Ku Lavisisa Vutomi Lebyi Nga Ni Nsirhelelo

NSIRHELELO wu vula swilo swo hambana eka vanhu vo hambana-hambana. Eka munhu loyi, ku sirheleleka swi vula ku kuma ntirho; eka luya swi vula ku va ni rifuwo; eka munhu wa vunharhu ku sirheleleka swi vula mbango lowu nga hava vugevenga. Xana eka wena wu vula swin’wana leswi hambaneke ni leswi?

Ku nga khathariseki leswaku langutelo ra wena hi rihi, a swi kanakanisi leswaku u teka magoza yo ringeta ku endla vutomi bya wena byi va ni nsirhelelo hilaha u lavaka hakona. Anakanya hi leswi vanhu va le Yuropa va swi endlaka leswaku va fikelela nsirhelelo wo karhi lowu laviwaka hi mani na mani.

Dyondzo Leyi Tlakukeke

Hi ku ya hi Jacques Santer, muungameri wa Nhlangano wa le Yuropa, 20 wa tiphesente ta vantshwa va le matikweni ya European Union a va na mintirho. Hikwalaho, eka vantshwa volavo, swo tala swi titshege hi xivutiso xin’we lexi nge, Xana ndzi nga wu kuma njhani ntirho lowu nga ta endla leswaku vutomi bya mina byi sirheleleka? Vo tala va tshemba leswaku pakani leyi yi nga fikeleriwa hi ndlela leyinene loko va ri ni dyondzo leyi tlakukeke, leyi hi ku ya hi nhlamuselo ya The Sunday Times ya le London, yi nyikaka swichudeni “nkateko wo kuma ntirho.”

Hi xikombiso, le Jarimani, “ku navela dyondzo ni ku dyondzeka i kukulu ku tlula rini na rini,” ku vika Nassauische Neue Presse. Ku navela loku i kukulu hambileswi loko wa ha ri xichudeni xa le yunivhesiti u hakelaka R278 000 hi avhareji eka malembe lawa u ma hetaka wa ha dyondza.

Vantshwa lava tikarhatelaka dyondzo ni lava navelaka ku kuma ntirho lowu sirhelelekeke va faneriwa hi ku bumabumeriwa. Naswona munhu la nga ni vutshila ni maphepha ya timfanelo hakanyingi wa humelela loko a lava ntirho. Kambe xana dyondzo leyi tlakukeke yi nyika munhu ntirho lowu sirhelelekeke nkarhi na nkarhi? Xichudeni xin’wana xi te: “Ndzi swi tive ta ha suka leswaku dyondzo leyi ndzi yi endlaka a yi nge ndzi nyiki ntirho lowu lavaka xitifiketi hambi ku ri nsirhelelo.” Mhaka ya yena yi tolovelekile. Eka rin’wana ra malembe lama ha ku helaka, vunyingi bya mathwasana ya le yunivhesiti lama nga riki na ntirho le Jarimani byi fike emaninginingini.

Le Furwa, hi ku ya hi phepha-hungu rin’wana, vantshwa vo tala va ya eyunivhesiti hikwalaho ka leswi diploma ya le xikolweni xa le henhla yi nga tivikaniki loko ku langutiwa nhlayo leyi tlakukeke ya vantshwa lava nga riki na mintirho. Hambiswiritano, swichudeni swo tala swa le yunivhesiti swa swi tiva leswaku endzhaku ka loko swi hetile tidyondzo ta swona, a swi “nge thoriwi hambiloko swi ri na digri.” The Independent yi vika leswaku eBritain “ntshikilelo wa ku va munhu la dyondzekeke wu tikisela swichudeni swinene.” Ku vikiwa leswaku ematshan’weni ya ku pfuna swichudeni leswaku swi lwisana ni vutomi lebyi nga sirhelelekangiki, ntshikilelo etiyunivhesiti minkarhi yin’wana wu vangela swiphiqo swo tanihi gome, swivilelo ni ku nga tixiximi.

Hakanyingi, ku dyondza vutshila kumbe ku kuma ndzetelo lowu pfunaka exivandleni xa vumaki swi pfuna munhu leswaku a kuma ntirho lowu sirhelelekeke ku tlula ku va ni digri ya le yunivhesiti.

Xana Ku Va Ni Swilo Swa 10 000 Swi Enele?

Vo tala va tshemba leswaku xihundla xa vutomi lebyi sirhelelekeke i rifuwo. Leswi swi nga ha vonaka swi ri swinene, tanihi leswi ku va ni mali yo tala ebanki ku nga xichavelo eminkarhini yo tika. Bibele yi vula leswaku ‘mali i xisirhelelo.’ (Eklesiasta 7:12) Hambiswiritano, xana rifuwo ro tala ra wu antswisa nsirhelelo lowu munhu a wu lavaka nkarhi na nkarhi?

A swi talanga. Anakanya hi ndlela leyi rifuwo ri engetelekeke ha yona emalembeni ya 50 lama nga hundza. Eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vaaki vo tala va xiphemu lexikulu xa Jarimani a va nga ri na nchumu. Namuntlha, hi ku ya hi phepha-hungu ra le Jarimani, Mujarimani la tolovelekeke u ni swilo swa 10 000. Loko xiyimo xa ikhonomi xo va kahle, switukulwana leswi taka swa ha ta va ni swo tlula sweswo. Kambe xana ku hlengeletiwa loku ka rifuwo ku endla vutomi byi sirheleleka swinene? E-e. Nkambisiso wa le Jarimani wu kume leswaku vanhu vambirhi eka vanharhu va languta vutomi byi nga sirhelelekanga hilaha a byi ri hakona malembe ya 20 kumbe 30 lama nga hundza. Hikwalaho ku engeteleka lokukulu ka rifuwo a ku endli vanhu va titwa va sirhelelekile swinene.

Leswi swa twala hikuva, hilaha swi boxiweke hakona exihlokweni lexo rhanga, ku titwa u nga sirhelelekanga i nchumu lowu karhataka mintlhaveko. Naswona ndzhwalo lowu tikelaka mintlhaveko a wu nge rhuliwi hi rifuwo ra swilo leswi vonakaka hilaha ku heleleke. Entiyisweni, rifuwo ri tirha ku herisa vusweti ni ku pfuna eminkarhini ya maxangu. Kambe ehansi ka swiyimo swo karhi, ku va ni mali yo tala i mpingu lowu fanaka ni loko u nga ri na yo tala.

Hikwalaho, ku va ni langutelo leri ringaniseriweke ehenhleni ka swilo leswi vonakaka swi ta hi pfuna ku tsundzuka leswaku hambiloko rifuwo ri nga va nkateko, a hi xona xilotlelo xo kuma vutomi lebyi sirhelelekeke. Loko a ha ri emisaveni, Yesu Kreste u khutaze valandzeri vakwe a ku: “Hambiloko munhu a ri ni swo tala, vutomi byakwe a byi humi eka swilo leswi a nga na swona.” (Luka 12:15) Leswaku a titwa a sirhelelekile hilaha ku heleleke evuton’wini, munhu u lava swo tala ku tlula rifuwo ra leswi vonakaka.

Eka vadyuhari, ku va ni rifuwo i swa nkoka kambe hayi hikwalaho ka leswi ri nga ra risima kambe hikwalaho ka leswi ri va tsakisaka etimbilwini. Lexi karhataka vadyuhari ngopfu ematshan’weni ya rifuwo i ku chava ku hlaseriwa hi swigevenga.

Tivonele!

“Vugevenga . . . a ku ri xiphiqo lexi nyanyaka emisaveni hinkwayo emalembeni ya 30 lama nga hundza,” ku vula xibukwana lexi nge Practical Ways to Crack Crime, lexi humesiweke eBritain. Maphorisa ma kulula ma n’watseka. Xana vanhu van’wana va langutanisa ku yini na byona?

Vuhlayiseki lebyi laviwaka hi munhu un’wana ni un’wana byi sungula ekaya. Hi xikombiso, eSwitzerland, mumpfampfarhuti un’wana wa swiyimo swa miako u tirha ku endla tindlu leti sirheleriweke hi tinsimbi leti nga ni maloko yo sirhelela, timbanti leto tiya ni mafasitere lama nga ni tinsimbi. Vini va makaya lawa va vonaka va tirhisa xivuriso lexi dumeke swinene lexi nge: “Kaya ra mina i khokholo lero tiya.” Hi ku ya hi magazini wa mahungu lowu nge Focus, tindlu leti ta durha, kambe ti xaviwa hi vo tala.

Leswaku ku engeteriwa vuhlayiseki lebyi laviwaka hi mani na mani ekaya ni le handle ka le kaya, vaaki va tindhawu tin’wana va hlele swikimi swa varindzi va muganga wolowo. Vaaki va malokixi man’wana lama nga ehandle ka doroba va endla ni swo tlula sweswo, va hakela tifeme ta vuhlayiseki leswaku ti rindza tindhawu ta vona hi tiawara to karhi. Vanhu vo tala va vona swi fanerile leswaku munhu a nga vi yexe eswitarateni swa le madorobeni leswi nga riki na vanhu. Naswona vatswari, lava hi ntumbuluko va karhatekelaka vuhlayiseki bya vana va vona, va nga ha tirhisa switsundzuxo swin’wana leswaku va va sirhelela. Anakanya hi swiringanyeto leswi nga ebokisini eka tluka leri.

Kambe a hi vanhu hinkwavo lava nga kotaka ku xava tindlu leti nga ni tinsimbi to sirhelela. Ku ri na sweswo, swikimi swa muganga ni varindzi a va nge byi hunguti hinkwabyo vugevenga; va nga ha vanga leswaku byi hundzela etindhawini leti nga sirheleriwangiki. Xisweswo vugevenga byi sala byi ri nxungeto lowukulu eka vuhlayiseki lebyi laviwaka hi munhu un’wana ni un’wana. Leswaku vutomi bya hina byi sirheleleka, ku laveka swo tala ku tlula matshalatshala hinkwawo ya ku lwisana ni vugevenga.

Sivela Mavabyi—Hayi Swikombiso Swa Wona Ntsena

Un’wana ni un’wana wa hina u ni ku navela ka ntumbuluko ka vutomi lebyi sirhelelekeke, naswona hi endla kahle loko hi teka magoza lamanene, lama pfunaka leswaku hi fikelela ku navela loku. Kambe vugevenga, ku pfumaleka ka mintirho, ni swilo leswin’wana hinkwaswo leswi endlaka vutomi bya hina byi nga sirheleleki ko va swikombiso ntsena swa swiyimo leswi khumbaka vanhu hinkwavo. Leswaku xiyimo lexi xi herisiwa, swi fanerile leswaku hi nga hlaseli swikombiso ntsena, kambe ni leswi swi swi vangaka.

Xana swivangelo swa ku nga sirheleleki ka vutomi bya hina hi swihi? Xana hi nga swi susa njhani xisweswo hi herisa ku nga sirheleleki ka vutomi bya hina hilaha ku nga heriki? Leswi swi ta hlamuseriwa eka xihloko lexi landzelaka.

[Box on page 6]

Tindlela To Sirhelela Vana Lavatsongo

Hikwalaho ka ku andza ka ku pfinyiwa ka vana, ku va tlhakisa ni ku va dlaya, vatswari vo tala va kume swi pfuna ku dyondzisa vana va vona ku endla leswi landzelaka:

1. U nge e-e—u tiyisa swinene—eka mani na mani la ringetaka ku ku endla u endla swin’wana leswi u swi vonaka leswaku swi bihile.

2. U nga pfumeleli munhu a khumba swirho swa xihundla swa miri handle ka loko—ku ri dokodela kumbe muongori—mutswari a ri kona.

3. Tsutsuma, huwelela, tlhava mukhosi kumbe u kombela ku pfuniwa hi munhu lonkulu la nga ekusuhi loko u ri ekhombyeni.

4. Byela mutswari malunghana ni xiendlakalo xihi na xihi kumbe bulo leri u titwaka ri nga ku khomanga kahle.

5. U nga va fihleli nchumu vatswari va wena.

Xo hetelela, vatswari va endla kahle loko va va ni vukheta bya leswaku i mani loyi va n’wi siyaka ni n’wana wa vona.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Leswaku vutomi bya hina byi sirheleleka, hi lava swin’wana swo tlula dyondzo, rifuwo kumbe matshalatshala lamakulu yo lwa ni vugevenga