ETikweni Ra Vuhlambelo Bya Mati Yo Hisa

MALEMBE yo tlula 2 000 lama hundzeke, Macelt ma ake muganga exikarhi ka swihlovo swa mati lama nga ni timinerali swo hlayanyana kutani ma swi thya vito ra Ak-Ink, leswi vulaka “Mati yo Tala.” Namuntlha Ak-Ink yi tiviwa tanihi Budapest, ntsindza wa tiko ra Hungary tlhelo rin’wana ra madoroba ya khale le Yuropa. Vanhu vo sungula ku tshama kwalaho a va tiphina hi ku pfa va ya hlambela kumbe va tiwisela eswihlobyeni swa mati yo kufumela, lawa a ma phyuphyisa ma tlhela ma thova switlhavi.

Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., xiphemu lexi xa Yuropa a xi lawuriwa hi mfumo wa Rhoma. Varhoma va kurise muganga wa vona kutani va aka govela ra masocha kwalaho, leri va ri vitaneke Aquincum. Ku anakanyiwa leswaku vito leri ri tekiwe eka rito ra Xicelt leri vulaka mati kumbe eka xiga xa Xilatini lexi nge aqua quinque, lexi vulaka “mati ya ntlhanu.” Varhoma va ake mihocho yo fambisa mati, mafambiselo ya nkululo ni vuhlambelo bya vanhu vo karhi ni bya mani na mani. Hikwalaho vuhlambelo bya le Budapest i bya khale swinene.

Endzhaku ka madzana ya malembe Mfumo wa Rhoma wu hluriwile, vuhlambelo lebyi byi tlhele byi sungula ku duma. Hi lembe-xidzana ra vu-15, vatsari va nkarhi wolowo va vulavule kahle hi vuhlambelo bya mati yo hisa lebyi nga le kusuhi ni ntsindza wa Hungary, ivi sweswo swi endla leswaku muti lowu wu duma swinene. Ku vuriwa leswaku Hosi Matthias Corvinus, loyi a fumeke tiko ra Hungary ku sukela hi 1458 ku ya eka 1490, u hlanganise xihlovo xa yena lexi a xi rhandzaka swinene lexi vuriwaka Vuhlambelo bya Rácz swin’we ni khokholo ra le vuhosini a swi hlanganisa hi muhocho lowu funengetiweke. Hikwalaho a swi koteka ku ya eka xihlovo xolexo ku nga khathariseki leswaku maxelo ma njhani.

Hi lembe-xidzana ra vu-16 ni ra vu-17, vanhu va le Turkey va fike va tshama exiphen’wini lexikulu xa tiko ra Hungary, ku katsa ni ntsindza wa rona. Va ake vuhlambelo lebyi nga ni nkahelo ni vuhlambelo bya mati yo hisa, lebyi tekiwaka byi ri bya nkoka swinene eka mihivahivana ya mahlambelo ya Maislam naswona i bya nkoka eka vanhu va le Turkey. Vuhlambelo lebyikulu bya le Turkey byi ni lwangu naswona byi ni switepisi swo nghena ha swona. Mati ya kona ma fika emakatleni ya munhu. Vuhlambelo lebyi a byi rhendzeriwe hi swidan’wana ni tindhawu to wisela eka tona laha vavanuna a va nga katsani ni vavasati kasi ni vavasati a va nga katsani ni vavanuna. Byin’wana bya vuhlambelo lebyi bya ha tirhisiwa ninamuntlha.

Hi 1673 papila leri vulavulaka hi ta maendzo ri hlamusele hi vuhlambelo lebyi nga le ndhawini leyi sweswi yi tiviwaka tanihi Budapest tanihi lebyi nga bya xiyimo xa le henhla le Yuropa hikwalaho ka leswi “byi nga ni swihlovo swo tala swa mati yo hisa naswona ma tshungulaka, swin’we ni miako yo saseka yo hlambela eka yona.” Hi lembe-xidzana ra vu-19, muxaka wo karhi wo hlamba wu sungule ku duma evuhlambelweni bya le Budapest loko ku sungula ku tirhisiwa bavhu kumbe xithova-mafidzula xa le Finland. Hi ku famba ka nkarhi, le vuhlambelweni bya le Budapest ku engeteriwe swithova-mafidzula, makamara lama nga ni nkahelo ni swidan’wana swa mati yo titimela.

Muxaka Wa Tiko

Mati lama endlaka 70 wa timiliyoni ta tilitara ma hobomulana ma huma eswihlobyeni swa 123 swa mati yo hisa ni swa 400 swa mati ya dzunga swa le Budapest. Xana mati lawa yo tala ma huma kwihi? Mati lawa ma tele hikwalaho ka leswi tiko ri nga xiswona.

Nambu wa Danube, lowu khulukelaka eBudapest, wu hambanisa tintshava ta Buda, leti nga le ribuweni ra wona ra le vupela-dyambu, ni rivala ra Pest leri nga le ribuweni ra wona ra le vuxeni. Khale swinene lwandle ri tshame ri funengeta ndhawu leyi kutani ri siya maribye ya muhuthu. Maribye lawa a ma funengetiwe hi vumba, marlstone, sava ni malahla.

Ku pandzeka ka misava ku endla leswaku mpfula yi kota ku nghena kahle emisaveni, laha maribye lama hisaka lama teleke timinerali ma kufumetaka mati. Mati wolawo ma pfelela hi laha misava yi pandzekeke kona kumbe hi le swihlobyeni, ma huma ma ri ni nkahelo ma tlhela ma hobomulana.

Misava ya muxaka lowu a yi kumeki eBudapest ntsena kambe yi kumeka etikweni hinkwaro ra Hungary. Kutani tindhawu to tala etikweni leri ti ni mati yo tala ya timinerali ni vuhlambelo byo saseka, lawa van’wana va anakanyaka leswaku ma ni murhi naswona ma hanyisa.a

Ematikweni yo tala i khale swihlovo swa mati yo hisa swi tekiwa swi ri swa nkoka. Marungula ya ku tshuburiwa ka swona emananga ya Seyiri, exikarhi ka Lwandle leri Feke ni Nsonga-nkulu wa Aqaba, ma boxiwile eminkarhini ya vapatriyaka va le Bibeleni.—Genesa 36:24.

Vanhu va ha ta dyondza swo tala malunghana ni ku rharhangana ka pulanete leyi hi hanyaka eka yona. Xana Xikwembu xi ma veke njhani masungulo ya misava xi tlhela xi endla swilo hinkwaswo swo hlamarisa leswi nga eka yona? Loko vanhu lava chavaka Xikwembu va anakanyisisa hi swivutiso leswi va susumeteleka ku hlamala vutlhari lebyikulu bya Mutumbuluxi.—Yobo 38:4-6; Varhoma 1:20.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso eka tluka 24, 25]

Vuhlambelo bya mati yo hisa le Hotela ya Gellért

[Xifaniso eka tluka 24]

Vuhlambelo bya Rudas, lebyi akiweke hi vanhu va le Turkey

[Xifaniso eka tluka 24, 25]

Vuhlambelo bya Széchenyi hi xixika

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 24]

All photos: Courtesy of Tourism Office of Budapest