambeta va mama—loko va ha tsakela ku mama ni loko va nga tsakeli hi ku ri ala. Kambe xivangelo xa nkoka swinene xa ku hambeta u mamisa i ku tsakisa n’wana.”

Vumbhoni Bya Muvumbi La Nga Ni Rirhandzu

Loko u ri karhi u mamisa n’wana wa wena, kumbexana ni vusiku loko vandyangu hinkwavo va etlele, ehleketa hi Muvumbi wa lunghiselelo leri. Hambi loko u nga ma twisisi matirhele ya miri lowu rharhanganeke lama endlaka leswaku u swi kota ku mamisa, kambe ku hlamarisa ka ku mamisa ku ta ku pfuna ku vona vutlharhi ni rirhandzu ra Muvumbi.

Ehleketa ha swona—ku hava swakudya swo antswa swa vana ku tlula mafi ya manana. Ma fikelela swilaveko swa n’wana swa swakudya ni swa swakunwa etin’hwetini to sungula ta vutomi. Hi nkarhi lowu fanaka, i murhi wo hlamarisa lowu sivelaka mavabyi. Wu hlayisekile, wu sivela mavabyi, a wu lavi ku lunghiseleriwa, naswona a wu xaviwi. Wu kumeka emirini, naswona wa engeteleka loko n’wana a ya a kula.

Naswona ehleketa hi yinhla ya leswaku ku mamisa i ntokoto lowu tsakisaka eka manana ni le ka n’wana. Ku nyika swakudya, ku vulavurisana ni ku khumbana hi nhlonge, nkufumelo wa miri loko u mamisa na wona wu pfuna ku kurisa xiboho xa rirhandzu ni ku tshinelelana exikarhi ka manana ni n’wana.

Entiyisweni, Muvumbi wa lunghiselelo leri ro hlamarisa u fanele a dzunisiwa swinene. Handle ko kanakana u ta vula marito yo fana ni ya mupisalema Davhida, la tsaleke a ku: “Nḍa ku nkhensa [Yehovha] hikwalaho ka mahlori ya šiv̌umbeko ša mina. Mitiro ya wena ya hlamarisa.”—Pisalema 139:14.

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

Vavanuna, Va Seketeleni

• Byela nsati wa wena leswaku wa swi tsakela leswi a mamisaka. N’wi tiyisekise naswona u n’wi seketela hi nsovo.

• Pfuna nsati wa wena leswaku a dya swakudya leswi ringaneleke loko a tikile ni loko a ha mamisa.

• Tiyiseka leswaku u wisa kahle. Wansati la karhaleke swa n’wi tikela ku humesa mafi lama ringaneleke. Xana u nga n’wi pfuna ku olovisa ndzhwalo wakwe hi ku khathalela vana van’wana kumbe u pfuna hi mintirho yin’wana ya le kaya?

• Loko nsati wa wena a ntshunxekile naswona a tsakile, mafi yakwe ma ta rhelela hi ku olova. N’wi tsakise hi laha u nga kotaka ha kona. Yingisela swiphiqo swa yena, naswona u n’wi pfuna eku swi tlhantlheni.

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

Vele Ni Bodlhela

“Mafi ya vele ma fuwile, ma basile swinene, ma sawutisa vana emavabyini yo tala, naswona ma hunguta khombo ra manana ro khomiwa hi khensa ya le maveleni ni ya le swisakaneni swa mandza. Swakudya swa n’wana, handle ka ku va swi durha, kambe hakanyingi swi vevukisiwa ku tlula mpimo hi mati yo thyaka naswona swi nyikiwa vana hi mabodlhela lama nga dzidzirisiwangiki. Ematikweni ya vusweti, ku hambana ka kona i ku kulu lerova vutomi bya vana lava ringanerisiwaka kwalomu ka miliyoni yin’we a byi ta ponisiwa lembe rin’wana ni rin’wana loko vamanana emisaveni hinkwayo a vo tlhelela kwale ka ku wundla vana hi ku va mamisa etin’hwetini to sungula ta mune ku ya eka ta tsevu.”—The State of the World’s Children 1993, buku ya United Nations Children’s Fund.