Ku Lavisisa Paradeyisi Leyi Nga Hava Maxangu

MPATSWA wun’wana wa le Britain wu te: “Hi lava ntsena ku kondletela mikhuva leyinene leyi kumbexana yi nga ya xikhale, laha vanhu va khathalelanaka.” Va anakanye ku lava paradeyisi ya le xihlaleni lexi nga endhawini yo hisa ivi va sungula vandla ra vanhu lava nga ta tshama swin’we hi ku rhula. A swi kanakanisi leswaku wa yi twisisa ndlela leyi a va titwa ha yona. Loko vanhu vo nyikiwa lunghelo ro tshama eparadeyisini leyi nga hava maxangu, i mani loyi a a nga ta swi lava?

Xana Ku Tshama Wexe I Ntlhantlho?

Mianakanyo yo tshama exihlaleni yi tsakisa vo tala lava lavaka paradeyisi, hikuva ku titshamela voxe ku ni mpimo wo karhi wa nsirhelelo. Van’wana va tihlawulela swihlala swa Panama leswi nga ekule eRibuweni ra Pacific kumbe swihlala swa Kharibiya, swo tanihi leswi nga eBelize. Van’wana va yisa nyingiso eka tindhawu to tsakisa leti nga eLwandle-nkulu ra Indian—hi xikombiso, swihlala swa Seychelles.

Rhengu ra ku simeka ndhawu ya vaaki lava tshamaka voxe ri tikomba ku ri ku hlala. Hambiloko ku ri ni mali leyi eneleke, nawu wa hulumendhe lowu nga kona wu nga ha yirisa ku xava ndhawu hi ku hatlisa. Kambe a hi nge xihlala lexinene lexi nga endhawini yo hisa xa kumeka, xana u nga tiphina loko wo tshama eka xona? Xana paradeyisi ya wena yi ta va yi ri hava maxangu?

Swihlala swa le kule leswi nga ekusuhi ni ribuwa ra Britain sweswi swi rhurhela nhlayo leyi engetelekaka ya vaaki. Vaaki va swona lavantshwa ngopfu-ngopfu i vanhu lava lavaka ku tshama voxe hi ku rhula. Wanuna un’wana loyi a tshamaka yexe exihlaleni xa Eorsa, lexi nga ni tihekitara ta 100, lexi nga eribuweni ra vupela-dyambu bya Scotland, u vula leswaku a nga na xivundza hikwalaho ka leswi a nga ni swo tala swo swi endla eku khathaleleni ka ntlhambi wa yena wa dzana ra tinyimpfu. Van’wana lava laveke ku tshama voxe exihlaleni va hatlisa va khomiwa hi xivundza. Van’wana ku vikiwa leswaku va ringete ku tisunga kutani va lava ku phalariwa.

Vanhu vo tala va anakanya leswaku xihlala lexinene xa le ndhawini yo hisa xi ta va paradeyisi. Ku tshama endhawini yo rhula laha maxelo ma talaka ku va manene swa va tsakisa. Kambe ku vilela hi ku hisa ka misava loku nga ha endlekaka ivi ku va ni ku tlakuka ka vuandlalo bya lwandle ku chavise vanhu vo tala lava tshamaka eswihlaleni. Vaaki va swihlala swa le mahlalukweni ya swin’wetsin’wetsi leswi nga eminkoveni leswi vumbaka ndhawu ya Tokelau le Pacific Vupela-dyambu swin’we ni va swihlala leswi hangalakeke swa Maldives le Lwandle ra Indian, swihlala leswi nga siyiki vuandlalo bya lwandle hi kwalomu ka 1,8 wa timitara loko ri tele, na vona va khomiwa hi ku chava.

Kwalomu ka 40 wa tihulumendhe to hambana-hambana ti hlanganile eka nhlangano wa Small Island Developing States leswaku ti swi phalala eka mhangu ya swona. Hambileswi lava akeke eswihlaleni leswitsongo, hakanyingi va hanyaka malembe yo tala, nileswi ku feriwa ka vona hi vana ku nga talangiki, va hambeta va langutana ni swiphiqo leswikulu swa mbangu. Mafurha lama nga ehenhla ka mati ni malwandle lama thyakeke ma onha ikhonomi ya swihlala swin’wana. Swin’wana swi hundzuka tindhawu to cukumetela thyaka leri nga ni chefu leri matiko lamakulu ma tsakelaka ku ri cukumeta.

Hambi ku ri swihlala leswi naveriwaka swinene tanihi vuchavelo, eka valavi va paradeyisi swi vanga nxungeto. Hi ndlela yihi? Vaendzi lava khitikanelaka etimbuweni ta swihlala leti nga ni masana, va endla leswaku ku va ni vunyingi lebyikulu bya vanhu ni ku hunguteka ka rifuwo-pfuneta leri nga nyawuriki. Vaendzi lava va tlhela va nyanyisa xiphiqo xa nthyakiso. Hi xikombiso, le Kharibiya ko va n’we-xa-khume ntsena xa nkululo wa vaendzi va 20 wa timiliyoni lembe na lembe lowu basisiwaka wu nga si cukumetiwa.

Ku endleka swilo leswi fanaka etindhawini tin’wana to saseka. Anakanya hi Goa leyi nga eribuweni ra vupela-dyambu bya India. The Independent on Sunday ya London yi te: “Vavalangi vo tala va ‘thyakisa paradeyisi.’” Ndzinganyeto wa ximfumo wu kombisa ku andza loku sukelaka eka 10 000 wa vavalangi hi 1972 ku ya eka nhlayo leyi tlulaka miliyoni eku sunguleni ka va-1990. Ntlawa wun’wana wu tsundzuxa leswaku ikholoji ya rivovo ya Goa ni ndhavuko wa yona swa xungetiwa hi makwanga ya vini va tihotela lava hisekelaka ku kuma mali ya vavalangi lava khitikanaka hi vunyingi. Xiviko xa hulumendhe ya India xi tiyisa leswaku tihotela tin’wana ti akiwe ekusuhi ni ribuwa swi nga ri enawini. Sava ri cela-ceriwile, mirhi yi wisiwile ni swipuwa swi onhiwile. Nkululo wu cukumetiwa eribuweni kumbe wu pfutela emasin’wini ya mpunga lama nga kusuhi, wu hangalasa nthyakiso.

Xana A Ku Na Vugevenga?

Vugevenga hakatsongotsongo byi onha ndhuma leyinene ya tindhawu to rhula swinene. Le xihlaleni lexitsongo xa Barbuda le Kharibiya ku hume xiviko lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge “Ku Dlaya eParadeyisini.” Xiviko lexi a xi hlamusela hi ta ku dlayiwa loku chavisaka ka vanhu va mune lava a va khandziye byatso bya manyunyu lebyi a byi kulekiwe ehlalukweni ra xihlala. Timhangu to fana ni leyi ti nyanyisa ku karhateka malunghana ni ku hangalaka ka vugevenga endhawini hinkwayo.

Nhloko-mhaka-nkulu ya xiviko xin’wana xa The Sunday Times ya London malunghana ni tiko rin’wana ra le Amerika Xikarhi xi te, “Swidzidzirisi Swi Pfuxa Tinyimpi Ta Mintlawa Ya Madzolonga ‘eParadeyisini.’” Muhleri wa mahungu wa ndhawu yoleyo u vilerisiwe hileswi ku rhula ku nyamalaleke, a ku: “Sweswi swi tolovelekile ku pfuka nimixo u kuma muntshwa wa malembe ya 16 hi vukhale a dlayiwile exitarateni.”

Lava kunguhataka ku tshama endhawini leyi nga paradeyisi va ni ntshembo wo koka vanhu lava nga ta pfumela ku tshama na vona hi ku rhula. Kahle-kahle hi wihi ntiyiso wa kona? Timholovo ti pfuke hi ku hatlisa emhakeni ya mpatswa wa le Britain lowu boxiweke eku sunguleni. Van’wana lava endleke swikombelo swo khomisana na vona emakungwini ya vona, kahle-kahle a va lava ku tikumela mali hi ku tirhisa rhengu leri. Munavetisi wa kona u te: “A hi lavi varhangeri. Xikongomelo i ku hlengeleta rifuwo-pfuneta ra hina leswaku swilo hinkwaswo swi famba kahle. Ndhawu leyi ndzi yi vitana Utopia.” Lawa a ku nga ri matshalatshala yo sungula nikatsongo.—Vona bokisi leri nge “Mintokoto Ya Ndhawu Ya Paradeyisi.”

Vanhu van’wana lava lavaka paradeyisi va anakanya leswaku va ta fikelela pakani ya vona hi ku wina eka mubejo. Kambe hakanyingi mali leyi kumiwaka hi ndlela leyi a yi wu tisi ntsako. Hi February 1995, The Sunday Times yi vike leswaku ku fika namuntlha, ndyangu wa muwini lonkulu wa mubejo eBritain wu langutane ni nkwetlembetano lowukulu; ku wina a ku va tiselanga nchumu handle ka “ku hlundzuka, timholovo ni ku pfilunganyeka.” Leyi i mhaka leyi tolovelekeke eka swiyimo swo tano.

Eka nkambisiso wa ku lavisisa ka vanhu Utopia, Bernard Levin, mutsari wa mahungu u vulavula hi “norho wo lava ku kuma rifuwo hi ku tsopeta ka tihlo,” ivi a tiyisekisa a ku: “Milorho yo tala yi nga ha hundzuka mihahamo. Ku ni timhaka to tala swinene leti endlekeke hi xiviri to kuma rifuwo hi ku tsopeta ka tihlo leswi vangeke mhangu hakunene (swin’we ni ku tisunga) kutani a ti nge tekiwi tanihi swiendlakalo leswi humeleleke hi xihoxo.”

Ku Vuriwa Yini Hi Mimpambukwa Ya Siku Ra Ku Avanyisa?

Marhengu man’wana ya paradeyisi ma ve ni swikombiso swo tala swa vubihi. Loko ri vika ku rhendzeriwa ka Komponi ya Branch Davidians hi vahlayisi va nawu va hulumendhe le Waco, eTexas, hi 1993, phepha-hungu rin’wana ri vulavule hi “ku duvula ka swibalesa, ku susa dzano ni muprofeta wa siku ra ku avanyisa” swi ri swona leswi vangeke xiendlakalo lexi. Lexi vavisaka, swiendlakalo swo tano swi tolovelekile.

Valandzeri va mufi Bhagwan Shree Rajneesh, mufundhisi wa Muindiya, va akise vanhu eOregon, kambe va khunguvanyise vaakelani va vona. Rifuwo ra mufundhisi wa vona, ni swiendlo swa vona swa rimbewu, swi poyile marito ya vona ya leswaku va sungule “xihlovo-mananga xo saseka.”

Mimpambukwa yo tala leyi rhangeriwaka hi vanhu lava nga ni mintshembo ya paradeyisi, yi lava leswaku valandzeri va yona va endla mihivahivana leyi nga tolovelekangiki leyi minkarhi yin’wana yi pfuxaka madzolonga. Ian Brodie, mutsari wa phepha-hungu wa hlamusela: “Mimpambukwa i vandla leri hlelekeke eka lava titshameleke voxe kumbe lava tsandzekaka ku langutana ni mintshikilelo ya misava.” Hambiswiritano, marito ya yena ma tiyisa leswaku vanhu vo tala va swi navela ngopfu ku tshama eparadeyisini.

Paradeyisi Leyi Nga Hava Maxangu

Nxaxamelo wa maxangu wu tikomba wu nga ri na makumu: nthyakiso, vugevenga, ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha, ku tala ka vanhu ku tlula mpimo, madzolonga ya tinxaka, hasahasa ya tipolitiki—ku engetela eka maxangu lama hlaselaka vanhu hinkwavo, ku nga vuvabyi ni rifu. Mhaka hi leswaku a yi kona paradeyisi leyi hi ku helela yi nga hava maxangu eka pulanete leyi. Hilaha Bernard Levin a vulaka hakona: “Rhekhodo ya matimu ya vanhu yi nyamisiwile, naswona swi tikomba yi nyamisiwile hi mpfhuka vanhu va va kona. Hi swona swi endlaka leswaku vanhu va nga koti ku tshama va tsakile endhawini yin’we ni vanhu van’wana lava nga talangiki.”

Hambiswiritano, paradeyisi ya misava hinkwayo leyi nga hava maxangu hakunene yi ta va kona. Vukona bya yona byi tiyisekisiwa hi munhu wa matimba lama tlulaka ya vanhu va nyama. Entiyisweni, vanhu lava tlulaka timiliyoni ta ntlhanu sweswi va lwela ku fikelela pakani yoleyo, naswona ana se va ni vun’we byo hlawuleka ni vutomi lebyi nga riki na maxangu yo tala. U nga va kuma kwihi? Xana u nga wu kuma njhani ntshembo ni mikateko leyi va nga na yona sweswi? Naswona, xana Paradeyisi yoleyo leyi taka yi ta heta nkarhi wo tanihi kwihi?

[Box on page 6]

Mintokoto Ya Ndhawu Ya Paradeyisi

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, Étienne Cabet (1788-1856), mutivi wa ntshamisano wa le France ni vanghana va yena va 280 va kume ndhawu eNauvoo, le Illinois, leyi a yi hlayisiwa hi ku landza milawu ya yena. Kambe ku nga si hela malembe ya nhungu ku pfuke mholovo leyikulu endhawini leyi lerova ntlawa wolowo hi ku hatlisa wu yirisiwile, naswona swi ve tano hi mintlawa leyi fanaka le Iowa ni le California.

Mufurwa un’wana, Charles Fourier (1772-1837), u endle tsima ro rima masimu tanihi ntlawa, laha swirho hinkwaswo a swi cincana. Munhu un’wana ni un’wana a a fanele a kuma hakelo hi ku ya hi ku humelela ka ntlawa hinkwawo. Kambe mintlawa leyi a yi hanya hi ndlela leyi le Furwa ni le United States a yi tlhaveriwanga hi dyambu.

Hi nkarhinyana lowu fanaka, Robert Owen (1771-1858) muhundzuluxi wa ntshamisano wa le Wales, u ringanyete leswaku ku va ni swimitana leswi nga ni ntirhisano, laha vanhu va madzana a va ta tshama swin’we va tirhisa xitanga ni vudyelo byin’we. Mindyangu a yi ta tshama etindlwini ta yona ni ku khathalela vana va yona kukondza va va ni malembe manharhu. Endzhaku ka sweswo, a va ta hlayisiwa hi vanhu hinkwavo va tiko. Kambe matshalatshala ya Owen ma be ehansi, naswona u lahlekeriwe hi rifuwo rakwe ro tala.

John Noyes (1811-1886) u ve musunguri wa leswi The New Encyclopædia Britannica yi swi vitanaka “ku humelela lokukulu ka ntshamisano etindhawini ta utopia le United States.” Loko valandzeri va yena va tshike ku va ni munghana un’we wa vukati ivi va pfumelela vuxaka bya rimbewu ntsena loko vanhu va kona va rhandzana, Noyes u khomiwile hikwalaho ka vuoswi.

Doroba-nkulu ra Laissez Faire, ku nga muxaka wa “Utopia ya swigwili” le Amerika Xikarhi, i matshalatshala ya sweswinyana yo simeka ndhawu ya Utopia yo tano, ku vika The Sunday Times ya London. Ntirho lowu a wu lava vavekisi. Hi ku kanganyisiwa hi ntshembo wo tshama “edorobeni ra mangava ra lembe-xidzana ra vu-21,” lava lavaka paradeyisi va komberiwe ku rhumela 22000 wa tirhandi ivi va joyina hi ndlela yo endla nxavo wa mphikizano, hi xikongomelo xo kuma vanhu lava nga swi tsakelaka ku vekisa mali ya vona. Ku vikiwe leswaku ntirho wa mali leyi i ku hakela thikithi ra xihaha-mpfhuka leswaku va ya vona pulani ya kona, ku kumisisa “loko ku ri ni tiko leri nga pfumelaka ku va nyika ndhawu yo dzima muako ni hotela leyitsongo,” ku vule phepha-hungu rin’wana. A ku na ntshembo lowu tiyeke wa leswaku ku kale ku va ni “paradeyisi” endhawini leyi.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Xihlala xi koka mahlo ya vanhu vo tala lava lavaka paradeyisi. Kambe namuntlha vugevenga byi onha ni tindhawu to rhula swinene