Ku Kuma Mikateko Hi Ku Rhangisa Xikwembu

Hi ku vula ka Pierre Worou

“Bonjour!” Ku sukela loko ndzi tswariwile, a ndzi tolovele ku xeweta hi ndlela leyi ya Xifurwa. Kambe hi November 1975, ndzi khomeriwe ku xeweta hi ndlela yoleyo. Inge ndzi mi byela leswaku i yini lexi vangeleke sweswo ni leswaku ku humelele yini ku sukela kwalaho.

NDZI velekiwe hi January 1, 1944, le Malété, edorobeni ra Savé, leri nga le xikarhi ka tiko ra Benin.a Vatswari va mina va ndzi thye vito ra Abiola, ku nga Xiyoruba. Loko ndza ha ri ntsongo ndzi tithye vito ra Pierre, leri a ndzi anakanya leswaku i ra manguva lawa naswona ra rhandziwa.

Vanhu lava a va tshama edorobeni rero a va vitana vantshwa hinkwavo hi mavito lama nga riki ya vona. Mina a va ndzi vitana Mufundhisi hikuva loko ndzi velekiwa a ndzi fana ni mufundhisi wa kwalaho. Hambiswiritano, a ndzi rhandza ku tlanga bolo ya milenge swinene ku tlula ku ya etitlilasini ta vukhongeri laha a hi vutisiwa swivutiso ivi hi hlamula.

Hi 1959, ndzi ye ndzi ya tshama eSakété, ku nga doroba leri nga le dzongeni wa tiko leswaku ndzi yisa emahlweni tidyondzo ta mina. Ndzi fike ndzi tshama na Simon, n’wana wa buti wa tata wa mina loyi a a ri thicara, loyi a a ha ku sungula ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha tin’wana timbirhi. Eku sunguleni a ndzi nga swi lavi ku tshama na vona loko va dyondza. Endzhakunyana ndzi vutise Michel ndzisana ya Simon loko a ta swi tsakela ku tshama na mina loko ku ri karhi ku dyondziwa. U pfumerile naswona hi kona laha ndzi ri tweke ro sungula vito ra Xikwembu leri nge Yehovha.

Siku rin’wana hi Sonto, mina, Simon na Michel hi tibyele leswaku a hi nge yi ekerekeni ya hina kambe hi ta ya enhlanganweni wa Timbhoni. Swi hi hete matimba loko hi fika kwalaho hi kuma leswaku a hi ri ntlhanu ntsena, ku nga Timbhoni letiya timbirhi na hina vanharhu. Kambe hi swi xiyile leswaku leswi hi swi tweke a ku ri ntiyiso lowu humaka eBibeleni naswona hi ye emahlweni hi dyondza. Michel hi yena a rhangeke a khuvuriwa a kombisa ku tinyiketela ka yena eka Xikwembu. Namuntlha i phayona, hilaha Timbhoni ta Yehovha ti va vitanaka hakona vachumayeri va nkarhi hinkwawo.

Simon u rhurhele edorobeni ra Kokoro leri nga le n’walungwini, hiloko ndzi famba na yena. A ku ta va ni nhlengeletano ya Timbhoni eOuansougon. Simon u fambe hi thekisi kambe mina ndzi fambe hi xikanyakanya mpfhuka lowu ringanaka tikhilomitara ta 220. Havambirhi ka hina hi khuvuriwe kwalaho hi September 15, 1961.

Ndzi Langutana Ni Swiphiqo eNtirhweni Wo Chumayela Wa Nkarhi Hinkwawo

A ndzi tihanyisa hi ku penda ni ku xavisa swifaniso swin’we ni ku rima ensin’wini leyi humesaka ntshovelo lowunene. Loko mulanguteri la endzelaka mavandlha la vuriwaka Philippe Zannou a endzele vandlha ra hina, u ndzi vutisile loko ndzi tshame ndzi ehleketa hi ku va phayona, ku nga muchumayeri wa nkarhi hinkwawo. Endzhaku ko bula hi mhaka yoleyo, mina na munghana wa mina Emmanuel Fatunbi, hi vule leswaku hi nga sungula ku va vachumayeri va nkarhi hinkwawo hi February 1966. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi sungule ku endzela mavandlha lawa a ku vulavuriwa Xifon, Xigun, Xiyoruba ni Xifurwa eka wona.

Eku heteleleni ndzi hlangane na Julienne, Mukreste loyi a a rhandza ku hanya vutomi byo olova ku fana na mina. U ve nsati wa mina hi August 12, 1971, naswona u sungule ku famba na mina loko ndzi endzela mavandlha. N’wana wa hina wa mufana Bola u velekiwe hi August 18, 1972. Loko hi ri karhi hi endzela mavandlha, mina a a ndzi chovha xikanyakanya ivi Julienne a tshama hala ndzhaku ka mina a bebule Bola. Mbhoni ya le vandlheni leri a hi ri endzela hakanyingi a yi rhwala mindzhwalo ya hina hi xikanyakanya. Hi endzele mavandlha hi ndlela yoleyo ku ringana malembe ya mune.

Siku rin’wana Julienne u sungule ku vabya naswona vusiku byebyo a nga etlelanga. Hi xa mundzuku wa kona, ndzi fambe ndzi ya lava mpfuno epatwini. Hiloko ku humelela thekisi, ku nga nchumu lowu a wu nga tolovelekanga endhawini yoleyo. Ku engetela kwalaho, thekisi ya kona a yi nga rhwalanga munhu, ku nga nchumu lowu a wu hlamarisa no tlula mpimo! Ndzi hlamusele xiphiqo xa mina eka muchayeri ivi ndzi n’wi kombela loko a nga hi yisa ePorto Novo, ku nga ntsindza wa kona lowu ku nga 25 wa tikhilomitara ku ya kona. U pfumerile. Loko hi fika, u n’wayiterile ivi a ku: “Riendzo leri i nyiko leyi ndzi mi nyikaka yona. Mi nga ndzi hakeli.”

Julienne u etlele ekaya ra Mbhoni yin’wana ku ringana mavhiki mambirhi. Dokodela u kombise musa hi ku ta a ta n’wi kamba masiku hinkwawo. A a tlhela a ta ni mirhi leyi lavekaka. Loko a kambela Julienne ro hetelela, ndzi n‘wi vutise leswaku u ta lava mali muni, ndzi ri karhi ndzi kanakana. Ndzi hlamarile loko a hlamula a ku: “A ndzi nge ku hakerisi.”

Ku Cinca Ka Xiyimo eTikweni Loku Khumbeke Vanhu Vo Tala

Hi 1975 tiko ra Dahomey ri amukele mfumo wa Vumarx. Vito ra tiko ri cinciwile ri va People’s Republic of Benin. Vutomi bya siku ni siku na byona byi cincile. Ku sindzisiwe leswaku ku tirhisiwa maxewetelo lamantshwa lama nge: “Pour la révolution?” (Xana u tiyimiserile ku xandzukela mfumo?) A ku languteriwe leswaku vanhu va hlamula va ku: “Prêt!” (Ndzi tiyimiserile!) Mapfalo ya hina lama leteriweke hi Bibele a ma nga hi pfumeleli ku xeweta hi ndlela yoleyo. Sweswo swi endle leswaku hi khomiwa hi ndlela ya tihanyi.

Siku rin’wana hi Sonto eku heleni ka 1975, ndzi khomiwile loko ndzi ri karhi ndzi chumayela hi yindlu ni yindlu ekusuhi ni le St. Michel. Hilaha swi boxiweke hakona eku sunguleni, loko wanuna un’wana a ndzi xeweta a ku, “Pour la révolution?” ndzi te, “Bonjour!” Ndzi yisiwe exitichini xa maphorisa laha ndzi fikeke ndzi fumbuteriwa. Kambe hi siku rona rero Timbhoni tinharhu ta kwalaho ti endle malunghiselelo ya leswaku ndzi ntshunxiwa.

A ndzi ri Mbhoni ya Yehovha yo sungula ku khomiwa. Endzhakunyana ka sweswo van’wana vo tala etikweni hinkwaro va khomiwile na vona. Mfumo wu teke Tiholo ta Mfumo kutani varhumiwa va hlongoriwa etikweni. Rhavi na rona ri pfariwile, kutani Timbhoni to tala ti boheke ku baleka etikweni, ti ya etikweni ra Togo leri nga le vupela-dyambu kumbe ti ya etikweni ra Nigeria leri nga le vuxeni.

Ndyangu Wa Hina Wu Kula Loko Hi Ri eNigeria

Kola n’wana wa hina wa mufana wa vumbirhi u velekiwe hi April 25, 1976. Endzhaku ka masiku mambirhi, nawu wa mfumo wa Vu-111 wu yirise ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Hi balekele eNigeria, laha hi fikeleke eHolweni ya Mfumo leyi a yi tele hi vahlapfa. Hi siku leri tlhandlamaka hi averiwe ku ya hlanganyela ni mavandlha ya le kusuhi. Loko ntlawa wo karhi wa vahlapfa wu heta ku famba eholweni, a ku fika ntlawa wun’wana. A ku tirhisiwa tilori leswaku ti tleketla vahlapfa lava ha ku fikaka va yisiwa emavandlheni lama nga le tindhawini tin’wana.

Rhavi ra le Nigeria ra Timbhoni ta Yehovha ri ndzi kombele ku endzela Timbhoni hinkwato leti humaka eBenin. Endzhaku ka sweswo ndzi averiwe ku endzela mavandlha ya vamakwerhu lava vulavulaka Xiyoruba le Nigeria, ivi endzhakunyana ndzi averiwa ku endzela mavandlha ya vamakwerhu lava vulavulaka Xigun. A hi famba hi xithuthuthu. Bola a a tshama emahlweni ka mina kutani Kola a tshama exikarhi ka mina na Julienne.

Hi 1979 hi xiye leswaku Julienne u tikile naswona u veleke n’wana wa nhwanyana loyi hi n’wi thyeke Jemima, leswi endleke leswaku hi boheka ku tshika ntirho wo endzela mavandlha. Ndzisana ya Julienne ya nhwanyana, loyi a hi n’wi vitana Pépé, u te a ta tshama na hina a huma eBenin. Ndyangu wa hina wu ye emahlweni wu kula. Ku tlhele ku velekiwa vafana vambirhi: ku nga Caleb loyi a velekiweke hi 1983 na Silas loyi a velekiweke hi 1987. Hikwalaho ndyangu wa hina a wu ri ni swirho swa nhungu. Mina na Julienne a hi lava ku va vatswari lavanene, kambe loko swi koteka a hi nga swi lavi ku tshika ntirho wa nkarhi hinkwawo. A hi ta swi endlisa ku yini sweswo? Hi hirhe nsimu ya munhu un’wana kutani hi byala mintsumbula, mavele ni cocoyam. Kutani hi ake yindlu leyitsongo eximutanini xa Ilogbo-Eremi.

Loko vana se va ye exikolweni, mina na Julienne a hi ya eku chumayeleni nimixo. Minkarhi hinkwayo a hi vuya hi nkarhi leswaku ndyangu wu ta dya swin’we. Endzhaku ka loko hi be xithongwana a hi ya emasin’wini hi ya tirha. Julienne na Pépé a va tlhela va ya xavisa emakete swilo leswi hi swi tshoveleke emasin’wini. Hinkwerhu a hi tirha hi matimba. Lexi tsakisaka, a hi nga tali ku vabya emalembeni wolawo.

Mikateko Leyi Hi Yi Kumeke Hambileswi A Hi Nga Dyondzekanga

A hi si tshama hi khutaza vana va hina leswaku va dyondzeka ku tlula mpimo. A hi swi tiva leswaku ku teka ntirho wo chumayela hi Mfumo wu ri wa nkoka, ku va ni timfanelo ta Vukreste ni ku tirha hi matimba a ku ri swona leswi endlaka leswaku munhu swi n’wi fambela kahle evuton’wini. Hi ringetile ku dyondzisa vana va hina mhaka leyi. Ndzi dyondze na vona, naswona swi hi tsakise swinene ku va vona va rhandza Yehovha, va nyiketela vutomi bya vona leswaku va n’wi tirhela naswona va khuvuriwa va kombisa ku tinyiketela ka vona!

Pépé a a ri nkulu eka vana va hina naswona u ve wo sungula ku suka ekaya ra hina. Loko a ta tshama na hina ndzi n’wi dyondzise ku hlaya to ho suka. Hambileswi a a nga dyondzanga, u dzikise mianakanyo ya yena eka dyondzo ya Bibele ni le ka timhaka tin’wana leti fambisanaka ni ku gandzela Xikwembu. Endzhaku ko phayona ku ringana nkarhi wo karhi, u tekane na Monday Akinra, mulanguteri la endzelaka mavandlha naswona u sungule ku famba na yena entirhweni lowu. Sweswi va ni n’wana loyi va n’wi thyeke Timothy. Pépé na Monday va ye emahlweni ni ntirho wa nkarhi hinkwawo, naswona Monday u ni malunghelo yo tala etinhlengeletanweni.

Bola u dyondzele ntirho wo sweka eka khampani yin’wana leyikulu. Swi nga si ya kwihi un’wana wa vakongomisi u xiye matirhelo ya yena lamanene, ku tshembeka ka yena ni timfanelo ta yena tin’wana ta Vukreste. Hi ku famba ka nkarhi, u tlakusiwile a va un’wana wa vakongomisi va khampani. Xa nkoka swinene hi leswaku i wanuna lonene eka Jane, nsati wa yena la rhandzekaka naswona i tatana lonene eka vana va yena vanharhu, tlhelo nkulu la hetisisaka mintirho yakwe evandlheni rin’wana ra Timbhoni ta Yehovha eLagos, le Nigeria.

Kola u dyondzele ku rhunga a tlhela a va phayona. Leswi a a dyondze Xinghezi loko ha ha ri eNigeria, hi 1995 u vitaniwe ku ya tirha eka Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri erhavini ra Timbhoni ta Yehovha le Benin. Se u ni malembe ya 13 a ri karhi a tirha kwalaho.

Hi Tlhelela eBenin Hi Ya Chumayela Kona

A hi tsakile loko hi twa leswaku nawu wa mfumo wa le Benin wa January 23, 1990, a wu vula leswaku nawu lowu tshameke wu humesiwa wo yirisa ntirho wa hina a wa ha tirhi. Vahlapfa vo tala va tlhelele eka rikwavo. Ku tlhele ku ta varhumiwa van’wana eBenin, naswona rhavi ri tlhele ri pfuriwa. Hi 1994 ndyangu wa hina wu tlhelele eBenin, kambe Pépé, Bola ni mindyangu ya vona va sale eNigeria.

Ndzi kote ku kuma ntirho lowu ndzi nga tirhiki nkarhi hinkwawo. Hi kote ku aka yindlu leyi ringanaka hina hi ri ntlhanu ekusuhi ni le rhavini, hi pfuniwa hi mali leyi a hi yi kuma eka yindlu leyi hi yi hirhiseke le Nigeria na hi ku pfuniwa swinene hi Bola. Jemima u ve phayona malembe yo tlula tsevu, a ri karhi a tihanyisa hi ku rhungela vanhu swiambalo. Endzhaku ka sweswo u tekane na Kokou Ahoumenou, naswona sweswi va tirha erhavini leri nga ekusuhi. Caleb na Silas va ha hetisa xikolo. Mina na Julienne hi ni malembe yo tlula 40 hi ri entirhweni wa nkarhi hinkwawo hikwalaho ko pfuniwa hi Xikwembu ni hi leswi ndyangu wa hina wu tirhisanaka.

Xikwembu xi wu katekise swinene ntirho wo chumayela eBenin. Loko ndzi khuvuriwa hi 1961, a ku ri na 871 wa Timbhoni ta Yehovha leti a ti chumayela rungula ra Mfumo etikweni rero. Hi lembe leri ndzi khomiweke ha rona, nhlayo leyi yi engetelekile yi va 2 381. Loko hi tlhelela eBenin hi 1994, nhlayo yoleyo a yi tlakuke yi ya fika eka 3 858, hambileswi ntirho wa hina a wu yirisiwe malembe ya 14. Namuntlha ku ni Timbhoni to tlula 9 000, ku nga nhlayo leyi phindhekeke kambirhi naswona vanhu lava veke kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste hi 2008 a va ri 35 752.

Minkarhi yin’wana ndzi pfa ndzi ya endhawini leyi ndzi khomiweke eka yona emalembeni yo tlula 30 lama hundzeke ivi ndzi anakanyisisa hi swilo hinkwaswo leswi humeleleke. Ngopfu-ngopfu ndzi nkhensa Xikwembu hi leswi xi katekiseke ndyangu wa mina. A hi si tshama hi pfumala nchumu. Naswona ndza ha xeweta munhu un’wana ni un’wana ndzi ku, “Bonjour!”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

U n’wayiterile ivi a ku: “Riendzo leri i nyiko leyi ndzi mi nyikaka yona. Mi nga ndzi hakeli”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 14]

A hi si tshama hi khutaza vana va hina leswaku va dyondzeka ku tlula mpimo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Loko ndzi ri mulanguteri la endzelaka mavandlha hi 1970

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Hi ri ni vana va hina vambirhi vo sungula, ku nga Bola na Kola hi 1976

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Namuntlha, ndzi ri ni ndyangu wa mina—nsati wa mina, vana va mina va ntlhanu, vatukulu va mina vanharhu ni ndyangu wa Pépé