Buku Ya Bibele Ya Vu-8—Ruti

Mutsari: Samuwele

Ndhawu Ya Vutsari: Israyele

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 1090 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 11 wa malembe ya vulawuri bya vaavanyisi

1. (a) Hikwalaho ka yini buku ya Ruti yi ri leyi tlulaka mhaka ya rirhandzu ntsena? (b) I ku boxiwa kwihi loku hlawulekeke loku nyikiweke Rhuti eBibeleni?

BUKU ya Ruti i drama yo tsakisa leyi pupumaka yi va mhaka ya rirhandzu ya Bowazi na Rhuti. Hambi swi ri tano, a hi xiphato xa rirhandzu ntsena. Xikongomelo xa yona a hi ku tsakisa. Buku leyi yi kandziyisa xikongomelo xa Yehova xo humesa mudya-ndzhaka wa Mfumo, naswona yi kurisa nsovo wa Yena. (Ruti 1:8; 2:20; 3:10) Mfanelo leyi ndlandlamukaka ya rirhandzu ra Yehova yi voniwa eku hlawuleni ka yena wansati wa Mowabu, khale ka mugandzeri wa Kemoxi, xikwembu xa vahedeni, loyi a hundzukeleke evukhongerini bya ntiyiso, leswaku a va kokwana wa xisati wa Yesu Kriste. Rhuti hi un’wana wa vavasati va mune lava boxiweke hi vito enxaxamelweni wa rixaka lowu sukelaka eka Abrahama ku ya eka Yesu. (Mat. 1:3, 5, 16) Rhuti, kun’we na Estere, hi un’wana wa vavasati vambirhi lava tibuku ta Bibele ti thyiweke mavito ya vona.

2. Swiendlakalo swa Ruti swi humelele rini, buku leyi yi tsariwe rini, naswona hi mani?

² “Enkarhini lowu wa ku fuma ka vaavanyisi . . . ” Hi marito lawa yo sungula, buku ya Ruti yi nghena enhlamuselweni ya yona leyi nyanyulaka. Emaritweni lawa swa twisiseka leswaku buku leyi hi yoxe yi tsariwe endzhakunyana, enkarhini wa tihosi ta Israyele. Hambi swi ri tano, swiendlakalo leswi hlamuseriweke ebukwini leyi swi hlanganise nkarhi wa kwalomu ka 11 wa malembe enkarhini wa vaavanyisi. Hambi leswi vito ra mutsari ri nga boxiwangiki, handle ko kanakana a a ri Samuwele, loyi nakambe a vonakaka a tsale Vaavanyisi ni loyi a a ri munhu la xiyekaka wo tshembeka eku sunguleni ka nkarhi wa tihosi. Tanihi leswi tindzimana to hetelela ti kombisaka leswaku Davhida ana se a a va la dumeke, leswi a swi ta veka vutsari kwalomu ka 1090 B.C.E. Samuwele, loyi a a tolovelane swinene ni xitshembiso xa Yehova xa “nghala” leyi humaka erixakeni ra Yuda, ni loyi a tirhisiweke hi Yehova eku toteni ka Davhida wa rixaka rero ku va hosi eIsrayele, a a ta tsakela swinene ku endla rhekhodo ya nxaxamelo wa rixaka ku ya fika eka Davhida.—Gen. 49:9, 10; 1 Sam. 16:1, 13; Ruti 1:1; 2:4; 4:13, 18-22.

3. I timhaka tihi leti tiyisaka ku tshembeka ka Ruti?

³ Matimba ya ku tshembeka ka Ruti a ya kalanga ya kanakaniwa. Xitiyisekiso lexi aneleke xa yona xi nyikiwile loko Yehova a huhutele ku xaxametiwa ka Rhuti enxaxamelweni wa rixaka ra Yesu eka Matewu 1:5. Ruti minkarhi hinkwayo yi langutiwe hi Vayuda yi ri xiphemu xa nxaxamelo wa tibuku ta Xiheveru. Kutani ke, a swi hlamarisi leswi swiphemu swa buku leyi swi kumiweke exikarhi ka nxaxamelo wun’wana wa tibuku eTibukwini ta Lwandle leri Feke leti ti tshuburiweke ku sukela hi 1947. Ku tlula kwalaho, Ruti yi twanana hi laha ku heleleke ni swikongomelo swa Mfumo wa Yehova ni swilaveko swa Nawu wa Muxe. Hambi leswi ku tekana ni Vakanana ni Vamowabu lava gandzelaka swifaniso a swi siveriwa eka Vaisrayele, leswi a swi va vekelanga etlhelo valuveri vo fana na Rhuti loyi a amukeleke vugandzeri bya Yehova. Ebukwini ya Ruti, nawu wa ku dya ndzhaka ni wa vukati bya namu wu xiyiwa hi vuxokoxoko bya wona hinkwabyo.—Deut. 7:1-4; 23:3, 4; 25:5-10.

LESWI NGA ENDZENI KA RUTI

4. I kungu rihi leri langutanaka na Rhuti, naswona nhlawulo wakwe wu kombisa yini malunghana ni xivumbeko xa yena xa vugandzeri?

⁴ Kungu ra Rhuti ro namarhelana na Nahumi (1:1-22). Mhaka yi pfula enguveni ya dyandza le Israyele. Wanuna wa Betlehema, Elimeleke, u tsemakanya Yordani ni nsati wakwe Nahumi ni majaha mambirhi, Makloni na Khiliyoni, leswaku va ya tshamanyana etikweni ra Mowabu. Kwalaho majaha ya teka vavasati va Mowabu, Orpa na Rhuti. Nhlomulo wu hohlokisa ndzhendzeleko wa ndyangu, xo sungula, eku feni ka tatana, naswona endzhakunyana eku feni ka majaha yakwe mambirhi. Vavasati vanharhu lava nga hava vana, va tinoni va siyiwa, ku ri hava rixaka eka Elimeleke. Hi ku twa leswaku Yehova u tlhele a yisa nyingiso wa yena eka Israyele hi ku phamela vanhu vakwe swakudya, Nahumi u kunguhata ku teka pfhumba ro tlhelela eka rikwavo le Yuda. Vingi va famba na yena. Nahumi u va kombela ku tlhelela eMowabu, a kombela musa wa Yehova ku va nyika vavanuna eka vanhu va ka vona. Eku heteleleni, Orpa “u mukile tikweni ra yena ni swikwembyini swa rikwavo,” kambe Rhuti, hi ku tshembeka na hi ku tiyisa eku hundzukeleni ka yena evugandzeri bya Yehova, u namarhelana na Nahumi. Kungu rakwe ri phofuriwe hi ndlela yo xonga emaritweni lama nge: “Ndzi ta ya laha u yaka kona, ndzi ta tshama laha u nga ta tshama kona; tiko ra wena ri ta va tiko ra mina, Xikwembu xa wena xi ta va Xikwembu xa mina. Laha u nga ta fa kona, ndzi ta fa, ndzi lahliwa kona. Yehova a a ndzi endle hi matimba ku tlurisa loko ndzi hambana na wena loko ku nga ri hi ku fa.” (1:15-17) Hambi swi ri tano, Nahumi wa noni ni loyi a nga hava n’wana, loyi vito ra yena ri vulaka ku “Ntsako Wa Mina,” u tiringanyetela vito leri nge Mara, hi leswaku “Ku Bava.”

5. I timfanelo tihi letinene leti Rhuti a ti kombisaka, naswona Bowazi u n’wi khutazisa ku yini?

⁵ Rhuti u khwaja ensin’wini ya Bowazi (2:1-23). Loko a fika eBetlehema, Rhuti u kuma mpfumelelo wa Nahumi wo khwaja eku tshoveleni ka maxalana. Bowazi, n’wini wa nsimu, Muyuda la dyuhaleke ni xaka ra le kusuhi ra Elimeleke, mukon’wana wa yena, wa n’wi vona. Hambi leswi nawu wa Xikwembu wu n’wi nyikaka malunghelo yo khwaja, Rhuti u kombisa ku titsongahata hi ku kombela mpfumelelo wo tirha ensin’wini. (Lev. 19:9, 10) Leswi swi nyikiwa handle ko ba mariri, naswona Bowazi u n’wi byela ku khwaja ensin’wini ya yena ntsena ni vavasati lavantsongo va yena. Loko a vula leswaku u twe hi ta mahanyelo yakwe yo tshembeka eka Nahumi, u n’wi khutaza hi marito lama nge: “Yehova a ku tlherisele leswi u swi endleke! U amukela hakelo leyi hetisekeke ya Yehova, Xikwembu xa Israyele, loyi u teke ku ta chavela etimpapeni ta yena!” (Ruti 2:12) Madyambu wolawo Rhuti u avelana mihandzu ya ntirho wakwe hi ku hanana na Nahumi ivi a hlamusela leswaku ku humelela ka yena eku khwajeni ku vangiwe hi tintswalo ta Bowazi. Nahumi u vona voko ra Yehova eka leswi, a ku: “A a katekisiwe hi Yehova! hikuva u endle hi tintswalo eka lava hanyaka ni ka lava feke. . . . Munhu loyi i xaka ra hina, i un’wana wa vadyi va ndzhaka ya hina.” (2:20) Ina, Bowazi i xaka ra le kusuhi, leri hi nawu ri nga humeselaka Nahumi rixaka hi vito ra Elimeleke la feke. Rhuti u hambeta a khwaja emasin’wini ya Bowazi ku kondza ku tshovela ka maxalana ni ku tshovela ka mavele ku hela.

6. Rhuti u kombela vukati bya mudya-ndzhaka hi ndlela yihi, naswona i nhlamulo yihi leyi Bowazi a yi endlaka?

⁶ Bowazi, mudyi wa ndzhaka, u tekana na Rhuti (3:1–4:22). Hi mhaka ya leswi a dyuhaleke ngopfu lerova a nga tswala vana, Nahumi sweswi u letela Rhuti ku n’wi siva evukatini hi mudya-ndzhaka. Enguveni yoleyo ya nkoka, a swi tolovelekile eka n’wini wa nsimu hi yexe ku langutela ku peperiwa ka swa le masin’wini, loku a ku endliwa nimadyambu leswaku ku kumiwa rimoyana leri hungaka endzhaku ka siku ro hisa. Bowazi a a ta va a etlele exivuyeni, naswona kwalaho hi laha Rhuti a n’wi kumaka kona. U ta eka yena a miyerile, a n’wi funungula emilengeni yakwe, kutani a etlela ehansi. Loko a pfuka exikarhi ka vusiku, wa titivisa naswona, ku pfumelelana ni endlelo ra mukhuva leri landzeriwaka hi vavasati loko va boxa mfanelo ya vukati bya namu, u kombela leswaku a andlala nguvu ya yena ehenhla ka yena.a Bowazi u ri, “N’wananga, Yehova a ku katekise,” kutani a n’wi bumabumela hi ku ka a nga hlongorisanga majaha hikwalaho ka ku navela kumbe makwanga. Ematshan’wini yo va munhu loyi a a ta endla ku gangisa ka vuxaka lebyi nga basangiki, Rhuti u endla ku twala lokunene tanihi “nsati lonene.” (3:10, 11) Hambi swi ri tano, hi laha a n’wi byelaka ha kona sweswi, ku ni mudyi un’wana wa ndzhaka loyi a nga xaka ra le kusuhi ku tlula yena; u ta tihlanganisa na yena nimixo. Rhuti u hambeta a etlela emilengeni yakwe kukondza ku va mahlamba-ndlopfu. Kutani u n’wi nyika nyiko ya swa le masin’wini, naswona u tlhelela eka Nahumi, loyi a vutisisaka hi ta vuyelo hi mahlo-ngati.

7. Bowazi u kanela hi vukati hi ndlela yihi, naswona i nkateko wihi lowu vaka kona?

⁷ Bowazi u famba wa ha ri mixo a ya enyangweni wa muti ku ya lava mudyi wa ndzhaka. Loko a teka vakulukumba va muti va khume tanihi timbhoni, u nyika xaka leri ra le kusuhi nkarhi wo sungula ku va mudya-ndzhaka wa hinkwaswo leswi a swi ri swa Elimeleke. Xana u ta endla tano ke? Nhlamulo yakwe ya xihatla i ina loko ku vonaka leswaku u ta andzisa rifuwo rakwe. Hambi swi ri tano, loko a tiva hi ta xilaveko xa leswaku u endla vukati bya namu na Rhuti, u sungula ku chava hikwalaho ka ndzhaka ya yena n’wini ivi endzhaku a kombisa ku ala ka yena hi nawu hi ku hluvula mphanxani ra yena. Erhekhodweni ya Bibele a nga boxiwi hi vito, a nyikiwa ku boxiwa loku nga hava ku dzuneka tanihi “nasikana.” Emahlweni ka timbhoni leti fanaka, Bowazi u teka Rhuti tanihi nsati wakwe. Xana leswi swi endleriwa xivangelo xo karhi xa vutianakanyi? Doo, kambe leswaku “[a] hlayisa rixaka ra loyi a feke.” (4:1, 10) Vahlaleri hinkwavo va kombela nkateko wa Yehova elunghiselelweni leri ra rirhandzu, naswona nkateko wolowo wu tikombisa wu ri lowu hlamarisaka hakunene! Rhuti u velekela Bowazi jaha eku dyuhaleni ka yena, naswona Nahumi u va muhlayisi wa n’wana. U vuriwa ‘n’wana la velekeriweke Nahumi’ naswona u thyiwa Obed.—4:17.

8. I yini lexi kombisaka ku ya emahlweni leswaku ku tswariwa ka Mbewu ya xitshembiso ku va hi lunghiselelo ra Yehova ke?

⁸ Tindzimana to hetelela ta Rhuti ti nyika nxaxamelo wa rixaka ku sukela eka Perez, ku ya eka Bowazi, ku ya fika eka Davhida. Vaxopaxopi van’wana va endle njhekanjhekisano wa leswaku a hi tinxaka hinkwato leti xaxametiweke, tanihi leswi mpimo wa nkarhi wu nga wukulu ngopfu eka vanhu va nga ri vangani. Xana lowu i ntiyiso ke? Kumbe xana un’wana ni un’wana u katekisiwile hi vutomi byo leha swinene ni n’wana eku dyuhaleni ka yena? Xiphemu lexi xo hetelela ku nga ha va xona lexi lulameke, xi kandziyisa leswaku ku tswariwa ka Mbewu leyi tshembisiweke ku va hi lunghiselelo ni musa lowu nga fanelangiki wa Yehova, naswona hayi hi matimba ya munhu ya ntumbuluko. Eka swiendlakalo swin’wana Yehova u tirhise matimba yakwe hi ndlela leyi fanaka, ku fana ni ku tswariwa ka Isaka, Samuwele na Yohane Mukhuvuri.—Gen. 21:1-5; 1 Sam. 1:1-20; Luka 1:5-24, 57-66.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

9. Hi le timhakeni tihi laha vatlangi-nkulu edrameni ya Ruti va nga swikombiso leswinene eka hina namuntlha?

⁹ Rhekhodo leyi yo tsakisa hakunene ya vuyerisa, yi pfuna varhandzi va ku lulama ku aka ripfumelo leri tiyeke. Vatlangi-nkulu hinkwavo eka drama leyi yo nyanyula va kombise ripfumelo leri hlawulekeke eka Yehova, naswona va ‘veke vumbhoni hi ripfumelo ra vona.’ (Vahev. 11:39) Va ve swikombiso leswinene eka hina namuntlha. Nahumi u kombise ku tshemba loku enteke ka nsovo wa Yehova. (Ruti 1:8; 2:20) Rhuti u siye tiko-xikaya ra ka vona hi ku swi rhandza leswaku a ya landzelela vugandzeri bya Yehova; u tikombise a ri mutirhi la tshembekaka ni la titsongahataka, kun’we ni la swi rhandzaka. A ku ri ku tlangela lokukulu ka Bowazi ka nawu wa Yehova ni ku amukela ka yena ko titsongahata eku endleni ka ku rhandza ka Yehova, kun’we ni rirhandzu rakwe ra Nahumi la tshembekaka na Rhuti la gingiritekaka, leswi n’wi susumeteleke ku endla lunghelo rakwe ra vukati bya mudyi wa ndzhaka.

10. Hikwalaho ka yini rhekhodo leyi nga eka Ruti yi fanele ku tiyisa ntshembo wa hina eswitshembisweni swa Mfumo?

¹⁰ Lunghiselelo ra Yehova ra vukati, naswona eka xikombiso lexi xa vukati bya mudyi wa ndzhaka, a ri tirhiseriwa ku dzunisa yena. Yehova a a ri Mulunghiseleri wa vukati bya Bowazi na Rhuti, naswona u byi katekisile hi ku ya hi musa wa yena; u byi tirhisile tanihi xitirho xo hlayisa nxaxamelo lowu nga tsemekangiki wa vuhosi bya Yuda lebyi yisaka eka Davhida ivi eku heteleleni byi yisa eka Davhida Lonkulu, ku nga Yesu Kriste. Ku khathalela lokukulu ka Yehova eku humeseni ka Mudya-ndzhaka wa Mfumo hi ku ya hi lunghiselelo ra yena ra le nawini ku fanele ku tiyisa ku tiyiseka ka hina ivi ku hi endla leswaku hi languta emahlweni hi ku tiyiseka eku hetisekeni ka switshembiso hinkwaswo swa Mfumo. Swi fanele ku hi susumetela ku va lava khomekeke entirhweni wa manguva lawa wa ku tshovela, hi tiyiseka hi hakelo leyi hetisekeke leyi humaka eka Yehova, Xikwembu xa Israyele wa moya, loyi ehansi ka ‘timpapa ta yena hi teleke ku ta lava vuchavelo’ ni loyi swikongomelo swa yena swa Mfumo swi yaka emahlweni hi ku vangama eku hetisekeni ka swona loku heleleke. (2:12) Buku ya Ruti i ku hlangana kun’wana ka nkoka eka rhekhodo leyi yisaka eMfun’weni wolowo!

[Nhlamuselo ya le hansi]