Bibele—Xana Yi Ni Matimu Lama Tshembekaka?
VA AVANYISE vafumi. Va xupule vaprista. Va sole vanhu hikwalaho ka vuhomboloki bya vona. Va tsale swihoxo ni swidyoho swa vona vini etirhekhodweni. Va avanyisiwe hi ndlela ya tihanyi ni ku xanisiwa, naswona van’wana va dlayiwile hikwalaho ko vulavula ni ku tsala ntiyiso. A ku ri vamani volavo? A ku ri vaprofeta va le Bibeleni, lava vo tala va vona va hoxeke xandla eka Matsalwa yo Kwetsima.—Matewu 23:35-37.
Ebukwini yakwe leyi nge The Historian and History, Page Smith wa tsala: “[Vaheveru] a va nga ri na ntwela-vusiwana eka tinghwazi ta vona ni le ka vanhu vo homboloka, eka vona vini ni le ka valala va vona, hikuva Xikwembu a xi va veke tihlo loko va ri karhi va tsala naswona a va nga ta vuyeriwa kumbe ku lahlekeriwa hi nchumu loko va tumbeta ntiyiso.” Smith u tlhele a tsala leswaku “loko u teka matimu lama vulavulaka hi ntlhandlamano wa tihosi leti lwaka ta Siriya kumbe Egipta, u ma pimanisa ni rungula leri vulavulaka hi nhlomulo ni ku hlula ka vanhu va Xikwembu . . . mhaka leyi yi va rungula leri tsakisaka. Varunguri va swiendlakalo va Vaheveru va tshubule nchumu wa nkoka swinene ematin’wini—leswaku byi vulavula hi vanhu va xiviri, lava a va ri ni swihoxo ni swisandzu.”
Nakambe vatsari va Bibele a va pakanisa hakunene. Endzhaku ko hlahluva Bibele hi ku landza matimu ni vuyimburi, mutsari Werner Keller u vule leswi exinghenisweni xakwe ebukwini yakwe leyi nge The Bible as History: “Hikwalaho ka vumbhoni byo tala bya ku tshembeka ka Bibele ni lebyi tiyisekisiweke lebyi byi kumekaka sweswi, . . . byi belele xiga lexi ebyongweni bya mina: ‘Ku nga khathariseki leswi a swi ehleketiwa, Bibele ya pakanisa!’”
Matimu Lama Tsakisaka Lama Nga Ni Tidyondzo Letinene Ngopfu
Vatsari vo tala va Bibele a ku ri vavanuna lava tolovelekeke—varimi, varisi ni vaphasi va tihlampfi. Kambe, leswi va swi tsaleke emalembeni ya kwalomu ka 1 600 swi khumbe vanhu vo tala ku tlula tibuku hinkwato leti tshameke ti tsariwa, ta khale kumbe ta sweswi. Ku tlula kwalaho, leswi va swi tsaleke swi hlaseriwile hi matlhelo hinkwawo, kambe ko fana ni kwala. (Esaya 40:8; 1 Petro 1:25) Namuntlha, Bibele yi nga hlayiwa hinkwayo kumbe xiphemu xa yona hi tindzimi ta kwalomu ka 2 200—nhlayo leyikulu ngopfu ku tlula buku hambi yi ri yihi! Ha yini Bibele yi hlawuleke hi ndlela yoleyo? Tindzimana leti landzelaka ti pfuna ku hlamula xivutiso lexi.
“Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna ku dyondzisa, ku tshinya, ku lulamisa swilo, ku laya eku lulameni, leswaku munhu wa Xikwembu a faneleka hi ku helela, a hlomisiwa hi ku helela eka ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.”—2 Timotiya 3:16, 17.
“Swilo hinkwaswo leswi tsariweke enkarhini lowu hundzeke swi tsaleriwe ku letela hina, leswaku hi ta va ni ntshembo hikwalaho ka ku tiyisela ka hina ni hikwalaho ka nchavelelo lowu humaka eMatsalweni.”—Varhoma 15:4.
“Swilo leswi swi va humelerile [Vaisrayele] tanihi swikombiso, naswona swi tsaleriwe leswaku swi va xilemukiso eka hina [Vakreste] lava hi fikeriweke hi makumu ya mafambiselo ya swilo.”—1 Vakorinto 10:11.
Ina, tanihi rhekhodo leyi huhuteriweke hi Xikwembu yi tlhela yi hlayisiwa yi vulavula hi vanhu va xiviri—lava tsakiseke Xikwembu ni lava nga xi tsakisangiki—Bibele yi tlakusiwe ehenhla ka tibuku letin’wana hinkwato. A hi buku ntsena leyi nga ni milawu leyi kombaka leswi amukelekaka ni leswi nga amukelekiki kumbe buku leyi nga ni switori swo koma leswaku swi ta hungasa vana. I ntiyiso, Xikwembu xi tirhise vanhu ku tsala, kambe leswi swi lo endla ntsena leswaku Bibele yi amukeleka, yi khumba timbilu ta vahlayi ku suka eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xin’wana. William Albright, mutivi wa vuyimburi u te: “Milawu ya mahanyelo ni vutlhari bya moya lebyi kumekaka eBibeleni, leswi hlamuselaka Xikwembu eka vanhu hi ndlela yo hlawuleka hi ku tirhisa munhu, ya ha ri ya nkoka ni namuntlha ku fana ni leswi a yi ri xiswona emalembeni ya magidi mambirhi kumbe manharhu lama hundzeke.”
Ku kombisa leswaku Bibele ya ha ri enkarhini, a hi tlheleleni eku sunguleni ka matimu ya munhu—ku nga Bibele ntsena leyi nga hi yisaka kona—kutani hi kambela tidyondzo ta xisekelo ku suka ebukwini ya Genesa.
Tidyondzo Leti Nga eNkarhini Ku Suka Eka Rungula Ra Khale
Eka swin’wana leswi buku ya Genesa yi swi paluxaka, i ku sungula ka ndyangu wa vanhu—mavito ni hinkwaswo. Emhakeni leyi, ku hava buku yin’wana ya matimu leyi anekaka timhaka hi ndlela leyi. U nga ha vutisa: ‘Kambe i swa nkoka ku fikela kwihi namuntlha ku tiva vakokwa wa hina vo sungula?’ I swa nkoka swinene, hikuva loko yi paluxa leswaku vanhu hinkwavo—ku nga khathariseki leswaku i va muxaka muni, i va rixaka rihi kumbe tiko rihi—va huma eka vatswari van’we, Genesa yi susa xisekelo hambi xi ri xihi xa xihlawuhlawu.—Mintirho 17:26.
Genesa yi tlhela yi nyikela nkongomiso eka mahanyelo lamanene. Yi tamele rungula leri vulavulaka hi Sodoma, Gomora, ni miti leyi akelaneke na yona, leyi Xikwembu xi yi loviseke hikwalaho ka ku tikhoma loku hundzeletiweke hi tlhelo ra rimbewu ka vaaki va wona. (Genesa 18:20–19:29) Ndzimana 7 ya buku ya Bibele ya Yudha yi ri: “Sodoma na Gomora ni miti leyi vandzamaneke na yona, endzhaku ka loko yi . . . endl[e] vumbhisa hilaha ku hundzeletiweke ni ku mukisana ni nyama leswaku yi yi tirhisa hi ndlela leyi nga riki ya ntumbuluko, yi vekiwe emahlweni ka hina leswaku yi va xikombiso xa ku hi lemukisa.” Vanhu va le Sodoma ni le Gomora a va kumanga milawu ya ku tikhoma leyi humaka eka Xikwembu; kambe, ku fana ni vanhu hinkwavo, a va ri ni ripfalo leri va ri nyikiweke hi Xikwembu. Hikwalaho, Xikwembu a xi ta va vona nandzu vanhu volavo hikwalaho ka ku tikhoma ka vona. (Varhoma 1:26, 27; 2:14, 15) Hilaha ku fanaka ninamuntlha, Xikwembu xi ta va vona nandzu vanhu hinkwavo hikwalaho ka ku tikhoma ka vona, ku nga khathariseki leswaku va ri amukela Rito ra xona, ku nga Bibele yo Kwetsima kumbe e-e.—2 Vatesalonika 1:8, 9.
Dyondzo Ya Matimu eMhakeni Ya Ku Pona
Xifaniso lexi nga eKhumbini ra Titus le Rhoma xi kombisa masocha ya Rhoma ma ri karhi tleketla swibya swo kwetsima etempeleni ya le Yerusalema endzhaku ka ku lovisiwa ka muti lowu hi 70 C.E. Ku dlayiwe Vayuda lava tlulaka miliyoni. Kambe, Vakreste lava yingisaka va ponile hi ku pfuniwa hi xilemukiso xa Yesu lexi a xi vuleke ka ha ri emahlweni a ku: “Loko mi vona Yerusalema wu rhendzeriwa hi mavuthu lama goveke, swi tiveni leswaku ku lovisiwa ka wona ku tshinele. Kutani lava nga eYudiya a va balekele etintshaveni, lava nga exikarhi ka wona a va suke, lava nga etindhawini ta le handle va nga tshuki va nghena emutini; hikuva lawa i masiku yo tisa vululami.”—Luka 21:20-22.
Nhlomulo lowu veke kona eYerusalema a wo va matimu ntsena, kambe a wu fanekisela nhlomulo lowukulu lowu hi ku hatlisa wu nga ta hlasela misava hinkwayo. Nakambe, ku ta va ni vaponi. Vona va hlamuseriwa tanihi “ntshungu lowukulu . . . wu huma eka matiko hinkwawo ni tinyimba hinkwato ni vanhu hinkwavo ni tindzimi hinkwato.” Hi lowu “humaka enhlomulweni lowukulu” hikwalaho ka ripfumelo ra wona engatini leyi halakeke ya Yesu—ripfumelo leri sekeriweke hilaha ku tiyeke ematin’wini ya Bibele.—Nhlavutelo 7:9, 14.
Swiendlakalo Leswi Nga Taka Swi Nga Ha Vi Kona
Namuntlha, hi hanya enkarhini wa vulawuri bya Mfumo wa Misava Hinkwayo wa Anglo-American, i wo hetelela hi ku ya hi vuprofeta bya Bibele. Hi ku ya hi leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke, misava yi fanele yi hela. Kambe, njhani? Hi ku ya hi Bibele, ku hela ka mfumo lowu ku ta va ku hlawulekile. Loko Daniyele 2:44 yi kombetela eka lembe ra 1914 C.E., yi vule leswi malunghana ni valawuri va politiki lava fumaka, kumbe “mfumo”: “Emasikwini ya tihosi teto Xikwembu xa le tilweni xi ta veka mfumo lowu wu nga ta ka wu nga lovisiwi. Mfumo lowu wu nga ka wu nga hundziseriwi eka vanhu van’wana. Wu ta pfotlosa kutani wu herisa mimfumo leyi hinkwayo, kambe wona wu ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.”
Ina, Mfumo wa Xikwembu—hulumendhe ya xona ya le tilweni leyi rhangeriweke hi Kreste Yesu—wu ta herisa masalela hinkwawo ya mfumo wa vanhu lowu tshikilelaka eArmagedoni, ku nga ku chaputa ka “nhlomulo lowukulu” lowu boxiweke khale. Endzhaku ka sweswo, Mfumo lowu “wu nga ka wu nga hundziseriwi eka vanhu van’wana,” leswi vulaka leswaku a wu nge pfuki wu hluriwile kumbe wu dyiwa hi tivhoti. Wu ta fuma “ku ya emakumu ka misava.”—Pisalema 72:8.
Eku heteleleni, ntlhandlamano wa mimfumo ya tihanyi ya vukhongeri bya mavunwa, van’watipolitiki lava tshikilelaka ni mabindzu ya makwanga, swi ta hela. Pisalema 72:7 ya tshembisa: “Lowo lulama u ta hluka, ni ku rhula ku ta andza ku fikela n’weti wu nga ha vi kona.” Vutianakanyi ni vutikukumuxi a swi nge he vi kona emisaveni, kambe mfanelo leyikulu ya Xikwembu ya rirhandzu, hi yona yi nga ta tala emisaveni. (1 Yohane 4:8) Yesu u te: “Rhandzanani.” Malunghana ni rirhandzu leri, n’wamatimu Will Durant u te: “Dyondzo leyikulu leyi ndzi yi kumeke ematin’wini ya fana ni ya Yesu. . . . Rirhandzu i nchumu wa nkoka ngopfu emisaveni.”
Leswi Xikwembu xi rhandzaka vanhu sweswi swi xi susumetele ku huhutela ku tsariwa ka Bibele. Hi yona ntsena leyi hi voningelaka hi swilo swa nkarhi lowu hundzeke, swa sweswi, ni swa nkarhi lowu taka. Hi ku kombela hi mbilu hinkwayo leswaku u tinyika nkarhi lowu ringaneke wo dyondza Bibele. Leswaku ti endla tano ni ku yingisa xileriso xa Yesu, Timbhoni ta Yehovha ti byela vaakelani va tona “mahungu lamanene ya mfumo.” Ku nga ri khale, mahungu lawa lamanene a ma nge vi vuprofeta ntsena. Ma ta va xiendlakalo xa xiviri.—Matewu 24:14.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 9]
“Bibele ya pakanisa!”—WERNER KELLER
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 11]
“Milawu ya mahanyelo ni vutlhari bya moya lebyi kumekaka eBibeleni . . . swa ha ri swa nkoka ni namuntlha ku fana ni leswi a swi ri xiswona emalembeni ya magidi mambirhi kumbe manharhu lama hundzeke.”—WILLIAM ALBRIGHT, MUTIVI WA VUYIMBURI
[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]
Ribye ra Mowabu: Ri tamele vuhundzuluxeri bya Hosi Mexa lebyi vulavulaka hi nyimpi leyi a yi ri exikarhi ka Vamowabu ni Vaisrayele (2 Tihosi 3:4-27), mavito ya tindhawu to hambana-hambana leti nga eBibeleni ni vito ra Xikwembu hi maletere ya khale ya Xiheveru.
[Xihlovo Xa Kona]
Musée du Louvre, Paris.
Xingwece xa denari ya silivhere: Kopi ya xifaniso ni marito ya Tiberiyo Khezari (Marka 12:15-17).
Matimu ya Nabonidus: Ribye leri kovotliweke tinhlanga leri tiyisekisaka ku wela ka Babilona eka Korexe hi xitshuketa. (Daniyele, ndzima 5)
[Xihlovo Xa Kona]
Xifaniso lexi tekiweke hi Muziyamu ya le Britain.
Xiphemu xa ribye: Xi tamele vito ra Pontiyo Pilato hi Xilatini.
[Xihlovo Xa Kona]
Xifaniso © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority.
Matimu ya Buku-songwa ya Lwandle leri Feke: Nkambisiso lowu endliweke etsalweni ra Esaya wu kombisa leswaku buku leyi a yi cinciwanga emalembeni ya 1 000 ya ku kopuluriwa hi voko.
[Xihlovo Xa Kona]
Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 10]
Xifaniso xa Khumbi ra Titus xi tiyisekisa ku lovisiwa ka Yerusalema hi 70 C.E.
[Xihlovo Xa Kona]
Soprintendenza Archeologica di Roma