Ku Nwa Ngopfu Ni Rihanyo

“Santé!” “Salute!” “Za vashe zdorovye!” “Chuc suc khoe!” Ku nga khathariseki leswaku i va le Furwa, eItaliya, eRhaxiya kumbe eVietnam, vanghana va tala ku xewetana hi ndlela yoleyo loko va nga si tlakula jomela: “Rihanyo lerinene!” Kambe lexi hlamarisaka, vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo va nwa hi ndlela ya leswaku va hetelela va file.

KU NWA ngopfu i xiphiqo lexi rharhanganeke lexi katsaka ku tipeta ekhombyeni, ku nwa hi ndlela leyi dlayaka ni ku va xindzendzele. Ku tipeta ekhombyeni, hilaha swi hlamuseriwaka hakona hi Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, i “ku tshamela ku nwa byala hi ndlela leyi nga ni vuyelo byo biha,” emirini, emianakanyweni kumbe etikweni. Swi katsa ku nwa ku tlula xiringaniso lexi bumabumeriwaka hi madokodela kumbe hi nawu. Ku nwa hi ndlela leyi dlayaka, swi tlhela swi vuriwa ku nghena ebyaleni hi nhloko, swi katsa ku nwa hi ndlela leyi ana se yi vonakaka leswaku ya ku vavisa emirini kumbe emianakanyweni kambe munhu a nga si va xindzendzele. Ku va xindzendzele swi hlamuseriwe tanihi “ku tsandzeka ku tshika byala.” Munhu la nga xindzendzele u navela byala hi ndlela leyi nga lawulekiki, u ya emahlweni a nwa hambiloko byi n’wi vangela swiphiqo swo tala, hambiloko a swi tiva leswaku u ta twa ku vava loko a nga byi kumanga.

Ku nga khathariseki leswaku u ni malembe mangani, u wa rimbewu rihi kumbe tiko rihi, u langutane ni makhombo lama vangiwaka hi ku nwa ngopfu. Kahle-kahle, byala byi endla yini emirini? Hi wahi makhombo lawa munhu a nga langutanaka na wona hi tlhelo ra rihanyo hikwalaho ko nwa ngopfu? Naswona, xana munhu u fanele a nwa byala byo tanihi kwihi?

Makhombo eMianakanyweni

Ethanol, i xiaki xa khemikhali lexi kumekaka eka byala byo tala, xi ni chefu—leswi vulaka leswaku xi nga vavisa kumbe ku onha fambiselo ra nsawutiso. Munhu la dakweke, entiyisweni u va a ngheniwe hi chefu yo karhi. Loko munhu a nwe ethanol yo tala, a nga ha titivala kumbe a fa. Hi xikombiso, eka swichudeni swa le Japani, mukhuva wa ikkinomi, kumbe wa ku kukutlela byala u nga koki ni moya, wu dlaya swichudeni lembe ni lembe. Miri wa swi kota ku cinca ethanol leswaku yi nga vi na khombo, kambe a wu swi endli hi nkarhi wolowo. Loko munhu a kukutlela byala hi ku hatlisa kambe miri wu nga swi koti ku byi tswonga hi ku hatlisa, ethanol yi akela eka fambiselo ra nsawutiso kutani yi sungula ku kavanyeta ndlela leyi byongo byi tirhaka ha yona. Hi ndlela yihi?

Ku vulavula, ku vona, dzano ni ku tikhoma swi fambisana ni matirhelo lama rharhanganeke ya misiha ya byongo kumbe tisele ta nkoka. Ethanol yi cincanyana matirhelo ya swilo leswi, yi kavanyeta kumbe ku endla leswaku tinyuroni tin’wana leti fambisaka rungula ti tirha ngopfu. Kutani rungula leri nghenaka ebyongweni ra kavanyeteka, leswi endlaka leswaku byongo byi nga ha tirhi kahle. Hi yona mhaka leyi endlaka leswaku loko munhu a nwa ngopfu, a nga ha swi koti ku vulavula kahle, a nga voni kahle, a dedeleka loko a famba naswona a tsandzeka ku tikhoma—hinkwaswo leswi swi kombisa leswaku munhu u nwe ngopfu.

Loko munhu a tshamela ku nwa, byongo byi sungula ku tolovela chefu leya byala lerova munhu wa kona a bya ha n’wi endli nchumu. Leswi swi endla leswaku byi va engatini, xisweswo mpimo lowu fanaka wa byala a wa ha n’wi endli nchumu. Munhu u hundzuka xindzendzele loko byongo se byi lawuriwa hi byala lerova byi nga ha swi koti ku endla nchumu loko a nga nwanga. Miri se wu lava byala leswaku wu ta tirha kahle. Loko munhu wa kona a tsoniwa byala, byongo byakwe a byi tirhi kahle, u twa onge wa vabya, u va ni gome, a rhurhumela kumbe a omanyana swirho.

Byala a byo cincanyana matirhelo ya byongo ntsena, kambe byi vavisa byi tlhela byi onha tisele, leswi cincaka hi ku helela matirhelo ya byongo. Hambileswi munhu wa kona a nga vaka kahlenyana loko o tshika, kambe swi vonaka onge swin’wana a swa ha lunghiseki, leswi kavanyetaka byongo leswaku byi nga ha tsundzuki kahle ni swirho swin’wana swa miri leswi lawulaka ku tshuka-tshuka ka miri. Byongo a byo vaviseka ntsena loko munhu a nwa byala nkarhi wo leha. Vulavisisi byi kombisa leswaku hambi ku ri ku nwa ngopfu swa xinkarhana swi nga va ni khombo.

Vuvabyi Bya Xivindzi Ni Bya Khensa

Xivindzi xi endla ntirho wa nkoka wo gayela swakudya, wo lwa ni mavabyi, wo lawula nkhuluko wa ngati ni ku susa swilo leswi nga ni chefu ku katsa ni byala emirini. Ku nwa nkarhi wo leha swi vavisa xivindzi hi switeji swinharhu. Eka xiteji xo sungula, ku borisiwa ka ethanol ku endla leswaku mafurha ma nga gayeleki hi ku hatlisa, leswi endlaka leswaku ma pakelana exivindzini. Loko swi ri tano, ku vuriwa leswaku xivindzi xi nonile. Hi ku famba ka nkarhi, xivindzi xa pfimba swinene kumbe munhu a khomiwa hi vuvabyi bya xivindzi. Hambileswi byala byi nga ha vangaka vuvabyi bya xivindzi hi ku kongoma, kambe swi vonaka onge byi endla leswaku miri wu nga swi koti ku lwa hi matimba ni switsongwatsongwana swa hepatitis B kumbe hepatitis C.a Loko xi ya mahlweni xi pfimba, tisele ta vaviseka kutani ti fa. Ku tlhandlekela kwalaho, swi vonaka onge byala byi endla leswaku tisele ti sungula ku fa hi ndlela ya ntumbuluko leyi vuriwaka ku tidlaya ka tisele.

Va hetelela va khomiwe hi vuvabyi bya xivindzi lebyi vuriwaka cirrhosis. Khombo ra ku tshamela ku pfimba ni ku onhaka ka tisele ra chavisa swinene naswona a ri na n’anga. Hi ku famba ka nkarhi, xivindzi xi va bundzu ematshan’weni ya leswaku xi olova ku fana ni xiponci. Emakumu, tinyama leti vavisekeke ti sivela ngati leswaku yi nga ha khuluki hi ndlela ya ntumbuluko, leswi nga ha endlaka leswaku xivindzi xi nga ha tirhi kahle kutani munhu a fa.

Byala byi vavisa xivindzi hi ndlela yin’wana—xi sala xi nga ri na matimba yo sivela swilo leswi vangaka vuvabyi bya khensa. Byala byi endla leswaku khensa yi akela hi ku olova exivindzini, byi tlhela byi engetela khombo ra leswaku khensa yi hlasela enon’wini, eka malakalaka, eka kholokholo ni le ka khololwani. Tlhandlakambirhi, byala byi endla leswaku nkuva lowu nga enon’wini wu ngheniwa hi ku olova hi swiaki swa khensa leswi kumekaka eka fole, leswi endlaka leswaku lava dzahaka va va ekhombyeni lerikulu. Vavasati lava nwaka siku ni siku va le khombyeni lerikulu ro khomiwa hi khensa ya mavele. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, lava va nwaka tinghilazi tinharhu kumbe ku tlula hi siku, va le khombyeni leri endlaka 69 wa tiphesente ro khomiwa hi khensa ku tlula lava nga nwiki.

Vana Lava Velekiwaka Va Ri Ni Chefu

Khombo lerikulu ra ku nwa ngopfu i vuyelo lebyi byi vaka kona eka vana lava nga si velekiwaka. International Herald Tribune ya vika: “Byala byi ni khombo lerikulu ngopfu eka mbungu ku tlula xidzidzirisi xihi ni xihi.” Loko wansati la tikeke a nwa, n’wana wakwe la ha vumbekaka ekhwirini na yena wa nwa, naswona chefu ya byala yi ni khombo ngopfu eka mbungu. Byala byi onha fambiselo ra misiha yo twa ya n’wana hi ndlela leyi nga taka yi nga tshunguleki. Tinyuroni a ti vumbeki kahle. Tisele ta dlayiwa nya! Tisele tin’wana ti hetelela ti tshame endhawini leyi nga fanelangiki.

Vuyelo bya kona, vuvabyi lebyi vangiwaka hi byala eka mbungu (fetal alcohol syndrome [FAS]), hi byona byi talaka ku endla leswaku byongo bya vana lava ha ku velekiwaka byi nga kuli kahle. Swiphiqo leswi vana lava nga ni FAS va langutanaka na swona swi katsa ku va dodomedzi, swiphiqo swa ririmi, ku kula katsongo, ku va xiphunta, ku hapa ni ku va ni swiphiqo swa ku twa ni swa ku vona. Tincece to tala leti nga ni FAS ti tlhela ti velekiwa ti ri ni vugono byo karhi exikandzeni.

Tlhandlakambirhi, vana lava vamanana va vona va nwaka hi ku ringanisela loko va tikile na vona va nga ha langutana ni swiphiqo swin’wana, ku katsa ni swiphiqo swa mahanyelo ni swa ku dyondza. Profesa Ann Streissguth, wa ndzawulo ya byala eka mimbungu ni swidzidzirisi eYunivhesiti ya Washington u ri: “A hi vanhu lava nga swindzendzele ntsena lava vavisaka vana va vona, hambiloko u nwa hi ku ringanisela u nga n’wi vavisa loko u tikile.” Xiviko xa Ndzawulo ya Rihanyo ni Vutshunguri xa Tiko ra le Furwa, Alcool—Effets sur la santé, xi ri: “Ku nwa byala swi ni khombo loko munhu a tikile, hambi ku ri ku nwa katsongo.” Hikwalaho, ku nga va vutlhari leswaku vavasati lava tikeke kumbe lava lavaka ku tika va nga nwi byala hi ku helela.b

Ku Nwa Hi Ku Ringanisela

Makhombo ya rihanyo lama boxiweke laha henhla a ma helelanga. Hi 2004, xihloko lexi kumekaka eka magazini wa Nature xi vule leswaku “hambiloko munhu a nwe katsongo u va ekhombyeni lerikulu ro vaviseka ni ro hlaseriwa hi mavabyi ya kwalomu ka 60.” Hikwalaho ka leswi, xana ku nwa kahle swi vula yini? Namuntlha, vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo va nwa minkarhi yin’wana. Nchumu wa nkoka i ku nwa hi ku ringanisela. Kambe, xana munhu u ringanisela njhani? Vanhu vo tala va nga ha ehleketa leswaku va ringanisela, va ehleketa leswaku ntsena loko va nga dakwi kumbe va nga ri swindzendzele, a ku na xiphiqo. Nilokoswiritano, wanuna un’we eka va mune va le Yuropa va nwa hi ndlela leyi tekiwaka yi ri ni khombo.

Tibuku to tala ti vula leswaku ku nwa hi ku ringanisela swi vula ku nwa 20 wa tigramu ta byala hi siku kumbe tinghilazi timbirhi ta mpimo lowu tolovelekeke eka vavanuna, ni 10 wa tigramu kumbe nghilazi yin’we eka vavasati. Madokodela ya le Furwa ni le Britain ma ringanyeta “mpimo lowunene” wa tinghilazi tinharhu hi siku eka vavanuna ni tinghilazi timbirhi eka vavasati. Vandla ra le United States ra ku Nwa Ngopfu Byala ni Vudakwa ri tlhele ri bumabumela leswaku “vanhu lava nga ni malembe ya 65 ni ku tlula va nwa nghilazi yin’we ntsena ya byala hi siku.”c Hambiswiritano, byala a byi hi khomi hi ndlela leyi fanaka hinkwerhu. Eswiyin’weni swin’wana, hambi ku ri nghilazi yin’we yi nga ha va ni khombo eka van’wana. Hi xikombiso, “ku nwa hi ku ringanisela swi nga va ni khombo eka vanhu lava nga ni swipfukela ni gome,” hi ku vula ka 10th Special Report to the U.S. Congress on Alcohol and Health. Munhu u fanele a xiya leswaku u ni malembe mangani nileswaku rihanyo rakwe ri njhani naswona u ni miri wo tanihi kwihi.—Vona bokisi leri nge “Ku Hunguta Makhombo.”

Xana va nga pfuniwa njhani lava va nwaka ngopfu? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula xivutiso lexi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

XANA MUNHU U FANELE A NWA A NGA SI CHAYELA?

Khale ka khaleni a swi nga pfumeleriwi leswaku munhu a chayela a nwile. Tiko ro sungula ku humesa nawu lowu sivelaka munhu ku chayela a nwile i Denmark hi 1903.

Loko u nwa u nga si dya, byala byi sungula ku tirha emirini wa wena ku nga si hela ni hafu ya awara u byi nwile. Ku hambana ni mavonelo lama dumeke, ku nwa kofi, ku humela ehandle u ya biwa hi moya ni ku endla vutiolori a swi nge pfuni leswaku byala byi hangalaka. Byi ta hangalaka ntsena hi ku famba ka nkarhi. Nakambe, u nga rivali leswaku loko u nwa nghilazi ya mpimo lowu tolovelekeke ya vhinyo, biya kumbe swakunwa swin’wana swa xipiriti leswi nga ni xihoko, hinkwaswo swi va swi ri ni xihoko lexi fanaka.d

Hambi ku ri byala byitsongo byi nga ku kavanyeta loko u chayela. Byala byi khumba ndlela leyi u vonaka ha yona. Mimfungho ya le gondzweni yi languteka yi ri yitsongo. A wa ha swi koti ku wu vona kahle movha lowu nga emahlweni ka wena naswona a wu swi koti ku pima mpfhuka hi mfanelo ni ku vona nchumu lowu nga le kule. Vuswikoti bya byongo byo kambisisa rungula, ndlela leyi miri wu angulaka ha yona ni ndlela leyi munhu a ehleketaka ha yona swa tsana.

Loko u humeleriwa hi mhangu u nwile, u va ekhombyeni ro vaviseka ngopfu ku tlula loko u nga nwanga. Tlhandlakambirhi, u va ekhombyeni ro fa loko wo endliwa vuhandzuri bya xihatla hikwalaho ka ndlela leyi byala byi yi khumbaka ha yona mbilu ni nkhuluko wa ngati. Ndzawulo ya Rihanyo ni Vutshunguri ya Vulavisisi ya le Furwa yi ri: “Hikwalaho, ku hambana ni mavonelo ya vanhu vo tala, vanhu vo tala lava dlayiwaka hi byala i vachayeri lava dakweke.” Hikwalaho ka makhombo lawa, xiviko lexi xi bumabumela leswi landzelaka:

◼ U nga chayeli u nwile.

◼ U nga khandziyi movha leyi chayeriwaka hi munhu la nweke.

◼ U nga pfumeli leswaku vanghana kumbe vatswari va wena va chayela va nwile.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso]

Swakunwa leswi swi ni xihoko lexi ringanakanyana

Bodlhela ra biya leri tolovelekeke (330 ml ri ni 5 wa tiphesente ta xihoko)

Xipiriti xin’we (whiskey, gin, vodka) (40 ml xi ni 40 wa tiphesente ta xihoko)

Nghilazi ya vhinyo (140 ml yi na 12 wa tiphesente ta xihoko)

Nghilazi leyitsongo ya byala (70 ml yi na 25 wa tiphesente ta xihoko)

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

XANA TI-GENE TI ENDLA LESWAKU MUNHU A VA XINDZENDZELE?

Loko van’wasayense va ri karhi va endla matshalatshala yo lwa ni vundzendzele, va sungule ku vona ndlela leyi ti-gene ni lomu ti humaka kona ti hoxaka xandla ha yona eka vundzendzele. Van’wasayense se va kume ti-gene to hlayanyana leti vonakaka onge ti hoxa xandla eka ndlela leyi byala byi n’wi khomaka ha yona munhu. Kambe, ti-gene a hi tona ntsena leti hoxaka xandla eka vudakwa. Hambiloko vanhu vo karhi va ri ni ti-gene leti voyameleke ebyaleni, sweswo a swi vuli leswaku va ta va swindzendzele. Ndhawu ni ndlela leyi va kulaka ha yona swi hoxa xandla na swona. Loko vana va nga kurisiwi hi mfanelo, loko va kulela ekaya leri ku nwiwaka ngopfu eka rona kumbe loko tintangha ta vona ti nwa ngopfu, loko va hlalela madzolonga, loko va ri ni xiphiqo xa mintlhaveko, xa ntshikilelo, lunya, loko va hlongorisa ntsako, loko va kula ni vanhu lava nwaka ngopfu kambe byala byi nga ha va endli nchumu kumbe loko va godzomberiwa hi swakunwa swin’wana, hinkwaswo swi longoloxiwe tanihi swilo leswi nga ni khombo ro peta munhu ebyaleni. Swilo leswi ni swin’wana swi nga endla leswaku munhu a va xindzendzele.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

FURWA:

Minkambisiso yi kombisa leswaku vanhu lava nwaka ngopfu va kwalomu ka ntlhanu wa timiliyoni, eka vona vambirhi kumbe vanharhu va hundzuke swindzendzele

NIGERIA:

Hi ku ya hi phepha-hungu ra le Lagos ra Daily Champion, “vanhu va le Nigeria lava tlulaka 15 wa timiliyoni i swilovekelo”—leswi vulaka leswaku kwalomu ka 12 wa tiphesente ta vaaka-tiko

PORTUGAL:

Tiko leri ri ni nhlayo ya le henhla ku tlula matiko hinkwawo ya vanhu lava nwaka byala. Phepha-hungu ra le Lisbon ra Público ri vika leswaku vanhu lava endlaka khume ra tiphesente va khomiwe hi “mavabyi lamakulu lama fambisanaka ni byala”

UNITED STATES:

Hi ku ya hi 10th Special Report to the U.S. Congress on Alcohol and Health, “kwalomu ka 14 wa timiliyoni ta Maamerika—7,4 wa tiphesente ta vaaki—va wela eka vanhu lava nwaka ngopfu kumbe swidakwa”

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

KU HUNGUTA KHOMBO

Tinhlamuselo leti landzelaka ta ku hunguta byala lebyi munhu a byi nwaka ti kandziyisiwe hi Ndzawulo ya Rihanyo ra Miehleketo ni Vundzendzele ya Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo. Ku hunguta khombo a swi vuli leswaku munhu a nge ngheni ekhombyeni. Vanhu va angula hi tindlela leti nga faniki loko va nwile.

◼ U nga nwi tinghilazi leti tlulaka timbirhi ta mpimo lowu tolovelekeke hi sikue

◼ U nga nwi masiku mambirhi evhikini

Eswiyin’weni leswi landzelaka, hambi ku ri nghilazi yin’we kumbe timbirhi ti nga ku peta ekhombyeni:

◼ Loko u chayela kumbe u tirha hi muchini

◼ Loko u tikile kumbe u an’wisa

◼ Loko u nwa mirhi yo karhi

◼ Loko u ri ni mavabyi yo karhi

◼ Loko u tsandzeka ku lawula ndlela leyi u nwaka ha yona

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xihlovo Xa Kona]

Xihlovo: Brief Intervention for Hazardous and Harmful Drinking

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

BYALA—XANA BYI YI KHOMA KAHLE MBILU?

Van’wasayense va kholwa leswaku tikhemikhali leti nga eka vhinyo yo tshwuka (polyphenols), ti kavanyeta khemikhali leyi endlaka leswaku misiha ya ngati yi khwanyana.

Tlhandlakambirhi, swi vonaka onge byala byi pfuna munhu leswaku a va ni mpimo lowu ringaneke wa kholesteroli. Byi tlhela byi hunguta swilo leswi nga ha endlaka leswaku ngati yi tiya.

Swi vonaka onge byala byi pfuna ntsena loko munhu a nwa byitsongo hi masiku yo hambana-hambana hi vhiki, ematshan’weni yo kukutlela byo tala hi vusiku byin’we loko a humile ku ya dya ehandle. Ku nwa byala lebyi tlulaka tinghilazi timbirhi hi siku swi nga ha engetela nsusumeto wa ngati, naswona ku nwa ngopfu swi hoxa munhu ekhombyeni ro biwa hi vuvabyi bya ku oma swirho naswona swi nga endla leswaku mbilu yi pfimba naswona yi nga ha bi kahle. Ku nwa ngopfu swi ni makhombo yo tala lama tlulaka ndlela leyi byi pfunaka mbilu ha yona. Ku nwa ngopfu byala swi ni khombo.

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

NDLELA LEYI BYALA BYI NGA KU VAVISAKA HA YONA

Byongo

U nga lahlekeriwa hi tisele, u va xiphunta, u va ni ntshikilelo u tlhela u kariha

U ta va ni xiphiqo xa ku vona, xa ku vulavula ni xa ku hluteka ka mianakanyo

Khensa ya minkolo, ya nomu, ya mavele ni ya xivindzi

Mbilu

Misiha ya tsana, u nga ha hlaseriwa hi vuvabyi bya mbilu

Xivindzi

Xi nga nona, xi pfimba kutani xi vaviseka

Makhombo man’wana

Ku tsana ka fambiselo ra nsawutiso, ku pfimba ka rivengwana ni swilondza

Vavasati lava tikeke

Khombo ra ku veleka n’wana la nga xigono kumbe la nga ni swiphiqo swa mianakanyo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

“Byala byi ni khombo lerikulu ngopfu eka mbungu ku tlula xidzidzirisi xihi ni xihi”