Xana Ntumbuluko Wu Hi Dyondzisa Yini?

“Ndzi kombela u vutisa swifuwo, swi ta ku letela; ni swivumbiwa swa matilo leswi nga ni timpiko, swi ta ku byela. Kumbe yisa nyingiso eka misava, yi ta ku dyondzisa; ni tinhlampfi ta lwandle ti ta ku byela.”—YOBO 12:7, 8.

MANGUVA lawa, van’wasayense ni van’wanjhiniyara, va ye hi ku kongoma eka swimilana ni le ka swiharhi leswaku swi ya va dyondzisa. Va kambisisa ni ku kopa ndlela leyi swivumbiwa swo hambana-hambana swi vumbiweke ha yona—dyondzo leyi yi vuriwa ku encenyeta swilo swa ntumbuluko [biomimetics]—hi xikongomelo xo endla swilo leswintshwa ni ku antswisa matirhelo ya michini leyi nga kona. Loko u ri karhi u kambela swikombiso leswi landzelaka, tivutise, ‘Kahle-kahle, i mani loyi a faneleke a fundziwa hikwalaho ka swilo leswi, leswi endliweke hi ndlela ya vutshila?’

Ku Dyondza Eka Swipapila Swa Nkava-va-nga-heti

Xana vaendli va swihaha-mpfhuka va nga dyondza yini eka nkava-va-nga-heti leyi vuriwaka humpback? Swi vonaka onge va nga dyondza swo tala. Nkava-va-nga-heti leyi leyikulu yi tika kwalomu ka 30 wa tithani—ntiko wa kona wu ringana ni wa lori leyi layicheke—naswona hi ntolovelo yi ni miri lowu nga petsekiki hi ku olova ni swipapila leswikulu swo fana ni timpiko. Dyiharhi ledyi dyi lehe 12 wa timitara naswona dyo rhetemuka kunene endzeni ka mati. Hi xikombiso, loko nkava-va-nga-heti yi ri eku hloteni, yi nga ha hlambela yi ba xindzule-ndzule yi suka ehansi yi ya ehenhla eka tinhlampfi leti yi lavaka ku tikhoma, hi nkarhi wolowo yi ri karhi yi endla swimbyarumbyarhu. Swimbyarumbyaru leswi, leswi anameke 1,5 wa timitara, swi biyelela tinhlampfi leti, ti tlakuka ti va ehenhla. Kutani nkava-va-nga-heti yi fika yi bvanyangeta swakudya swa yona leswi fumbaneke ndhawu yin’we.

Lexi valavisisi va nga xi twisisiki nikatsongo, i ndlela leyi xivumbiwa lexi xi nga ni mirhi wo tiya swonghasi, xi baka xindzule-ndzule ha yona, hi ndlela leyi yi vonakaka yi nga koteki. Va kume leswaku swipapila swa nkava-va-nga-heti hi swona swi yi pfunaka ku ba xindzule-ndzule lexi. Hala mahlweni ka swipapila swa yona ku ni magegetsu.

Loko nkava-va-nga-heti yi ri karhi yi hlambela ematini, magegetsu lawa ma endla leswaku yi kota ku ya ehenhla hi ku olova, mati ma nga yi siveli. Njhani? Magazini wa Natural History wu hlamusela leswaku magegetsu lawa ma endla leswaku mati ma hundza kahle eka swipapila leswi, hambiloko nkava-va-nga-heti yi hlambela yi ya ehenhla. Loko swipapila swa yona a swi nga ri na magegetsu hala mahlweni, nkava-va-nga-heti a yi nga ta swi kota ku ba xindzule-ndzule kwala kusuhi hikuva mati a ma ta viluka kutani ma yi khoma leswaku yi nga tlakuki.

Xana ku tiva leswi swi hi pfuna yini? Tinsiva ta xihaha-mpfhuka leti endliweke ku fana ni swipapila swa nkava-va-nga-heti a ti nga ta lava timpapa to tala kumbe switirho swin’wana swa xithekiniki leswaku xi lawula moya loko xi ri karhi xi haha. Timpapa teto a ti nga ta va na khombo naswona a swi ta olova ku ti hlayisa. Mutivi wa sayense ya swilo leswi hanyaka John Long u kholwa leswaku ku nga ri kungani “hi nga ha vona swihaha-mpfhuka se swi veheriwe magegetsu yo fana ni lama nga eka tinkava-va-nga-heti.”

Ku Tekelela Eka Ripapa Ra Xinyenyana Xa Seagull

Phela, timpapa ta swihaha-mpfhuka ana ti tekelele xivumbeko xa timpapa ta swinyenyana. Kambe, vanjhiniyara va ha ku xi antswisa ngopfu xivumbeko xa swona leswaku xi fana ni xa swinyenyana. New Scientist ya vika: “Valavisisi va le Yunivhesiti ya le Florida va ha ku endla xihaha-mpfhuka lexintshwa lexi hahaka xi nga ri na munhu, lexi nga ni vuswikoti bya xinyenyana xa seagull bya ku haha emoyeni, ku phatsama ni ku tlhandluka hi ku hatlisa.”

Ti-seagull ti kota ku hundzuka-hundzuka ti ri emoyeni hi ku petsa timpapa ta tona hi le xikokolweni ni le mahlanganeni ya makatla. Leswaku xi tekelela timpapa ta xinyenyana, “xihaha-mpfhuka lexi xi tirhisa muchini lowutsongo lowu lawulaka tinsimbi leti fambisaka timpiko ta xona,” hi ku vula ka magazini wa kona. Timpiko leti ti endliweke hi vutlhari ti pfuna xihaha-mpfhuka lexitsongo leswaku xi swi kota ku haha, xi ya ehenhla ni le hansi exikarhi ka miako leyo leha. Vuthu ra le Moyeni ra le United States ri tiyimisele ku endla xihaha-mpfhuka xo tano lexi nga tirhisiwaka eku laveni ka matlhari ya tikhemikhali ni lama nga ni chefu emadorobeni lamakulu.

Ku Kopa Mikondzo Ya Xipululu

Vanhu va nga dyondza swo tala eka swiharhi. Hi xikombiso, xipululu lexitsongo lexi vitaniwaka xipindzi xa swi kota ku khandziya makhumbi ni ku khomelela eka silingi xi langute ehenhla. Hambi ku ri eminkarhini ya Bibele, xipululu lexi a xi tiviwa hi vuswikoti lebyi byo hlamarisa. (Swivuriso 30:28) I yini lexi pfunaka xipululu lexi ku va ni vuswikoti byo hlamarisa hi ndlela leyi?

Xipululu xi kota ku khomelela eka swilo hambi ku ri eka nghilazi hileswi xi nga ni swivoyana emilengeni ya xona. Mikondzo ya xona a yi na glu. Kambe, xi kota ku khomelela hi ku tirhisa matimba ya timolekhuli. Timolekhuli leti nga eka xona swin’we ni leti nga laha xi kandziyaka kona ta khomanana hikwalaho ka leswi ti nga ni matimba lamatsongo swinene lama vitaniwaka matimba ya van der Waals. Hi ntolovelo, matimba ya nkoka-misava ma tlula matimba lawa, hi swona leswi endlaka leswaku munhu a tsandzeka ku khandziya khumbi. Kambe, swivoyana swa xipindzi swi endla leswaku xi kota ku khomelela khumbi kutani xi khandziya. Hi ku ya hi dyondzo ya van der Waals, swivoyana leswi nga emilengeni ya xipululu swi endla leswaku xi swi kota ku khomelela kahle.

Xana ku tshubula leswi swi nga pfuna yini? Ematshan’weni yo tirhisa endlelo ro damarheta ra Velcro leri na rona ri dyondziweke eka ntumbuluko, ku nga ha endliwa swilo leswi kotaka ku damarhela ku fana ni milenge ya xipululu.a Magazini wa The Economist wu tshaha mulavisisi un’wana loyi a vulaka leswaku nchumu lowu endliwaka hi ndlela leyi “damarhelaka ku fana ni xipululu” wu nga pfuna swinene eka swa “vutshunguri laha swi nga kotekiki ku tirhisa tikhemikhali leti namarhelaka.”

Ku Fanele Ku Dzunisiwa Mani?

Hi nkarhi lowu fanaka, National Aeronautics and Space Administration yi le ku endleni ka muchini lowu nga ni milenge yo tala, lowu fambaka ku fana ni xipame, naswona vanjhiniyara va le Finland se va endle tere-tere leyi nga ni milenge ya tsevu leyi kotaka ku tlula ku fana ni xitsotswana lexikulu, lexi tlulaka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga endleleni ya xona. Valavisisi van’wana va endle nguvu leyi kotaka ku pfula swimbhovana ni ku swi pfala ku fana ni xichocho xa nsinya wa muphayini. Khampani yin’wana yo endla mimovha yi le ku endleni ka movha lowu nga ni xivumbeko lexi nga ta endla leswaku wu famba hi ku olova swinene ku fana ni nhlampfi leyi vuriwaka boxfish. Kasi valavisisi van’wana va le ku kambisiseni ka swilo leswi endlaka leswaku xisirhelelo xa nkatla leyi vitaniwaka abalone xi kota ku yi sirhelela hi ku olova, xikongomelo xa vona i ku endla swisirhelelo swa miri swo vevuka kambe swi tiyile swinene.

Ku ni swo tala leswi kopiweke eka ntumbuluko lerova valavisisi se va ni ndhawu yo hlengeletela eka yona rungula leri vulavulaka hi magidi ya swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka. Van’wasayense va nga ha endla vulavisisi hi ku tirhisa rungula leri leswaku va ta “kuma tindlela ta ntumbuluko to tlhantlha swiphiqo leswi va langutanaka na swona loko va dyondza ku endla nchumu wo karhi,” hi ku vula ka The Economist. Rungula rero ra swilo leswi kopiweke eka ntumbuluko ri vitaniwa “swilo swa ntumbuluko.” Hi ntolovelo, munhu kumbe khampani leyi nga ni vun’wini bya nchumu wo karhi hi leyi yi nga tsarisa nchumu wolowo kumbe mavonelo wolawo ximfumo. Loko wu vulavula hi nxaxamelo wa swilo swa ntumbuluko magazini wa The Economist wu ri: “Hi ku vula leswaku vutlhari lebyi vonakaka eka swilo leswi hanyaka i ‘bya ntumbuluko,’ valavisisi va le ku tiyisekiseni ka leswaku ntumbuluko hi wona wu nga ni vun’wini bya vutlhari lebyi.”

Xana ntumbuluko wu swi kume kwihi swilo swo tlhariha hi ndlela leyi? Valavisisi vo tala va vula leswaku swilo swo tala leswi vonakaka swi endliwe hi vutlhari swi lo tiendlekela hi malembe ya timiliyoni, ku ri karhi ku endleka swihoxo laha ni lahaya kukondza swi va kahle. Hambiswiritano, valavisisi van’wana va swi vona hi ndlela yin’wana. Mutivi wa swilo leswitsongo ngopfu leswi hanyaka Michael Behe u tsale leswi landzelaka eka The New York Times hi 2005: “Loko u languta [ntumbuluko], u kuma vumbhoni lebyi nga lo dla, erivaleni bya leswaku wu lo endliwa, naswona leswi swi fanele swi endla munhu a fikelela xiboho lexi: loko mirhi yi hluka, ha swi tiva leswaku ximumu xi nghenile.” Xana yena u gimete njhani? “Swilo leswi nga lo endliwa a swi fanelanga ku tekeriwa ehansi hikwalaho ka leswi swi nga erivaleni leswaku swi lo endliwa.”

Phela, munjhiniyara loyi a endlaka ripapa lerinene, leri nga riki na khombo ra xihaha-mpfhuka, swa fanela leswaku a dzunisiwa hikwalaho ka sweswo. Hilaha ku fanaka, muqambhi wa swilo la endlaka bandichi leri tirhisiwaka hi tindlela to hambana-hambana—kumbe nguvu leyinene kumbe movha lowunene swinene—u fanele ku fundziwa hikwalaho ka ntirho wa yena. Entiyisweni, muendli wa swilo la kopaka nchumu lowu endliweke hi munhu un’wana kambe a nga vuli leswaku kahle-kahle nchumu lowu wu endliwe hi mani ro sungula, a nga ha tekiwa tanihi khamba.

Xana swa twala eka wena, leswaku valavisisi lava nga ni vutshila, lava kopaka swilo leswi kumekaka eka ntumbuluko leswaku va ta lulamisa swihoxo swo tika swa vunjhiniyara, va vula leswaku swilo leswi va kopeke eka swona swi lo tiendlekela? Loko ku laveka munhu wo tlhariha leswaku a ta kota ku kopa, ku vuriwa yini hi loyi a sunguleke nchumu wa kona? Entiyisweni, i mani la faneleke ku bumabumeriwa ngopfu exikarhi ka mumpfampfarhuti la nga ni vuswikoti ni xichudeni lexi dyondzaka eka yena?

Makumu Lama Twalaka

Endzhaku ko kambisisa vumbhoni bya leswaku swilo swa ntumbuluko swi lo endliwa, vanhu vo tala vo tlhariha va pfumelelana ni marito ya mupisalema la tsaleke a ku: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena.” (Pisalema 104:24) Pawulo, mutsari wa Bibele na yena u swi vone hi ndlela leyi fanaka. U tsale a ku: “Hikuva timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona.”—Varhoma 1:19, 20.

Hambiswiritano, vanhu vo tala va timbilu letinene lava tshembaka Bibele naswona va pfumelaka eka Xikwembu va vula leswaku Xikwembu xi nga ha va xi tshike swilo swo hlamarisa swi tiendlekela laha misaveni. Kambe, Bibele yi dyondzisa yini?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 5]

Xana ntumbuluko wu swi kotise ku yini ku va ni mianakanyo leyinene, yo tarisa xileswi?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

I mani la endleke swilo swa ntumbuluko?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Loko ku laveka munhu wo tlhariha leswaku a ta kota ku kopa, ku vuriwa yini hi loyi a sunguleke nchumu wa kona?

Milenge ya xipululu a yi thyaki, a yi siyi ntila laha xi kandziyeke kona, yi kota ni ku namarhela endzeni ka mati ni laha ku nga riki na moya, yi kota ku namarhela kun’wana ni kun’wana handle ka le ka plasitiki ya Teflon, naswona xi kota ku famba hi ku olova. Valavisisi va karhi va ringeta ku kopa eka xona

Xihaha-mpfhuka lexi xi jikisekaka hi ku olova swinene xi endliwe hi ku kopa eka timpiko ta xinyenyana lexi vuriwaka “seagul”

Nhlampfi yo hlamarisa leyi nga ni xivumbeko xa bokisi lexi endlaka leswaku yi famba hi ku olova yi endle leswaku khampani yin’wana yi ehleketa ku endla movha lowu nga ni xivumbeko xo tano

[Credit Lines]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

VAFAMBI LAVA HI NTUMBULUKO VA TLHARIHEKE

Swivumbiwa swo tala “hi ntumbuluko swi tlharihile” hi ndlela leyi swi fambaka ha yona laha Misaveni. (Swivuriso 30:24, 25) Hi leswi swikombiso swimbirhi.

◼ Ndlela Leyi Vusokoti Byi Tivaka Ndlela Ha Yona Xana vusokoti byi yi kuma njhani ndlela yo tlhelela ekaya loko byi vuya ku ya singila? Valavisisi va le United Kingdom va kume leswaku hambileswi byi siyaka phunga ro karhi laha byi fambaka kona, kambe ku tlhandlekela kwalaho, vusokoti byin’wana byi tirhisa maendlelo yo fana ni ya jometri ku endla magondzo lama nga ta byi pfuna leswaku swi olova ku tlhelela ekaya. Hi xikombiso, vusokoti byin’wana “byi endla mahandza ya tindlela lama sukelaka exisakeni xa byona lama endlaka 50 ku ya eka 60 wa tidigrisi,” hi ku vula ka New Scientist. I yini lexi hlamarisaka hi tindlela leti? Loko vusokoti byi muka kutani byi fika emahandzeni ya tindlela teto, byi teka ndlela leyi nga hambukiki ngopfu, naswona hi yona leyi nga ta byi tlherisela exisakeni xa byona. Xihloko lexi xi ri: “Ndlela leyi magondzo lawa ma endliweke ha yona, yi endla leswaku swi byi olovela ku kuma ndlela yo tlhelela ekaya, ngopfu-ngopfu loko vusokoti byin’wana byi hambana hi tindlela, leswi endlaka leswaku risokoti ha rin’we ri nga dyi nkarhi hi ku lahleka.”

◼ Khampasi Ya Xinyenyana Swinyenyana swo tala swi ku tiva kahle lomu swi yaka kona ku nga khathariseki leswaku swi langutane ni maxelo ya njhani. Swi pfuniwa hi yini? Swi vonaka onge swinyenyana swa swi kota ku nun’wetela leswaku khampasi ya misava yi kumeka hi hi kwihi. Hambiswiritano, magazini lowu nge Science wu vula leswaku “tilayini ta khampasi ya misava ta hambana hi ku ya hi tindhawu naswona minkarhi yin’wana a ti tshami ti kombetele en’walungwini.” I yini lexi pfunaka swinyenyana leswi rhurhaka leswaku swi nga lahleki? Swinyenyana swi kota ku fambisana kahle ni khampasi ya misava hi ku seta khampasi ya swona hi dyambu loko ri pela madyambu man’wana ni man’wana. Leswi dyambu ri pelaka eka tindhawu to hambana-hambana hi ku ya hi tinguva, valavisisi va anakanya leswaku swinyenyana leswi swi kota ku fambisana ni ku cinca loku hi ku tirhisa “xikomba-nkarhi xa ntumbuluko lexi swi byelaka nguva ya lembe,” hi ku vula ka magazini wa Science.

I mani la nga endla leswaku vusokoti byi kota ku tiva ku endla tindlela to rharhangana? I mani la nyikeke swinyenyana khampasi, xikomba nkarhi xa ntumbuluko ni byongo lebyi kotaka ku hlamusela mhaka leyi kumekaka eka switirhisiwa leswi? Xana i dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yo kala dzano? Kumbe i Muvumbi wo tlhariha?

[Xihlovo Xa Kona]

© E.J.H. Robinson 2004