Buku Ya Bibele Ya Vu-3—Levitika
Mutsari: Muxe
Ndhawu Ya Vutsari: eMananga
Ku Hetiwa Ka Vutsari: 1512 B.C.E.
Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: N’hweti yin’we (1512 B.C.E.)
1. (a) Ha yini vito leri nge Levitika ri faneleka? (b) Hi wahi mavito man’wana lama nyikiweke Levitika?
VITO leri tolovelekeke swinene ra buku ya vunharhu ya Bibele i Levitika, leri humaka eka Leu·i·ti·konʹ ra Septuagint ya Xigriki hi ndlela ya “Leviticus” ya Vulgate ya Xilatini. Vito leri ra fanela, hambi leswi Valevhi va boxiwaka swintsongo ntsena (eka 25:32, 33), hikuva buku leyi ngopfu-ngopfu yi na swinawana swa vuprista swa Valevhi, lava hlawuriweke erixakeni ra Levhi, ni milawu leyi vaprista va yi dyondziseke vanhu: “Hikuva milomu ya muprista yi fanekela eku hlayisa ku tiva, nawu wu ta laviwa enon’weni wa yena.” (Mal. 2:7) Etsalweni ra Xiheveru, buku leyi yi boxiwa eka xiga xa rona xo sungula, Wai·yiq·raʼʹ, leswi hi ku kongoma swi vulaka ku, “Kutani a ya emahlweni a vitana.” Exikarhi ka Vayuda va le ndzhaku, nakambe buku leyi a yi vitaniwa Nawu wa Vaprista ni Nawu wa Magandzelo.—Lev. 1:1 (NW), nhlamuselo ya le hansi.
2. I vumbhoni byihi lebyi seketelaka vutsari bya Muxe?
2 Kambe a swi kanakanisi leswaku i Muxe loyi a tsaleke Levitika. Mahetelelo ma ri: “Hi yona milawu leyi Yehova a yi nyikeke Muxe.” (27:34) Marito lama fanaka ma kumeka eka Levitika 26:46. Vumbhoni lebyi kombisiweke eku sunguleni lebyi tiyisaka leswaku Muxe u tsale Genesa na Eksoda byi tlhela byi seketela ku tsala ka yena Levitika, tanihi leswi Tibuku to Sungula ta Ntlhanu ta Bibele entiyisweni a ti ri buku yin’we leyi songiweke eku sunguleni. Ku tlula kwalaho, Levitika yi hlanganisiwa ni tibuku leto sungula hi rihlanganisi leri nge “kutani.” Vumbhoni lebyi tiyeke swinene eka hinkwabyo hi leswi Yesu Kriste ni malandza man’wana lama huhuteriweke ya Yehova nkarhi na nkarhi ma tshaheke kumbe ku kombetela eka milawu ni misinya ya milawu leyi nga eka Levitika ni ku vula leswaku i ya Muxe.—Lev. 23:34, 40-43—Neh. 8:14, 15; Lev. 14:1-32—Mat. 8:2-4; Lev. 12:2—Luka 2:22; Lev. 12:3—Yoh. 7:22; Lev. 18:5—Varhoma 10:5.
3. I nkarhi wihi lowu hlanganisiwaka hi Levitika?
3 Xana Levitika yi hlanganisa nkarhi wo tanihi kwihi? Buku ya Eksoda yi hetelela hi ku simekiwa ka tabernakele, “hi siku ro sungula ra n’hweti yo rhanga ya lembe ra vumbirhi.” Buku ya Tinhlayo (leyi landzelaka mhaka ya Levitika) yi sungula hi Yehova loyi a vulavulaka na Muxe “hi siku ro rhanga ra n’hweti ya vumbirhi, hi lembe ra vumbirhi, ra ku huma ka vona etikweni ra Egipta.” Hikwalaho, swi le rivaleni leswaku a ku nga ta va ku hundze nkarhi lowu tlulaka n’hweti ya Xiyuda eka swiendlakalo swi nga ri swingani swa Levitika, xiphemu lexikulu xa buku xi ri na milawu ni swinawana.—Eks. 40:17; Tinhl. 1:1; Lev. 8:1–10:7; 24:10-23.
4. Levitika yi tsariwe rini?
4 Xana Muxe u yi tsale rini Levitika? Swa twisiseka ku hetelela hi leswaku u hlayise rhekhodo ya swiendlakalo loko swi ri karhi swi endleka ivi a tsala swiletelo swa Xikwembu loko a swi kuma. Leswi swi kombisiwa hi xileriso xa Xikwembu eka Muxe xo tsala ku avanyisiwa ka Vaamaleke endzhakunyana ka loko Israyele a va hlurile enyimpini. Siku ra le mahlweni nakambe ra ringanyetiwa hi timhaka tin’wana leti nga ebukwini leyi. Hi xikombiso, Vaisrayele va lerisiwe ku tisa swifuwo leswi a va lava ku swi tirhisa tanihi swakudya enyangweni wa tende ra nhlengeletano leswaku swi dlayiwa. Xileriso lexi a xi ta nyikiwa ni ku rhekhodiwa endzhakunyana ka ku vekiwa ka vaprista. Swiletelo swo tala swa nyikeriwa leswaku swi kongomisa Vaisrayele hi nkarhi wa riendzo ra vona ra le mananga. Hinkwaswo leswi swi komba leswaku Muxe u tsale Levitika hi 1512 B.C.E.—Eks. 17:14; Lev. 17:3, 4; 26:46.
5. I xikongomelo xihi lexi tirhiweke hi milawu malunghana ni magandzelo ni ku pfumala ku tenga ka nhlengeletano?
5 Levitika yi tsaleriwe yini? Yehova a a kunguhate ku va ni rixaka lero kwetsima, vanhu lava hlawulekeke, va hlawuleriwa ntirho wa yena. Ku sukela enkarhini wa Avele, vavanuna lava tshembekaka va Xikwembu a va nyikela magandzelo eka Yehova, kambe Yehova u nyike tiko ra Israyele swiletelo leswi twisisekaka malunghana ni magandzelo ya xidyoho ni magandzelo man’wana ku sungula. Leswi, hi laha swi hlamuseriweke hi vuxokoxoko ha kona eka Levitika swi endle leswaku Vaisrayele va xalamukela ku hundzeleta vuhomboloki lebyi xiyekaka bya xidyoho ni ku nghenisa emianakanyweni ya vona ndlela leyi a swi va endla lava nyameke eka Yehova ha yona. Swinawana leswi, tanihi xiphemu xa Nawu, swi tirhe tanihi muhlayisi loyi a yisaka Vayuda eka Kriste, swi va kombisa xilaveko xa Muponisi, naswona hi nkarhi lowu fanaka swi tirha ku endla leswaku va tshama va ri vanhu lava hambaneke ni misava hinkwayo. Milawu ya Xikwembu malunghana ni ku tibasisa ka nhlengeletano ngopfu-ngopfu yi hetisisa xikongomelo lexi xo hetelela.—Lev. 11:44; Vagal. 3:19-25.
6. Ha yini vukongomisi lebyi nga ni vuxokoxoko lebyi humaka eka Yehova sweswi byi laveka hi laha ku hlawulekeke?
6 Tanihi rixaka lerintshwa leri yaka etikweni lerintshwa, Israyele a a lava vukongomisi lebyi faneleke. A va nga si heta lembe va Rhurhile, naswona mimpimanyeto ya mahanyelo ya Egipta kun’we ni mikhuva ya rona ya vukhongeri a swa ha ri kona emianakanyweni. Ku tekana ka vamakwavo a swi endliwa aEgipta. Vugandzeri bya mavunwa a byi tirhisiwa leswaku ku xiximiwa swikwembu swo tala leswi swin’wana swa swona a ku ri swikwembu swa swiharhi. Sweswi nhlengeletano leyi yikulu a yi kongome eKanana, laha vutomi ni mikhuva ya vukhongeri a swi ri ehansi swinene. Kambe tlhela u languta emixaxeni ya Israyele. Lava a va kurise nhlengeletano a ku ri vo tala lava a va ri Vaegipta va xiviri kumbe lava nga xiphemu xa vona, ntshungu lowu hlanga-hlanganeke lowu a wu hanya exikarhi ka Vaisrayele ni lowu wu tswariweke hi vatswari va Vaegipta ni lava va kurisiweke ni ku dyondzisiwa tindlela ta kona, vukhongeri ni ku rhandza tiko swa Vaegipta. Vo tala va vona handle ko kanakana a va tinyiketele eka mikhuva leyi nyenyetsaka etiko-xikaya ra vona nkarhinyana emahlweni ka kwalaho. A swi fanela swonghasi leswaku sweswi va kuma vuleteri lebyi nga ni vuxokoxoko lebyi humaka eka Yehova!
7. Swinawana swa Levitika swi kombisa leswaku swi tsariwe hi Xikwembu hi ndlela yihi?
7 Levitika yi kombisa leswaku yi huhuteriwe hi Xikwembu hinkwayo. Vanhu ntsena ingi va nga yi vumbanga milawu ni swinawana swa yona swa vutlhari ni leswo lulama. Milawu ya yona malunghana ni swakudya, vuvabyi, ku hambanisiwa ka munhu la nga ni vuvabyi ni ku khomiwa ka mintsumbu swi paluxa vutivi bya mintiyiso leyi nga twisisiwangiki hi vanhu va misava va swa mirhi ku kondza ku va magidi ya malembe endzhaku. Nawu wa Xikwembu malunghana ni swiharhi leswi nga tengangiki leswaku swi dyiwa a wu ta sirhelela Vaisrayele loko va ri karhi va famba. A wu ta va sirhelela eka vuvabyi bya tinguluve, typhoid na paratyphoid leyi humaka eka tinxaka tin’wana ta tinhlampfi ni vuvabyi lebyi humaka eka swiharhi leswi kumiwaka swi file. Milawu leyi yi tirhaka a yi fanele yi kongomisa vukhongeri bya vona ni vutomi bya vona leswaku va ta tshama va ri tiko lero kwetsima ivi va fika ni ku aka eTikweni leri Tshembisiweke. Matimu ya kombisa leswaku swinawana leswi nyikiweke hi Yehova swi nyike Vayuda mpfuno lowu kongomeke ku tlula vanhu lavan’wana emhakeni ya rihanyo.
8. Xana leswi nga endzeni ka vuprofeta bya Levitika na swona swi kombisa ku huhuteriwa hi ndlela yihi?
8 Ku hetiseka ka vuprofeta ni swifanekiselo leswi nga eka Levitika na swona swi kombisa ku huhuteriwa ka yona. Matimu layo hlawuleka ni ya misava ya rhekhoda ku hetiseka ka switsundzuxo swa Levitika ehenhleni ka vuyelo bya ku nga yingisi. Hi xikombiso, yi vhumbe leswaku vamanana a va ta dya vana va vona vini hikwalaho ka ndlala. Yeremiya u kombisa leswaku leswi swi hetisekile eku lovisiweni ka Yerusalema hi 607 B.C.E., naswona Josephus u hlamusela ku humelela ka swona eku lovisiweni ko hetelela ka muti, hi 70 C.E. Xitshembiso xa vuprofeta xa leswaku Yehova a a ta va tsundzuka loko va hundzuka xi hetisekile eku vuyeni ka vona hi le Babilona hi 537 B.C.E. (Lev. 26:29, 41-45; Swirilo 2:20; 4:10; Ezra 1:1-6) Vumbhoni byin’wana bya ku huhuteriwa ka Levitika i ku tshahiwa loku vatsari van’wana va Bibele va ku endlaka eka yona tanihi Matsalwa lama huhuteriweke. Ku engetela eka lawa eku sunguleni ma xiyiweke tanihi lama seketelaka Muxe tanihi mutsari, vona Matewu 5:38; 12:4; 2 Vakorinto 6:16; na 1 Petro 1:16.
9. Levitika yi tlakusa vito ni ku kwetsima ka Yehova hi ndlela yihi?
9 Buku ya Levitika nkarhi na nkarhi yi tlakusa vito ni vuhosi bya Yehova. Milawu ya yona yi vuriwa leswaku i ya Yehova hi makhamba lama tlulaka 36. Hi xiringaniso, vito leri nge Yehova hi roxe ri humelela makhamba ya khume eka ndzima yin’wana ni yin’wana, naswona nkarhi na nkarhi ku yingisa milawu ya Xikwembu ku kandziyisiwa hi xitsundzuxo lexi nge, “Hi mina Yehova.” Nhloko-mhaka ya ku kwetsima yi kona hinkwako eka Levitika leyi boxaka xilaveko lexi nkarhi na nkarhi ku tlula buku yihi na yihi yin’wana ya Bibele. Vaisrayele a va fanele ku kwetsima hikuva Yehova u kwetsimile. Vanhu van’wana, tindhawu, swilo ni tinguva ta nkarhi swi hlawuriwe tanihi leswi kwetsimaka. Hi xikombiso, Siku ra ku Phahlelana Mariyeta ni lembe ra Yubile a ma hlawuriwe tanihi tinguva ta xitsundzuxo lexi hlawulekeke evugandzerini bya Yehova.
10. I yini leswi kandziyisiwaka mayelana ni magandzelo, naswona i swigwevo swihi swa xidyoho leswi kombisiwaka?
10 Ku pfumelelana ni ku kandziyisa ka yona ku kwetsima, buku ya Levitika yi kandziyisa xiphemu lexi ku halatiwa ka ngati, hi leswaku, ku nyikela vutomi, ku veke na xona eku rivaleriweni ka swidyoho. Magandzelo ya swiharhi a ma hikeriwe eka swivumbiwa leswi a swi ri swifuwo naswona swi tengile. Eka swidyoho swin’wana ku tivula nandzu, ku vuyisa ni ku hakeriwa ka xigwevo a swi laviwa ku tlhandlekela eka gandzelo. Kasi eka swidyoho swin’wana, xigwevo a ku ri rifu.
LESWI NGA ENDZENI KA LEVITIKA
11. Levitika yi nga xaxametiwa hi ndlela yihi?
11 Levitika ngopfu-ngopfu yi na matsalwa ya milawu, lawa yo tala ya wona nakambe ya nga ya vuprofeta. Ngopfu-ngopfu buku leyi yi landzelela nxaxamelo wa tinhloko-mhaka naswona yi nga avanyisiwa hi swiyenge swa nhungu, leswi landzelelanaka hi ku twisiseka.
12. I tinxaka tihi ta magandzelo ya ngati leti nga kona, naswona ma fanele ma nyikerisiwa ku yini?
12 Swinawana swa magandzelo (1:1–7:38). Magandzelo yo hambana-hambana ma wela eka swiyenge swimbirhi leswi tolovelekeke: ngati, leyi vumbiwaka hi tihomu, tinyimpfu, timbuti ni tinyenyana; na leswi nga riki na ngati, leswi vumbiwaka hi swa le masin’wini. Magandzelo ya ngati ma fanele ma nyikeriwa tanihi (1) magandzelo lama hisiweke, (2) ya xinakulobye, (3) ya xidyoho, kumbe (4) ya nandzu. Hi vumune bya wona ma na swilo leswi swinharhu leswi fanaka: Loyi a nyikelaka u fanele a ma yisa enyangweni wa tende ra nhlengeletano hi yexe, u fanele a ma tlhandleka mavoko, kutani endzhaku xifuwo xi fanele ku dlayiwa. Endzhaku ka loko ngati yi xuviwile, ntsumbu wu fanele ku susiwa hi ku ya hi muxaka wa gandzelo ra kona. Hi ku fanana, sweswi a hi xiyeni magandzelo ya ngati.
13-16. (a) Andlala swilaveko swa (1) magandzelo lama hisiweke, (2) magandzelo ya xinakulobye, (3) magandzelo ya swidyoho na (4) magandzelo ya nandzu. (b) Malunghana ni magandzelo ya ngati, i yini lexi yirisiwaka hi ku phindha-phindha?
13 (1) Magandzelo lama hisiweke ma nga endliwa hi nkuzi leyintsongo, khuna, mbuti kumbe tuva kumbe hi vondlo, swi titshege hi tindlela ta loyi a nyikelaka. Ri fanele ri tsemeleriwa, naswona handle ka dzovo, ri fanele ri hisiwa hinkwaro ehenhla ka altari. Emhakeni ya vondlo kumbe tuva, nhloko yi fanele yi soholotiwa kambe ku nga ri hi ndlela yo ri xanisa, naswona chelele na tinsiva swi fanele ku susiwa.—1:1-17; 6:8-13; 5:8.
14 (2) Gandzelo ra xinakulobye ri nga ha va ra tihomu kumbe ra tinyimpfu ta xinuna kumbe ta xisati. I swirho swa rona leswi noneke ntsena leswi nga ta hisiwa ehenhla ka altari, xiphemu xo karhi xi yisiwa eka muprista ivi lexin’wana hinkwaxo xi dyiwa hi loyi a nyikelaka. Swi vuriwa gandzelo ra xinakulobye khwatsi, hikuva loyi a nyikelaka u avelana swakudya ha swona, kumbe hi marito man’wana u ni xinakulobye na Yehova ni muprista.—3:1-17; 7:11-36.
15 (3) Gandzelo ra xidyoho ra laveka eka swidyoho leswi nga endliwangiki ha vomu, kumbe swidyoho leswi endliweke hi xihoxo. Muxaka wa xifuwo lexi nyikeriwaka wu titshege hi leswaku i xidyoho xa mani lexi endleriwaka magandzelo—lexiya xa muprista, xa vanhu hinkwavo, xa ndhuna kumbe munhu la tolovelekeke. Ku hambana ni magandzelo ya ku tirhandzela lama hisiweke ni ya xinakulobye ya vanhu, gandzelo ra xidyoho ri famba hi nawu.—4:1-35; 6:24-30.
16 (4) Magandzelo ya nandzu ya laveka leswaku ku funengetiwa nandzu wa munhu hi xiyexe hikwalaho ka ku nga tshembeki, vuxisi kumbe vukanganyisi. Etimhakeni tin’wana nandzu wu lava ku tivula xidyoho ni ku nyikela gandzelo hi ku ya hi matshalatshala ya munhu. Eka tin’wana, ku riha loku ringanaka ni leswi lahlekeke ku tlhela ku tlhandlekiwa tiphesente ta 20 ni gandzelo ra khuna swa laveka. Exiyengeni lexi xa Levitika lexi hlamuselaka magandzelo, ku dya ngati ku yirisiwa hi ku kandziyisa na hi ku phindha-phindha.—5:1–6:7; 7:1-7, 26, 27; 3:17.
17. Magandzelo lama nga riki na ngati ma fanele ku nyikeriwa hi ndlela yihi?
17 Magandzelo lama pfumalaka ngati ma fanele ku endliwa hi swa le masin’wini naswona ma fanele ku nyikeriwa tanihi lama katingiweke hinkwawo, mbewu kumbe tanihi mapa lamanene; naswona ma fanele ku lunghiseleriwa hi tindlela to hambana-hambana, to tanihi ku bakiwa, ku endleriwa exirhengeleni, kumbe ku katingiwa epotweni. Ma fanele ma cheriwa munyu na mafurha naswona minkarhi yin’wana ma ri na murhi wa risuna, kambe ma fanele ma nga vi na comela kumbe vulombe hi laha ku heleleke. Eka magandzelo man’wana xiphemu xi ta va xa muprista.—2:1-16.
18. Ku vekiwa ka vaprista ku chaputa hi xivono xihi lexi tiyisaka ripfumelo?
18 Ku vekiwa ka vaprista (8:1–10:20). Nkarhi wa xiendlakalo lexikulu eIsrayele sweswi wu fikile, ku vekiwa ka vaprista. Muxe u swi tamela hi vuxokoxoko hinkwabyo, hi laha Yehova a n’wi leriseke ha kona. “Aroni ni vana va yena va endla sweswo hinkwaswo leswi Yehova a swi leriseke ha Muxe.” (8:36) Endzhaku ka masiku ya nkombo va khomekile hi ku vekiwa, ku humelela xivono xa singita ni lexi tiyisaka ripfumelo. Nhlengeletano hinkwayo yi kona. Vaprista va ha ku nyikela gandzelo. Aroni na Muxe va katekise vanhu. Kutani vonani! “Ku kwetsima ka Yehova ku vonakala eka tiko hinkwaro. Endzilo wu huma emahlweni ka Yehova, wu hisa holokosta, ni mafurha altarini; etiko hinkwaro ri wu vona, kutani va huwelela hi ku tsaka, va tiwisa hansi hi mimombo ya vona.” (9:23, 24) Hakunene, Yehova u lulameriwa hi ku yingisiwa ni ku gandzeriwa hi vona!
19. I ku tluriwa kwihi ka nawu loku endlekaka, loku landzeriwaka hi yini?
19 Hambi swi ri tano, ku ni ku tluriwa ka Nawu. Hi xikombiso, vana va Aroni va majaha, Nadabu na Abihu va nyikela ndzilo lowu nga riki enawini emahlweni ka Yehova. “Kutani ndzilo wu huma emahlweni ka Yehova, wu va hisa, va fa emahlweni ka Yehova.” (10:2) Leswaku va nyikela gandzelo leri amukelekaka ni ku tsakela ku amukeriwa hi Yehova, vanhu ni muprista hi ku fanana va fanele va landzela swiletelo swa Yehova. Endzhaku ka leswi, Xikwembu xi nyika nawu wa leswaku vaprista a va fanelanga va nwa swakunwa leswi nga na xihoko loko va ri karhi va tirha etabernakeleni, leswi handle ko kanakana swi vulaka leswaku ku pyopyiwa ku nga ha va ku hoxe xandla eku dyoheni ka vana vambirhi va majaha va Aroni.
20, 21. I swinawana swihi leswi hlanganisaka ku tenga ni nsivela-mavabyi lowu faneleke?
20 Milawu ehenhleni ka ku tenga (11:1–15:33). Xiyenge lexi xi hlamusela hi ku tenga ka nhlengeletano ni nsivela-mavabyi. Swiharhi swin’wana, swa le kaya ni swa le nhoveni, a swi tenganga. Mintsumbu hinkwayo a yi tenganga naswona yi vangela lava yi khumbaka ku va lava nga tengangiki. Ku velekiwa ka n’wana na kona ku tisa ku pfumala ku tenga naswona ku lava ku hambanisiwa ni magandzelo lama hlawulekeke.
21 Mavabyi man’wana ya nhlonge yo tanihi nhlokonho, na wona ma vangela ku pfumala ku tenga exikarhi ka nhlengeletano, naswona ku basa a ku tirhi eka vanhu ntsena, kambe ni le ka swiambalo ni tindlu. Ku hambanisiwa ka muvabyi ka laveka. Ku va enkarhini ni ku huma mbewu hi ku fanana swi vangela ku pfumala ku tenga, ku fana ni ku va ni ndzhundzhwana. Ku hambanisiwa ka laveka etimhakeni leti, naswona loko munhu a hlakarherile, ku tlhandlekela kwalaho, ku hlambiwa ka miri kumbe ku nyikela magandzelo kumbe haswimbirhi swa laveka.
22. (a) Ha yini ndzima 16 yi hlawulekile? (b) Hi rihi endlelo ra Siku ra ku Phahlelana Mariyeta?
22 Siku ra ku Phahlelana Mariyeta (16:1-34). Leyi i ndzima leyi hlawulekeke, hikuva yi ni swiletelo swa siku ra nkoka swinene ra Israyele, Siku ra ku Phahlelana Mariyeta, leri welaka eka siku ra vukhume ra n’hweti ya vunkombo. I siku ra ku xanisa miri (kumbexana hi ku titsona swakudya), naswona eka rona ku hava ntirho wa ku tihanyisa lowu nga ta pfumeleriwa. Ri sungula hi ku nyikeriwa ka nkuzi leyintsongo hikwalaho ka swidyoho swa Aroni ni yindlu ya yena, rixaka ra Levhi, leswi landzeriwaka hi ku nyikeriwa ka mbuti hikwalaho ka tiko hinkwaro. Endzhaku ko hisa mirhi ya risuna, yin’wana ya ngati ya xifuwo xin’wana ni xin’wana hi ku fanana yi fanele ku tisiwa eVukwetsimisisweni bya tabernakele, leswaku yi xuviwa emahlweni ka xifunengeto xa Areka. Endzhakunyana mintsumbu ya swifuwo yi fanele ku humesiwa emixaxeni ivi yi hisiwa. Hi siku leri mbuti leyi hanyaka na yona yi fanele ku tisiwa emahlweni ka Yehova, naswona swidyoho hinkwaswo swa vanhu swi fanele swi vuriwa ehenhla ka yona, laha endzhaku yi nga ta yisiwa emananga. Makhuna mambirhi ma fanele ku nyikeriwa tanihi magandzelo lama hisiweke, rin’wana ri va ra Aroni ni ndyangu wa yena ivi lerin’wana ri va ra tiko hinkwaro.
23. (a) Hi kwihi laha hi kumaka yin’wana ya tinhlamuselo leti twisisekaka swinene ta Bibele ehenhleni ka ngati? (b) I swinawana swihi swin’wana leswi landzelaka?
23 Milawu ehenhleni ka ngati ni timhaka tin’wana (17:1–20:27). Xiyenge lexi xi andlala milawu yo tala eka vanhu. Nakambe ngati ya yirisiwa hi man’wana ya marito lama twisisekaka swinene ehenhleni ka ngati lama nga kumiwaka kun’wana eMatsalweni. (17:10-14) Ngati yi nga tirhisiwa hi ndlela leyi fanelaka ealtarini, kambe hayi ku dyiwa. Mikhuva leyi nyenyetsaka, yo tanihi ku tekana ka maxaka ya le kusuhi, vusodoma ni ku endla rimbewu ni swiharhi ya yirisiwa. Ku na swinawana swo sirhelela swilema, swisiwana ni valuveri, naswona ku nyikiwa nawu lowu nge, “U ta rhandza warikwenu kukotisa loko u tirhandza: hi mina Yehova.” (19:18) Vuhlayiseki bya ntirhisano ni bya ikhonomi bya tiko bya sirheleriwa, naswona makhombo ya moya yo tanihi ku gandzeriwa ka Moloko ni vungoma swa yirisiwa, swi ri ni rifu tanihi xigwevo xa kona. Nakambe Xikwembu xi kandziyisa ku tihambanisa ka vanhu va xona xi ku: “Mi ta tihlawulela mina, hikuva ndzi hlawulekile, mina Yehova; ndzi mi hlawurile xikarhi ka matiko leswaku mi va va mina.”—20:26.
24. Levitika yi andlala yini loko ku tiwa eka timfanelo ta vuprista ni minkhuvo ya tinguva?
24 Vuprista ni minkhuvo (21:1–25:55). Tindzima tinharhu leti landzelaka ngopfu-ngopfu ti hlamusela vugandzeri lebyi nga enawini bya Israyele: milawu leyi lawulaka vaprista, ku faneleka ka vona ka le mirini, lava va nga tekanaka na vona, lava va nga dyaka swilo swo kwetsima, ni swilaveko swa swifuwo leswinene leswaku swi tirhisiwa emagandzelweni. Minkhuvo yinharhu ya tiko ya tinguva ya lerisiwa, yi nyikela minkarhi yo “titsakela emahlweni ka Yehova, Xikwembu xa n’wina.” (23:40) Tanihi munhu un’we, tiko hi ndlela leyi ri ta yingisa, ri dzunisa ni ku gandzela Yehova, ri tiyisa vuxaka bya rona na yena. Leyi i minkhuvo leyi endleriwaka Yehova, mintsombano ya lembe na lembe leyo kwetsima. Paseka, kun’we ni Nkhuvo wa Swinkwa swo Pfumala Comela, yi endliwa eku sunguleni ka ximun’wana; Pentekosta, kumbe Nkhuvo wa Mavhiki, wu landzela eku heleni ka ximun’wana; naswona Siku ro Phahlelana Mariyeta ni Nkhuvo wa Mintsonga wa masiku ya nhungu kumbe ku Hlengeleta, wu va hi xixikana.
25. (a) Swi kombisisiwa ku yini leswaku “Vito” ri fanele ku xiximiwa? (b) I swinawana swihi leswi katsaka nhlayo leyi nge “nkombo”?
25 Eka ndzima 24, ku nyikeriwa xiletelo malunghana ni xinkwa ni mafurha leswi fanelaka ku tirhisiwa entirhweni wa tabernakele. Kwalaho ku landzela xiendlakalo lexi eka xona Yehova a vekaka nawu wa leswaku un’wana ni un’wana loyi a sandzaka “Vito”—ina, vito leri nge Yehova—u fanele ku khandliwa hi maribye a fa. Endzhaku u nyika nawu wa ku xupula hi ku rihisela, “tihlo hi tihlo, tino hi tino.” (24:11-16, 20) Eka ndzima 25, swinawana swa kumiwa malunghana ni Savata ya lembe hinkwaro, kumbe lembe ra ku wisa, leyi fanelaka ku khomiwa hi lembe rin’wana ni rin’wana ra vu-7 ni Yubile hi lembe rin’wana ni rin’wana ra vu-50. Hi lembe leri ra vu-50, ntshunxeko wu fanele ku twarisiwa etikweni hinkwaro, naswona nhundzu ya ndzhaka leyi xavisiweke kumbe leyi tekiweke hi nkarhi wa malembe ya 49 lama hundzeke yi fanele ku tlhela yi kumiwa. Milawu leyi sirhelelaka timfanelo ta swisiwana ni ta mahlonga ya nyikeriwa. Eka xiyenge lexi nhlayo leyi nge “nkombo” yi humelela hi laha ku xiyekaka—siku ra vunkombo, lembe ra vunkombo, minkhuvo ya masiku ya nkombo, nkarhi wa mavhiki ya nkombo na Yubile, leyi taka endzhaku ka nkombo leyi andzisiwaka hi malembe ya nkombo.
26. Levitika yi fikelela ku chaputa ka yona hi yini?
26 Vuyelo bya ku yingisa ni ku nga yingisi (26:1-46). Buku ya Levitika yi fikelela ku chaputa ka yona eka ndzima leyi. Laha Yehova u xaxameta mimbuyelo ya ku yingisa ni ku xupuriwa ka ku nga yingisi. Hi nkarhi lowu fanaka, u nyika Vaisrayele ntshembo loko va titsongahata, a ku: “Ndzi ta tsundzuka ntwanano lowu ndzi wu endleke ni vatata wa vona lava ndzi va humeseke ha wona etikweni ra Egipta emahlweni ka matiko, leswaku ndzi va Xikwembu xa vona: hi mina Yehova.”—26:45.
27. Levitika yi dlayelela hi ndlela yihi?
27 Milawu yin’wana (27:1-34). Levitika yi dlayelela hi swiletelo ehenhleni ka ku tamela magandzelo ya ku hlambanya, ehenhleni ka mativula ya Yehova, ni le henhleni ka xiphemu xa vukhume lexi vaka lexi kwetsimaka eka Yehova. Kutani ku ta mahetelelo yo koma lama nge: “Hi yona milawu leyi Yehova a yi nyikeke Muxe entshaveni ya Sinayi, leswaku yi va milawu ya vana va Israyele.”—27:34.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
28. Levitika yi va pfuna yini Vakriste namuntlha?
28 Tanihi xiphemu xa Matsalwa lama huhuteriweke, buku ya Levitika yi pfuna swinene eka Vakriste namuntlha. Yi ni mpfuno lowu hlamarisaka eku twisiseni ka Yehova, timfanelo ta yena ni tindlela ta yena to hanyisana ni swivumbiwa swa yena, hi laha a kombiseke swinene erivaleni ha kona eka Israyele ehansi ka ntwanano wa Nawu. Levitika yi hlamusela misinya ya milawu yo tala ya xisekelo leyi nga ta tirha hi minkarhi hinkwayo, naswona yi na swifanekiselo swo tala swa vuprofeta, kun’we ni vuprofeta, leswi ku swi xiya swi tiyisaka ripfumelo. Yo tala ya misinya ya yona ya milawu yi tlhela yi hlamuseriwa eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki, laha yin’wana ya yona yi tshahiweke hi ku kongoma. Tinhla ta nkombo leti hlawulekeke ta hlamuseriwa laha hansi.
29-31. Levitika yi kandziyisa ku xixima (a) vuhosi, (b) vito ni (c) ku kwetsima ka Yehova hi ndlela yihi?
29 (1) Vuhosi bya Yehova. I Munyiki wa Nawu, naswona hina tanihi swivumbiwa swa yena ha tihlamulela eka yena. Hi ku fanela u hi lerisa ku n’wi chava. Tanihi Mufumi wa Hinkwako-nkwako, a nga swi pfumeleli ku phikisana na yena, hambi ku ri hi xivumbeko xa ku phahla swikwembu swa hava, vungoma kumbe timhaka tin’wana ta vudemona.—Lev. 18:4; 25:17; 26:1; Mat. 10:28; Mintirho 4:24.
30 (2) Vito ra Yehova. Vito ra yena ri fanele ri tshama ri hlawulekile, naswona a hi fanelanga hi tisa ndzhukano ehenhla ka rona hi marito kumbe hi swiendlo.—Lev. 22:32; 24:10-16; Mat. 6:9.
31 (3) Ku kwetsima ka Yehova. Hikwalaho ka leswi a kwetsimaka, vanhu va yena na vona va fanele ku va lava kwetsimaka, hi leswaku, ku hlawuleka, kumbe ku tihlawulela ntirho wa yena. Leswi swi katsa ku tshama hi tihambanise ni misava leyi nga chaviki Xikwembu leyi hi rhendzeleke.—Lev. 11:44; 20:26; Yak. 1:27; 1 Pet. 1:15, 16.
32-34. I misinya yihi ya milawu leyi andlariwaka loko swi ta eka (a) xidyoho, (b) ngati ni (c) nandzu lowu yaka hi xiyimo?
32 (4) Vuhomboloki lebyi xiyekaka bya xidyoho. I Xikwembu lexi kombisaka leswaku xidyoho hi xihi, naswona hi fanele hi lwisana na xona hi matimba. Xidyoho minkarhi hinkwayo xi lava gandzelo ra ku phahlelana mariyeta. Tlhandla-kambirhi, xi tlhela xi lava leswaku hi tivula nandzu, ku hundzuka ni ku antswisa ku fikela eka mpimo lowu kotekaka. Eka swidyoho swin’wana ku nga ka ku nga vi na ku rivaleriwa.—Lev. 4:2; 5:5; 20:2, 10; 1 Yoh. 1:9; Vahev. 10:26-29.
33 (5) Ku kwetsima ka ngati. Hikwalaho ka leswi ngati yi kwetsimaka, a yi fanelanga ku nghenisiwa emirini hi xivumbeko xihi kumbe xihi. Ku tirhisiwa loku pfumeleriweke ntsena ka ngati ku endliwa tanihi mhamba ya ku rivalelana xidyoho.—Lev. 17:10-14; Mintirho 15:29; Vahev. 9:22.
34 (6) Ku ya hi xiyimo eka nandzu ni ku xupuriwa. A hi swidyoho ni vadyohi hinkwavo lava a va xiyiwa hi ndlela leyi fanaka. Loko munhu a ri ni xikhundla lexi tlakukeke, a a ri ni vutihlamuleri ni xigwevo lexikulu xa xidyoho. Xidyoho lexi endliweke ha vomu a xi xupuriwa hi ndlela leyi vavaka swinene ku tlula xidyoho lexi nga endliwangiki ha vomu. Swigwevo hakanyingi a swi titshege hi vuswikoti bya ku hakela. Nsinya lowu wa nawu wa ku ya hi xiyimo nakambe a wu tirha eswivandleni swin’wana handle ka xidyoho ni ku xupuriwa, swo tanihi ku pfumala ku tenga ka nhlengeletano.—Lev. 4:3, 22-28; 5:7-11; 6:2-7; 12:8; 21:1-15; Luka 12:47, 48; Yak. 3:1; 1 Yoh. 5:16.
35. Levitika yi katsakanya mintirho ya hina eka vanhu-kulorhi hi ndlela yihi?
35 (7) Vululami ni rirhandzu. Loko yi katsakanya mintirho ya hina eka vanhu-kulorhi, Levitika 19:18 yi ri: “U ta rhandza warikwenu kukotisa loko u tirhandza.” Leri ri amukela xilo xin’wana ni xin’wana. Ri sivela ku kombisa ku ya hi nghohe, ku yiva, ku hemba kumbe ku hehla, naswona ri lava leswaku u kombisa ku anakanyela lava lamaleke, swisiwana, mabofu ni lava feke tindleve.—Lev. 19:9-18; Mat. 22:39; Varhoma 13:8-13.
36. I yini lexi kombisaka Levitika yi ri leyi pfunaka eka bandlha ra Vukriste?
36 Lexi nakambe xi kombisaka leswaku Levitika yi “pfuna ku dyondzisa, ni ku laya, ni ku ololoxa, ni ku tolovetisa leswo lulama” hi laha ku xiyekaka ebandlheni ra Vukriste i tinhlamuselo leti phindha-phindhiweke leti tekiweke eka yona hi Yesu ni vaapostola va yena, ngopfu-ngopfu Pawulo na Petro. Vona va yise nyingiso eka swifanekiselo swo tala swa vuprofeta ni mindzhuti ya swilo leswi nga ta ta. Hi laha Pawulo a xiyeke ha kona, “Nawu [i] ndzhuti ntsena wa leswo saseka leswi nga ta humelela.” Yi andlala “xifaniso ni ndzhuti wa leswi tirhiwaka ematilweni.”—2 Tim. 3:16; Vahev. 10:1; 8:5.
37. I ku hetiseka kwihi ka swifanekiselo loku hlamuseriwaka eka Vaheveru?
37 Tabernakele, vuprista, magandzelo, ngopfu-ngopfu siku ra ku Phahlelana Mariyeta ra lembe na lembe a ri fanekisela swilo swa nkoka. Pawulo, eka papila ra yena leri yaka eka Vaheveru, u hi pfuna ku vona ku yelana ka moya ka swilo leswi malunghana ni ‘ntsonga wa xiviri’ wa vugandzeri bya Yehova. (Vahev. 8:2) Aroni muprista lonkulu u fanekisela Kriste Yesu ‘tanihi muprista lonkulu wa swilo leswinene leswi hundzeke, hi ku tirhisa ntsonga lowukulu ni lowu hetisekeke.’ (Vahev. 9:11; Lev. 21:10) Ngati ya magandzelo ya swifuwo a yi fanekisela ngati ya Yesu, leyi ‘yi hi kumelaka ku poniseriwa makumu.’ (Vahev. 9:12) Xivandla xa le ndzeni xa tabernakele, Vukwetsimisisi, lexi muprista lonkulu a ngheneke eka xona hi Siku ra ku Phahlelana Mariyeta ra lembe na lembe ntsena leswaku a nyikela ngati ya magandzelo, i ‘xifaniso xa xiviri,’ “etilweni hi koxe,” laha Yesu a tlhandlukeleke kona ‘leswaku a humelela emahlweni ka Xikwembu hi xoxe hikwalaho ka hina.’—Vahev. 9:24; Lev. 16:14, 15.
38. Magandzelo yo fanekisela ma hetiseke eka Yesu hi ndlela yihi?
38 Swilo swa xiviri leswi tirhiseriwaka ku endla magandzelo—swifuwo leswinene, leswi nga solekiki leswi nyikeriweke tanihi magandzelo lama hisiweke kumbe ya swidyoho—swi fanekisela gandzelo leri hetisekeke leri nga solekiki ra miri wa munhu ra Yesu Kriste. (Vahev. 9:13, 14; 10:1-10; Lev. 1:3) Lexi tsakisaka, nakambe Pawulo u hlamusela xivumbeko xa Siku ra ku Phahlelana Mariyeta laha mintsumbu ya swifuwo swa gandzelo ra xidyoho a swi humesiwa emixaxeni kutani swi hisiwa. (Lev. 16:27) “Hi mukhuva wolowo, na yena Yesu,” ku tsala Pawulo, “ú twisiwe ku vaviseka a ri ehandle ka nyangwa ya muti. Hikokwalaho, a hi humeni hi ya le ka yena ehandle ka nxaxa, hi rhwele ku rhuketeriwa ka yena.” (Vahev. 13:12, 13) Hi nhlamuselo yo tano leyi huhuteriweke, maendlelo ya nhlengeletano lama xaxametiweke eka Levitika ma kuma ntikelo lowu engetelekeke, naswona hakunene hi nga sungula ku twisisa ndlela leyi ha yona Yehova kwalaho a endleke mindzhuti leyi chavisaka leyi kombetelaka eka swilo swa xiviri leswi a swi ta vekiwa erivaleni hi moya lowo kwetsima ntsena hi ndlela leyi hlamarisaka. (Vahev. 9:8) Ku twisisa ko tano loku faneleke i ka nkoka eka lava va nga ta vuyeriwa hi lunghiselelo ra vutomi leri Yehova a ri endlaka hi ku tirhisa Kriste Yesu, “Muprista wa matimba loyi a fumaka yindlu ya Xikwembu.”—Vahev. 10:19-25.
39. Levitika yi hlanganisa ku yini ni ‘Matsalwa hinkwawo’ eku tiviseni ka swikongomelo swa Mfumo wa Yehova?
39 Ku fana ni yindlu ya Aroni ya vuprista, Yesu Kriste tanihi Muprista Lonkulu u na vaprista-ntsongo lava tirhisanaka na yena. Lava ku vulavuriwa ha vona tanihi ‘vaprista va vuhosi.’ (1 Pet. 2:9) Levitika yi kombetela ni ku hlamusela ntirho wa ku rivalelana swidyoho wa Muprista Lonkulu ni Hosi ya Yehova ni swilaveko leswi vekiweke ehenhla ka swirho swa ndyangu wa Yena, leswi ku vulavuriwaka ha swona tanihi ‘leswi katekeke ni leswi kwetsimaka’ nakambe tanihi ‘vaprista va Xikwembu ni va Kriste ni tihosi leti fumaka na yena hi malembe ya gidi.’ Mawaku mikateko yonghasi leyi ntirho wolowo wa vuprista wu nga ta yi hetisisa hi ku yisa vanhu lava yingisaka eku hetisekeni, naswona mawaku ntsako lowu Mfumo wa le matilweni wu nga ta wu tisa hi ku vuyetela ku rhula ni vululami emisaveni! Hakunene, hinkwerhu hi fanele hi nkhensa Yehova, Xikwembu xo kwetsima, hikwalaho ka ku lunghiselela ka xona Muprista Lonkulu ni Hosi ni vaprista va vuhosi leswaku va tivisa mintirho ya Yena eku kwetsimiseni ka vito ra Yena hinkwako-nkwako! Entiyisweni, Levitika yi hlangana hi ndlela leyi hlamarisaka ni ‘Matsalwa hinkwawo’ eku twariseni ka swikongomelo swa Mfumo wa Yehova.—Nhlav. 20:6.