Xana U Ni Vuvabyi Lebyi Endlaka U Tsandzeka Ku Vona Mivala Yo Karhi?
Rodney u ri: “Loko ndzi lava ku ambala, nsati wa mina u languta mivala ya swiambalo leswi ndzi swi hlawulaka ku vona loko swi fambelana. Loko hi fihlula, u ndzi langela mbhandzu hikuva a ndzi koti ku vona wo wupfa. Entirhweni swa ndzi tikela ku dlokonyota swo karhi eka khompyuta tanihi leswi swilo swin’wana eka yona u swi vonaka hi mivala ya swona. Loko ndzi ri eku chayeleni, a ndzi swi koti ku hambanisa mivala yo tshwuka ni ya rihlaza eka rhoboto hikuva eka mina yi vonaka yi fana, kutani ndzi languta leswaku ku voninge ra le henhla kumbe ra le hansi. Kambe a swi ndzi oloveli loko timboni ta tirhoboto ti longoloke ku suka eximatsini ku ya exineneni.”
RODNEY u ni vuvabyi byo tsandzeka ku vona mivala yo karhi kumbe bya ku tsandzeka ku hambanisa mivala. Lebyi i vuvabyi bya xitekela lebyi endlaka leswaku tihlo ri nga koti ku yi vona kahle mivala yo karhi. Vuvabyi lebyi byi khoma wanuna un’we hi xiringaniso eka va 12 lava davukeke eYuropa ni wansati un’we eka va 200.a Ku fana ni vavabyi van’wana lava nga ni vuvabyi lebyi, Rodney wa swi kota ku vona mivala yin’wana—a nga voni muvala wa ntima ni wo basa ntsena. Kambe mivala yin’wana eka yena a yi languteki ku fana ni leswi van’wana lava vonaka kahle va yi vonisaka xiswona.
Endzeni ka tihlo ra munhu ku ni nchumu lowu vuriwaka retina lowu nga ni tisele ta mixaka yinharhu leti endlaka leswaku munhu a kota ku vona mivala. Sele ha yin’we yi kota ku vona muvala wo karhi eka mivala leyi—wa wasi, wa rihlaza kumbe wo tshwuka. Ku vonakala ka muvala wo karhi ku voniwa hi sele leyi kotaka ku vona muvala wolowo kutani yi rhumela rungula ebyongweni kutani munhu a kota ku vona muvala wa kona.b Kambe eka vanhu lava nga ni xiphiqo xo vona mivala yo karhi, tisele ta vona a ti tirhi kahle leswi endlaka leswaku va nga swi koti ku hambanisa mivala yo karhi. Vo tala lava khomiweke hi vuvabyi lebyi a va swi koti ku hambanisa muvala wa xitshopana, wa rihlaza, wa xilamula, wo tshwuka ni wa buraweni. Vuvabyi lebyi byi endla leswaku swi va tikela ku vona mfurhe wa rihlaza lowu milaka eka xinkwa xa khale kumbe eka chizi ya xitshopana. Loko tisele to vona muvala wo tshuka ti nga tirhi kahle, xiluva xo tshwuka xi vonaka xi ri xa ntima eka yena. A hi vangani vavabyi lava nga ni vuvabyi lebyi lava tsandzekaka ku vona muvala wa wasi.
Vuvabyi Lebyi Eka Vana
Hi xitalo vana va tekela vuvabyi lebyi eka vatswari va vona, naswona vana lava nga na byona va dyondza ku hanya na byona kutani va nga swi xiyi leswaku va na byona. Hi xikombiso, hambiloko va nga koti ku hambanisa mivala yo karhi, va nga ha vona yin’wana ya yona yi vangama ku tlula yin’wana kutani va ehleketa leswaku ku vangama loku hi kona loku endlaka leswaku yi nyikiwa mavito yo hambana. Va nga ha dyondza ku hambanisa swilo swo karhi hi ndlela leyi swi vumbekeke ha yona ku nga ri hi muvala wa swona. Entiyisweni, vana vo tala va kula va nga swi xiyi leswaku va ni vuvabyi lebyi.
Hikwalaho ka leswi swikolo hakanyingi swi tirhisaka switirhisiwa swo dyondzisa leswi nga ni mivalavala, ngopfu-ngopfu eka swikolo swa tindzumulo, vatswari ni mathicara va nga ehleketa leswaku n’wana a nga tlharihanga, kasi a nga swi koti ku hambanisa mivala. Thicara un’wana u kale a ba n’wana wa malembe ya ntlhanu hi ku va a pende xifaniso lexi a xi ri ni mapapa ya pinki, vanhu va rihlaza ni misinya leyi a yi ri ni matluka ya buraweni. Eka n’wana loyi a nga ni vuvabyi lebyi, mivala leyi yi nga vonaka yi ri kahle swinene. Hikwalaho ka sweswo, valawuri van’wana va vula leswaku vana va fanele va kamberiwa mahlo nkarhi ni nkarhi.
Hambileswi ku nga riki na murhi wo tshungula vuvabyi lebyi, loko munhu a kula, a byi nyanyi kumbe ku onha ndlela leyi a vonaka ha yona.c Hambiswiritano, lebyi i vuvabyi lebyi nga pfilunganyaka munhu. Kambe, ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, Yesu Kreste u ta susa ku nga hetiseki hinkwako eka vanhu lava chavaka Xikwembu. Kutani vanhu lava karhatiwaka hi mahlo hi ndlela yo karhi, va ta vona ku vangama ka mintirho ya Yehovha.—Esaya 35:5; Matewu 15:30, 31; Nhlavutelo 21:3, 4.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Vuvabyi lebyi byi kumeka eka vanhu va tinxaka hinkwato, kambe byi tale ngopfu eka vanhu lava humaka eYuropa.
b Swiharhi swo tala swi kota ku vona mivala yo karhi, hambileswi ndlela leyi swi vonaka ha yona yi hambaneke ni ya hina. Hi xikombiso, timbyana ti ni mixaka yimbirhi ya tisele etihlweni—yin’wana i ya ku vona muvala wa wasi kasi leyin’wana i ya ku vona muvala wo tshwuka bya rihlaza. Kasi swinyenyana swin’wana swi ni mixaka ya mune ya tisele etihlweni naswona swi kota ku vona ku vonakala loku hina vanhu hi nga ku voniki.
c Xiphiqo xa ku vona mivala yin’wana minkarhi yin’wana xi nga vangiwa hi mavabyi yo karhi. Loko u xiya leswaku a wa ha voni mivala yo karhi hi ndlela leyi u yi tivaka ha yona, swi nga antswa u endzela dokodela wa mahlo.
[Bokisi/Tidayagramu leti nga eka tluka 18]
KU KAMBELA LOKO MAHLO YA WENA MA KOTA KU VONA MIVALA YO HAMBANA-HAMBANA
Ndlela yo kambela ku vona loko munhu a ri ni vuvabyi lebyi yi katsa ku tirhisiwa ka swivumbeko swa xirhendzevutana leswi nga ni mivala yo hambana-hambana. Ndlela yo kambela leyi tirhisiwaka ngopfu, hi leyi vitaniwaka Ishihara, leyi nga ni swivumbeko swo hambana-hambana swa 38. Hi xikombiso, eka swin’wana swa switirhisiwa swa ku kambela, loko munhu a swi languta ni nhlikanhi, munhu la vonaka kahle u fanele a vona nomboro 42 na 74 (eximatsini), kasi lava nga ni xiphiqo xo vona mivala yo tshwuka kumbe ya rihlaza a va nge voni nchumu ehenhla, kasi ehansi va ta vona 21.d
Loko dokodela a kuma leswaku munhu u khomiwe hi vuvabyi lebyi, ku nga ha endliwa vulavisisi byin’wana leswaku va ta vona leswaku byi vangiwa hi yini kumbe u lo byi tekela eka vatswari.
[Nhlamuselo ya le hansi]
d Swifaniso leswi nga laha swi vekeriwe ku hlamusela mhaka leyi ntsena. Munhu u fanele ku kamberiwa hi dokodela.
[Xihlovo Xa Kona]
Swifaniso leswi nga eka tluka 18: Swi humesiwe hi ku pfumeleriwa hi Pseudoisochromatic Plate Ishihara Compatible (PIPIC) Color Vision Test 24 Plate Edition by Dr. Terrace L. Waggoner/www.colorvisiontesting.com
[Bokisi leri nga eka tluka 19]
HA YINI VUVABYI LEBYI BYI TALA KU KHOMA VAVANUNA?
Xiphiqo xa ku vona mivala yo karhi xi rhwariwa hi xiphemu xo karhi xa sele lexi vuriwaka X chromosome. Vavasati va ni ti-X chromosome timbirhi, kasi vavanuna vona va ni yin’we ya X ni yin’wana ya Y. Hikwalaho, loko wansati a ri ni chromosome leyi nga riki kahle, leyin’wana leyi nga kahle yi nga ha pfuna leyi nga riki kahle, kutani a vona kahle. Kambe leswi vavanuna va nga riki na X chromosome yin’wana, a swi koteki leswaku xiyimo xa vona xi antswa.
[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
NDLELA LEYI HI VONAKA MIVALA HA YONA
Ku vonakala ku nghena etihlweni ra hina hi cornea kutani ku ya eka retina
Cornea
Lens
Retina
Xifaniso xi va xi yime hi nhloko loko xi nghena etihlweni kambe byongo byi kota ku xi yimisa kahle
TI-OPTIC NERVE ti rhwala rungula ra leswi voniwaka ti ri yisa ebyongweni
RETINA yi ni tisele timbirhi to hambana. Tisele leti ti tirha swin’we leswaku munhu a vona kahle
Tisele ta ti-rod
Tisele ta ti-cone
TISELE TA TI-CONE ti kota ku vona mivala yo tshwuka, ya rihlaza ni ya wasi
Tshwuka
Rihlaza
Wasi
[Swifaniso]
Munhu la vonaka kahle
Munhu la nga voniki mivala yo karhi