Tlangela Tinyiko Ta Wena To Hlawuleka

MIRI wa munhu wu kota ku endla swilo swo tala hi ndlela leyi hlamarisaka. A xi kona xiharhi lexi nga kotaka ku endla swilo leswi vanhu va kotaka ku swi endla. Nchumu wun’wana lowu endlaka hi hambana na swona i ndlela leyi hi vumbekeke ha yona, hi yima hi ku thwii, leswi endlaka hi vona le kule swinene, hi tlhela hi kota ku tirhisa makatla ni mavoko ya hina hi endla mintirho yo tala! A swi talanga swilo leswi a hi ta swi endla loko a hi famba hi milenge ya mune.

Nchumu wun’wana wa nkoka swinene lowu hi nga na wona i fambiselo leri rharhanganeke ra switwi, leri ku nga ta buriwa ha rona eka xihloko lexi. Ri katsa swandla, tindleve, matihlo ni ndlela yo hlawuleka leyi byongo bya hina byi tirhaka ha yona. A hi swi kambisiseni ha xin’we-xin’we.

Xandla Xa Munhu

Swandla swa hina i switirhisiwa swo saseka leswi kotaka ku endla swilo hi ndlela yo hlamarisa. Hi nga kota ku hulela neleta ha swona kumbe hi lota xihloka, hi penda swifaniso kumbe hi tlanga piyano. Nakambe swandla swa hina swi ni switwi swo hlawuleka. Hambi swo khumbanyana nchumu wutsongo, ku nga ha va voya, phepha, xikhumba, nsimbi, mati kumbe ntsandza, swa swi twa. Hakunene swandla swa hina swi ni ntirho wo tala, ku nga ri ku khoma ni ku khumba ntsena. Swi tlhela swi hi pfuna ku tiva ndlela leyi misava yi nga xiswona ni ku kombisa van’wana rirhandzu.

Ha yini xandla xa munhu xi ri ni vuswikoti byo endla swilo swo hambana-hambana? Swivangelo swa kona swi tele. Xiya mune wa swona ntsena.

1. Swandla swa hina haswimbirhi swi ni marhambu yo tlula 50, ku nga kotara ya marhambu ya miri hinkwawo. Ku rharhangana ka swiphemu swa xandla—marhambu, mahlangano, tinxorho-xorho—swi endla leswaku xandla xa munhu xi kota ku endla swilo hi ndlela yo hlamarisa.

2. Xandla xi ni rintiho leri vuriwaka rikhudzu, leri sukelaka laha xandla xi sungulaka kona, ku nga rintiho leri endliweke hi vutlhari leri nga ni marhambu mambirhi lama endlaka ri kota ku goveka. Mahlangano ni misiha yin’wana ni tinyama leti rikhudzu ri nga na tona, swi endla leswaku ri kota ku endla swilo swo tala swo hlamarisa naswona ri va ni matimba.

3. Ku ni mixaka yinharhu ya misiha leyi lawulaka xandla. Mixaka yimbirhi leyi tirhaka ngopfu yi vuriwa ti-extensor ni ti-flexor leyi kumekaka eka mahlangano ya xandla naswona yi lawula tintiho hi ku tirhisa misiha yin’wana leyi vuriwaka ti-tendon. Loko misiha leyi a yi ri exandleni, a swi nga ta olova ku xi lawula! Muxaka wa vunharhu wutsongo swinene, wu kumeka exandleni naswona wu endla leswaku tintiho ti kota ku tshukuvanya.

4. Entiyisweni tintiho ta wena i switwi leswi hanyaka—emakumu ka rintiho ha rin’we ku ni kwalomu ka 2 500 wa switwi. Ku tlula kwalaho, switwi leswi swa hambana, xin’wana ni xin’wana xi ni ntirho wa xona, leswi endlaka leswaku u kota ku twa nchumu wo karhi, mahiselo, ku tsakama, ku rhurhumela, ntiko ni xitlhavi. Xisweswo, rintiho ra munhu hi rona ri nga ni switwi swo tlula nchumu wun’wana ni wun’wana lowu endliweke hi munhu.

Ndleve Ya Munhu

Vanhu lava nga ni vutshila byo rhekhoda swilo swo yingisela va vula leswaku hambi leswi swiharhi swin’wana swi kotaka ku twa mimpfumawulo yo hambana-hambana ku tlula vanhu, ndlela leyi ndleve ya munhu ni byongo swi tirhisanaka ha yona ya hlamarisa swinene. Tindleve ta hina ti endla leswaku hi twa pongo, hi twa ku hoxiwa ka nchumu wo karhi, hi twa rito ni ku twa laha ri humaka kona swin’we ni mpfhuka lowu mpfumawulo wu twalaka eka wona. Ndleve leyi hanyeke kahle yi nga twa mpfumawulo lowu nga eka mpimo wa 20 ku ya eka 20 000 wa ti-hertz hi sekene. Ndleve ya munhu yi hatla yi twa mpfumawulo lowu sukelaka eka 1 000 ku ya eka 5 000 wa ti-hertz. Ku engetela kwalaho, hi nga kota ku hambanisa ku cinca ka hertz yin’we hi 440 na 441 wa ti-hertz.

Ndleve leyi twaka kahle, yi twa ngopfu lerova yi nga twa ni mpfumawulo wa rimoyana leritsongo! Hi ku ya hi dyondzo leyi vanhu lava dyondzelaka ku tiva ndleve va dyondzisiwaka yona eyunivhesiti, ku vuriwa leswaku “ndlela leyi vanhu va twaka ha yona yi tlula ndlela leyi va khumbekaka ha yona hi swilo swo karhi. . . . Kambe yi ringaniseriwile,” loko a swi nga ri tano, a hi ta twa ni tiathomo ni timolekhuli leti endlaka moya.

Ku rhurhumela ka xivovomerisi ka ndlandlamuka kutani mpfumawulo wu nghena eka xiphemu lexi nga endzeni ka ndleve hi ku tirhisa ti-ossicle laha eka tona ku nga ni swirhambyana leswi vitaniwaka hammer, anvil ni stapes. Kambe ku endleka yini loko tindleve ta wena ti tingiwa hi huwa leyikulu? Eka xiendlakalo xexo, ti ni xisirhelelo lexi vumbekeke ku fana ni nsiha lowu endlaka leswaku ti-ossicle ti hunguta matimba ya mpfumawulo. Hambiswiritano, tindleve a ti endleriwanga ku twa mpfumawulo wa le henhla swinene. Mpfumawulo wo tano wu nga dlaya tindleve. Hikwalaho, khathalela nyiko leyi “yo hlamarisa” leyi humaka eka Muvumbi.—Pisalema 139:14.

Ndleve ya wena yi tlhela yi ku pfuna ku twa laha mpfumawulo wu humaka kona. Ku ni swilo swo tala leswi endlaka leswaku yi hunguta pongo, swi katsa xiphemu xa yona xa le handle ni xa le ndzeni, voya lebyi nga endzeni ka yona ni ndlela yo hlamarisa leyi byongo byi tirhaka ha yona. Xisweswo, loko mpfumawulo lowukulu wu nghena endleveni yin’we ivi wu hundzela eka leyin’wana kumbe wu nghena endleveni yin’we hi tisekene leti ringanaka 30 wa timiliyoni wu nga si hundzela eka ndleve leyin’wana, hi ku hatlisa byongo bya wena byi ta endla leswaku mahlo ya wena ma languta laha mpfumawulo wolowo wu humaka kona.

Anakanya loko ku ri leswaku u fanele u hlayela tinhlayo teto hi ku hatlisa! Entiyisweni a wu ta boheka ku tiva ku tirhisa muchini wa sweswinyana wo hlayela hi ku copeta ka tihlo! Loko munjhiniyara a a kota ku endla nchumu wo twa ku fana ni ndleve leyi Muvumbi a ku nyikeke yona, a swi kanakanisi leswaku a a ta kuma masagwadi yo tala swinene. Kambe i kangani u twa vanhu va dzunisa Xikwembu hikwalaho ka mintirho ya xona yo hlamarisa?—Varhoma 1:20.

Tihlo Ra Munhu

Valavisisi van’wana va ringanyeta leswaku vanhu lava vonaka kahle va kota ku vona swilo leswi ringanaka kwalomu ka 80 wa tiphesente leswi nga laha misaveni. Hi ku tirhisana ni byongo bya hina, mahlo ma endla leswaku hi vona mihlovo leyi nga helela, hi vona swilo leswi famba-fambaka, hi vona swifaniso, hi tsundzuka mintila ni swivumbeko swo karhi hi tlhela hi vona swilo swi helerile hi ndlela leyi swi nga xiswona. Tlhandlakambirhi, hi kota ku vona ku voninga ko hambana-hambana.

Ntiyiso wa mhaka hileswaku tihlo ri katsa swilo swo hambana-hambana leswi tirhisanaka. Hi xikombiso, ndzololo yi nga ndlandlamuka ku suka eka mitara yin’we ni hafu ku ya eka timitara ta nhungu, leswi endlaka leswaku yi kota ku vona rivoni leri engetelekeke ka 30. Xisweswo, rivoni ri hundza hi le ka tilense ri kongoma eka rhetina leswi endlaka leswaku matimba ya rivoni ma hunguteka hi minkarhi leyi ringanaka 100 000. Hikwalaho, a wu fanelanga u honolela dyambu hi mahlo ya wena u nga ambalanga magilazi ya mahlo!

Rhetina yi ni swiphemu swimbirhi swa ti-photoreceptor, ku nga ti-cone, tisele to vona muvala (swi nga ha endleka ti ri 6 wa timiliyoni) ni ti-rod (swi nga ha endleka ti ri 120-140 wa timiliyoni) leti hambaneke swinene ni ti-cone naswona ti hi pfuna ku vona loko ku ri ni xinyami.

Swin’wana leswi tihlo ri swi vonaka swi vangiwa hi byongo lebyi nga eka rhetina lebyi hlanganeke ni ti-cone ni ti-rod. Ntlawa wa Madokodela ya Mahlo ya le Amerika wu vula leswaku byongo lebyi byi nga sungula ku tirha “hi tisekene titsongo naswona byi nga endla leswaku munhu a kota ku vona kahle nivusiku hilaha ku andzisiweke ka khume kumbe ku tlula. Ku cinca-cinca ka byongo lebyi ku nga fanisiwa ni ku hatlisa kumbe ku nonoka ka filimi leyi nga eka khamera ya wena.”

Hakanyingi vanjhiniyara va endla tikhamera, michini yo kambela swilo ni tikhomphyuta. Kambe ndlela leyi swilo sweswo swi endliweke ha yona ni ndlela leyi swi rharhanganeke ha yona a yi fiki eka switwi swa hina. Tivutise, ‘Xana swa twala ku vula leswaku switwi swa hina leswi hlamarisaka swi lo tiendlekela, hilaha vanhu lava nge Xikwembu a xi kona va vulaka hakona?’ Yobo nandza wa Xikwembu wa khale a a nga tivi swo tala malunghana ni miri wa munhu ku fana ni ndlela leyi hina hi wu tivaka ha yona namuntlha. Hambiswiritano, u susumeteleke ku vula leswi malunghana ni Xikwembu: “Mavoko ya wena ma ndzi vumbile.”—Yobo 10:8.

Byongo Bya Munhu

Byongo byi hleriwe hi ndlela yo hlamarisa, byi kuma rungula ro hambana-hambana ku suka eka misiha ni hi ku tirhisa switwi. Ku tlula kwalaho, ku hlangana switwi leswi ni rungula leri hlayisiweke ebyongweni. Xisweswo, nun’hwelo wo karhi wu nga endla leswaku byongo byi tsundzuka swilo swa khale leswi tshameke swi endleka. Loko u vona xitshwati xo karhi lexitsongo lexi u xi toloveleke—hi xikombiso, ku nga ha va xitshwati xa ncila wa ximanga, u ta namba u swi tiva leswaku ku ni ximanga kwala kusuhi.

I ntiyiso leswaku byongo bya wena a byi endliwanga byi ri ni swifaniso swa swimanga, nun’hwelo wa xiluva, mpfumawulo wa mati kumbe ku twa loko u khumbe voya. Byongo bya wena byi lo swi dyondza swilo sweswo hinkwaswo. Sweswo swa vonaka eka vanhu lava velekiweke va ri mabofu kambe va tshunguriweke. Byongo bya vona byi lava ku tiva leswi mahlo ma swi vonaka. Xana vanhu vo tano va titwisa ku yini?

Endzhaku ka nkarhi va vika leswaku va kota ku vona muvala, ku tshukatshuka ka swilo ni swilo swin’wana swo olova. Kambe endzhaku ka sweswo, ku va ni nhluvuko lowukulu. Vana, ngopfu-ngopfu lavatsongo va hatla va dyondza. Kambe a swi tano eka vanhu lavakulu. Hambi ku ri vuswikoti bya vona byo tsundzuka swikandza swa vanhu bya hunguteka. Koch Laboratori, ya le California Institute of Technology yi vula leswaku swa tsakisa ku “tshungula” vanhu lavakulu, “kambe lexi twisaka ku vava hileswaku va hlangavetana ni swilo leswi va hetaka matimba ku katsa ni ku rivala swilo leswi va tshameke va swi vona, leswi va endlaka va tshikileleka.”

Tinhla leti ti hi pfuna ku tlangela vutshunguri lebyi Yesu Kreste a byi endleke loko a ha ri laha emisaveni hi nkarhi wa vutirheli byakwe. Mabofu ni lava nga twiki a va nga pfuriwi mahlo ni tindleve ntsena kambe a va tlhela va kota ku vona ni ku twa mpfumawulo lowu a wu ri ematlhelo ka vona. Hilaha ku fanaka, mbheveve a yi kota ku vulavula kahle ku nga leswi hlamariseke vanhu lava velekiweke va vulavula. (Matewu 15:30; Marka 8:22-25; Luka 7:21, 22) Leswi swi endla hi tiyiseka leswaku eka mabofu lama tshunguriweke, a ri kona ni rin’we leri titweke ri tshikilelekile endzhaku ko tshunguriwa. Entiyisweni, hi xivindzi wanuna un’wana loyi a tshunguriweke u yimelele Yesu hi ku byela valala va Yesu a ku: “Ku sukela khale a swi si tshama swi twakala leswaku munhu u pfule mahlo ya loyi a velekiweke a fe mahlo. Loko munhu loyi a a nga humi eka Xikwembu, a a nga ta endla nchumu nikatsongo.”—Yohane 9:1-38.

Eka xihloko lexi landzelaka hi ta kambisisa timfanelo tin’wana leti hi nga na tona, leti katsaka xivindzi ni rirhandzu. Xana u tshame u tivutisa leswaku hikwalaho ka yini ku ri vanhu ntsena lava kotaka ku kombisa timfanelo teto? Entiyisweni, timfanelo to hlawuleka leti hi nga na tona ti endla leswaku vanhu lava vulaka leswaku hi huma eka swiharhi va sala va nga ha ri na swo swi vula.

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

BYONGO BYA WENA LEBYI HLAMARISAKA

Xana byongo bya wena byi swi twa njhani loko u khumba, u yingisela, u vona ni loko u nun’hwetela nchumu wo karhi? Mhaka leyi ya va pfilunganya van’wasayense. Gerald L. Schroeder mutivi wa sayense u ri: “A wu kona nchumu lowu byelaka byongo bya wena leswaku sweswi u le ku hlayeni.”

U tlhele a tsala a ku: “Mhaka leyi hlavuteriweke enkarhini lowu nga hundza malunghana ni ndlela yo hlamarisa leyi byongo byi tirhaka ha yona yi pfuxa ku kanakana eka dyondzo ya leswaku vutomi byi lo tiendlekela.” Nakambe u te: “Loko Darwin a a xi tivile xihundla xa vutlhari bya vutomi, ndza tshemba leswaku a a ta va a dyondzise dyondzo leyi hambaneke?”

[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Laha rikhudzu ri sungulaka kona

Marhambu lama rharhanganeke ya tintiho

Misiha leyi lawulaka xandla

Switwi swa tintiho

[Xifaniso]

I yini leswi endlaka leswaku swandla swa hina swi endla mintirho yo hambana-hambana?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Byongo bya wena byi kota ku ku tsundzuxa leswi u tshameke u swi twa ni ku swi vona