Ku Tshemba Kumbe Ku Nga Tshembi

ASWI olovi ku tiva leswaku u nga tshemba munhu kumbe u nga n’wi tshembi. Hinkwaswo swi ni makhombo ya swona, ngopfu-ngopfu emisaveni leyi teleke vukanganyisi ni vuxengi. Hambi swi ri tano hinkwerhu ha va lava vanghana vo tshembeka lava nga ta hi pfuna eminkarhini yo nonon’hwa. (Swivuriso 17:17) Emalembeni lama hundzeke ya kwalomu ka magidi-mbirhi, Phaedrus mutsari wa Murhoma u vulavule hi xiphiqo lexi a ku: “Ku tshemba kumbe ku nga tshembi swi ni khombo.”

Ku Tshemba Munhu Swi Nga Va Ni Khombo

Ha yini ku tshemba munhu swi nga ha vaka ni khombo? Xiya xitsundzuxo lexi nga emagazinini lowu nge Psychology Today. Wu hlamusela hi van’wana lava dyelelaka vanhu lava va tshembekaka, va hundzuka “tinyoka-hansi” hi “ku wonga ni ku tiendla van’wa-munene leswaku va kanganyisa ni ku lawula lava hanyaka na vona ni ku hlakata vutomi bya vanhu volavo.” Handle ko tipfinyinga, loko u hanya ni vakanganyisi vo tano, hakunene ku tshemba munhu ngopfu swi ni khombo.

Munhu la tshembaka vanhu ngopfu a nga kanganyiseka hi ku olova naswona hikwalaho ka sweswo a nga xisiwa ni ku kokiwa hi ku olova. Xikombiso xin’wana lexi nga rivalekiki xa mbulwa wo khandziyeka i xa Sir Arthur Conan Doyle, musunguri wa Sherlock Holmes, fokisi-nkulu leri tirhisaka mianakanyo swinene. Hi 1917 swinhwanyetana swimbirhi, Elsie Wright ni makwavo, Frances Griffiths, swi vule leswaku swi tshame swi tlanga ni swidajana entangeni wa le kaya ka vona eCottingley, eNghilandhi. Swi tlhele swi humesa ni swifaniso swa swidajana swa kona ku ringeta ku tiyisa mhaka leyi.

Conan Doyle, loyi a a tshembela swinene eka vungoma endzhaku ka rifu ra n’wana wakwe wa mufana, u va tshembile, a pfumela ni timhaka ta swidajana—hilaha vanhu vo tala va swi kholweke ha kona hi nkarhi wolowo. Endzhaku ka 55 wa malembe vanhwanyana lavambirhi va kale va boxa leswaku hinkwaswo a swi ri mavunwa lama nga lo lukiwa ni leswaku va tseme swifaniso swa “swidajana” ebukwini va nga si swi teka swifaniso. Frances Griffiths u hlamarisiwe hi leswaku vanhu hinkwavo va tshembe mhaka ya vona. U te: “Leswaku munhu a nga kanganyiseka hi ku olova lerova a pfumela leswaku swidajana swi ve kona, swi ndzi hlamarise ngopfu.”—Hoaxers and Their Victims.

Xana u nga wu vona ntlhamu lowu Conan Doyle a phasiweke ha wona? U lo na swipfuketana a tshemba mhaka leyi hi ku helela hikuva a a navela yi va ya ntiyiso. Mutsari Norman Moss u ri: “Hi nga pfuketana hi phuntisiwa hikuva mianakanyo ya hina yi humbiwe hi mukhuva wo karhi, naswona hi languta swilo handle ko anakanyisisa. . . . Minkarhi yin’wana, hi teka xilo xi ri ntiyiso hikuva i nchumu lowu hi lavaka wu va ntiyiso.” (The Pleasures of Deception) Leswi swi fana ni xitsundzuxo lexi vuriweke hi Demosthenes xivulavuri xa ndhuma xa Mugriki emalembeni ya kwalomu ka 350 emahlweni ka Nguva ya hina leyi Tolovelekeke loko a ku: “Nchumu wo olova ku tlula hinkwayo i ku tikanganyisa, hikuva lexi munhu a xi navelaka u tala ku pfumela leswaku i xa ntiyiso.” Ku tshemba matitwelo ya hina swi nga va ni khombo.

Kunene, u nga ha ehleketa leswaku lexi i xikombiso xa vuphunta lebyi hundzeletiweke naswona Conan Doyle a a phunte ngopfu ku tlula leswi wena u nga phuntisa swona. Kambe a hi lava kanganyisekaka hi ku olova ntsena lava nge khombyeni ro kanganyisiwa. Vunyingi bya vanhu va vukheta ni vuxiyaxiya va phuntisiwile ni ku kanganyisiwa hi vanhu lava tekiwaka va tshembekile.

Ku Ka U Nga Tshembi Munhu Swi Nga Va Ni Khombo

Kambe ku ni makhombo ya ku ka u nga tshembi munhu kumbe nchumu wo karhi. Vuxapi byi fana ni ku kurha loku hlakataka nchumu. Byi nga hahlula, byi dlaya vuxaka lebyi nga ha vaka lebyinene, lebyikulu. Vuxapi ni ku nga tshembi munhu swi nga ku endla munhu la nga tsakangiki, ni la nga riki na vanghana. Byi nga onha vuxaka bya wena ni vanhu van’wana ngopfu laha Samuel Johnson mutsari wa Munghezi a tsaleke a ku, “swa antswa ku tshuka u kanganyisiwa ku tlula ku ka u nga tshembi munhu.”

Ku nga tshembi munhu swi nga hlakata ni rihanyo ra wena. U nga ha va u swi tiva leswaku mintlhaveko ya matimba tanihi nhlundzuko yi nga ha ku veka ekhombyeni ra ku yimeriwa hi mbilu. Kambe, xana a wu swi tiva leswaku minkambisiso yin’wana yi ringanyeta leswaku ni ku nga tshembi munhu swi ku endlela sweswo? Magazini wa Chatelaine wu ri: “Vanhu va ximbilwambilwana a hi vona ntsena lava nga tivangelaka ngopfu mavabyi ya mbilu hikwalaho ka mahanyelo ya vona. Nkambisiso lowuntshwa wu komba leswaku ni mikhuvanyana ya vulala, tanihi ku ehleketelela ni ku ka u nga tshembi munhu, swi nga ku vangela khombo.”

Xiya Swiendlo Swa Wena

Xana u nga endla yini? Bibele yi nyika switsundzuxo leswinene emhakeni leyi. Swivuriso 14:15 yi ri: “Muriv̌ali a pfumelela marito hikwawo.” Leswi a hi ku nga tshembi munhu loku nga ku vangelaka khombo. I xitsundzuxo lexi twalaka xa leswaku u fanele ku xalamuka. Nakambe murivali u tshemba swilo hinkwaswo leswi a swi twaka handle ko ehleketisisa. Swa twala leswi xivuriso xa Bibele xi yaka emahlweni xi ku: “Kambe l’a nga ni ku anakanya o šiya laha a kanḍiyaka kona.” William Shakespeare mutsari wa Munghezi wa tibuku ta mintlangu ya swiphemu u tsarile: “U nga tshembi mapulanga yo bola.” Mani na mani la swi vonaka leswaku mapulanga ya buloho ra ndhawu leyi enteke swinene ma nga va ma borile, loko o famba ehenhla ka wona a nga va a ri xiphukuphuku hakunene. Kutani, xana u nga swi ‘xiya njhani swiendlo swa wena’ leswaku u nga tshembi nchumu lowu nga ku vangelaka khombo?

Bibele yi hi khutaza ku ringa leswi vanhu va swi vulaka ematshan’wini yo pfuketana hi amukela xihi na xihi lexi hi xi twaka. Yi ri: “Ndlev̌e yi ringa timhaka, kukota malakha loko ma nantŝa ŝakudya.” (Yobo 34:3) Xana a hi ntiyiso sweswo? Xana hi ntolovelo a hi tali ku rhanga hi ringa swakudya hi nga si swi mita? Hi fanele hi ringa na wona marito ni swiendlo swa vanhu hi nga si swi amukela. A nga kona munhu wo tshembeka la nga khunguvanyekaka loko hi kambisisa vutshembeki byakwe. Leswaku hi fanele ku kambela nchumu loko wu tshembekile, swi seketeriwa hi xivuriso xa le Scotland lexi nge: “Loyi a ndzi kanganyisaka kan’we, tingana ti vuya ha yena; loko a ndzi kanganyisa kambirhi, tingana ti vuya hi mina.”

Muapostola Pawulo wa tsundzuxa: “Nghenisani hinkwaswo exikambelweni.” (1 Vatesalonika 5:21, Today’s English Version) Rito leri tirhisiweke hi muapostola Pawulo leri nge ‘xikambelo’ a a ri tirhisiwa ni ku kambela tinsimbi ta risima ku vona loko ti ri ta xiviri. Munhu la xiyaxiyaka minkarhi hinkwayo a a kambela loko lexi a xi xavaka xi ri xona hi xiviri. Handle ka swona a ta tikuma a xave nsuku lowu a wu vuriwa nsuku wa vukanganyisi—nchumu lowo nge i nsuku kambe kahle-kahle, wu nga riki wa risima.

U Nga Hundzeleti Naswona Ringanisela

Kunene a hi fanelanga hi hundzeleta emhakeni leyi naswona hi nga ehleketeleli vanhu swi nga fanelanga. (Vafilipiya 4:5) U nga hatliseli ku ehleketelela van’wana leswaku va ta hi swikongomelo swo biha. Ku ehleketelela swikongomelo swa vanhu i ndlela ya xihatla swinene yo hahlula vuxaka lebyinene, ni lebyikulu. I swinene ku ehleketa leswaku vanghana va wena va lava ku ku endlela leswinene ku ri ni ku va ehleketelela swikongomelo swo biha loko ku va ni swiyimo swo nonon’hwa.

Amukela ku nga hetiseki ni swihoxo swa van’wana. Mutsari Kristin von Kreisler u ri: “Ku xengiwa hi nakuloni swi vula makumu ya ku n’wi tshemba.” Hambi swi ri tano, vuxengi byebyo swi nga ha endleka byi nga endliwanga ha vomu kumbe byi nga ha va byi vangiwe hi ku tsana loku sweswi a tisolaka swinene ha kona. Hikwalaho, u tlhela a ku: “U nga tshameli ku anakanya hi vuxengi—kumbe u byi tshika byi ku endla u nga tshembi vanhu.” U nga pfumeleri mintokoto leyi vavisaka, yo biha yi ku tsona ntsako lowu tisiwaka hi ku aka vuxaka lebyi tshembekeke ni van’wana.

Ringanisela. A wu fanelanga ku pfala mahlo loko u kambisisa vanhu; munhu wa vuxiyaxiya u tshama a hitekile. Hi hala tlhelo, Dokodela Redford Williams u ringanyeta leswaku hi tibyela leswaku van’wana va endla leswinene hi laha va nga kotaka ha kona, hi ringeta ku twisisa mavonelo ya vona, ni “ku titoloveta ku tshemba van’wana” loko swi koteka. Swi nga ha antswa ku tshemba ngopfu ku tlula ku ka u nga tshembi munhu nikatsongo.

Mutsari wa buku ya Bibele ya Swivuriso u vula leswaku “ku ni vanghana lava talaka ku hahlulana”—ku nga vanhu lava nga ta ringeta ku ku dyelela hi leswi u va tshembaka. Misava yi tele ha vona. Kambe nyika van’wana nkarhi ni mukhandlu wo kombisa leswaku va tshembekile, kutani u ta kuma vanghana lava, kunene, va nga ta ‘ku rhandza ku tlula makwenu.’—Swivuriso 18:24, NW.

Kutani, xana u kona munhu kumbe nchumu lowu u nga wu tshembaka hi ku helela, handle ko chava leswaku hi ku wu tshemba ka wena u ta vaviseka kumbe u xengiwa? Ina, wu kona. Hi ku komisa xihloko lexi tlhandlamaka xi ta kombisa laha u nga tshembelaka kona hi ku helela.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

“Muriv̌ali a pfumelela marito hikwawo, kambe l’a nga ni ku anakanya o šiya laha a kanḍiyaka kona.”—Swivuriso 14:15

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Amukela ku nga hetiseki ni swihoxo swa van’wana