Buku Ya Bibele Ya Vu-9—1 Samuel

Vatsari: Samuwele, Gadi, Nathani

Ndhawu Ya Vutsari: Israyele

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 1078 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: c. 1180–1078 B.C.E.

1. I ku hundzuka kwihi lokukulu enhlengeletanweni ya tiko ra Israyele loku teke hi 1117 B.C.E., naswona i swiyimo swihi leswi a swi ta landzela endzhaku ka kwalaho?

ELEMBENI ra 1117 B.C.E., ku ve ni ku hundzuka lokukulu enhlengeletanweni ya tiko ra Israyele. Ku vekiwe hosi ya munhu! Leswi swi humelele loko Samuwele a tirha tanihi muprofeta wa Yehova eIsrayele. Hambi leswi Yehova a swi tiveke ka ha ri emahlweni naswona a swi vhumbeke, hambi swi ri tano, ku hundzulukela eka vuhosi, hi laha swi laviweke ha kona hi vanhu va Israyele, swi te tanihi nhlaselo lowu tsemaka nhlana eka Samuwele. Tanihi leswi a a tinyiketerile entirhweni wa Yehova ku sukela eku tswariweni, naswona a tatiwile hi laha a swi ri ha kona hi ku xiya ka xichavo xa vuhosi bya Yehova, Samuwele u vone mimbuyelo ya khombo ka ha ri emahlweni eka swirho-kulobye swa tiko leri kwetsimaka ra Xikwembu. Ku ve hi vukongomisi bya Yehova ntsena laha Samuwele a amukeleke ku sindzisa ka vona. “Kava loko Samuwele a byela tiko etimhaka ta vuhosi, kutani a ti tsala ebukwini, a yi veka emahlweni ka Yehova.” (1 Sam. 10:25) Xisweswo ku fike ku hela ka nguva ya vaavanyisi, naswona ku sungule nguva ya tihosi ta vanhu leyi a yi ta vona Israyele a kula hi matimba na hi xikhundla leswi swi nga kunguhatiwangiki, eku heteleleni ku va ku wela emanyaleni ni ku hambana ni tintswalo ta Yehova.

2. I vamani lava tsaleke Samuel wo Sungula, naswona timfanelo ta vona a ti ri tihi?

² I mani loyi a a ta faneleka ku endla rhekhodo ya Xikwembu ya nkarhi lowu wa nkoka ke? Hi laha ku fanelaka, Yehova u hlawule Samuwele la tshembekaka ku sungula ku tsala. Samuwele swi vula ku “Vito ra Xikwembu,” naswona hakunene a a hlawulekile tanihi muhlayisi wa vito ra Yehova emasikwini wolawo. Swa vonaka leswaku Samuwele u tsale tindzima to sungula ta 24 ta buku leyi. Endzhaku, loko a fa, Gadi na Nathani va yise vutsari emahlweni, va hetisa malembe ma nga ri mangani yo hetelela ya rhekhodo ku fika eku feni ka Sawulo. Leswi swi kombisiwe hi 1 Tikronika 29:29, leyi nge: “Timhaka ta hosi Davhida, ta ku sungula ni ta ku hetelela, ti tsariwile bukwini ya Samuwele, muvoni ne bukwini ya Nathani, muprofeta, ne bukwini ya Gadi, muvoni.” Ku hambana ni Tihosi na Tikronika, tibuku ta Samuwele a ti endli ku tshaha ko karhi eka tirhekhodo to sungula, naswona xisweswo lava hanyeke hi nkarhi wa Davhida, ku nga Samuwele, Gadi na Nathani va tiyisiwa tanihi vatsari. Vavanuna lava vanharhu hinkwavo a va ri ni swikhundla swa vutshembeki tanihi vaprofeta va Yehova naswona a va kaneta ku gandzela swifaniso leswi swi tsaniseke matimba ya tiko.

3. (a) Samuel wo Sungula yi ve buku leyi hambaneke ya Bibele hi ndlela yihi? (b) Yi hetiwe rini, naswona i nkarhi wihi lowu yi wu hlanganisaka?

³ Tibuku timbirhi ta Samuel eku sunguleni a ti ri buku kumbe vholumo yin’we. Samuel yi avanyisiwe yi va tibuku timbirhi loko xiyenge lexi xa Septuagint ya Xigriki xi humesiwile. Eka Septuagint, Samuel wo Sungula a yi vitaniwa Mimfumo yo Sungula. Ku avanyisiwa loku ni vito leri nge Tihosi to Sungula swi amukeriwile hi Vulgate ya Xilatini ivi swi hambeta eTibibeleni ta Khatoliki ku fikela namuntlha. Leswaku Samuel wo Sungula ni wa Vumbirhi eku sunguleni a ti vumba buku yin’we swi kombisiwa hi xitiviso xa Masorete eka 1 Samuel 28:24, lexi vulaka leswaku ndzimana leyi yi le xikarhi ka buku ya Samuel. Buku leyi yi vonaka yi hetiwe kwalomu ka 1078 B.C.E. Hikwalaho Samuel wo Sungula kumbexana yi hlanganisa nkarhi lowu tlulakanyana dzana ra malembe, ku sukela kwalomu ka 1180 ku ya ka 1078 B.C.E.

4. Ku pakanisa ka rhekhodo leyi nga eka Samuel wo Sungula ku seketerisiwe ku yini?

⁴ Vumbhoni byi tele malunghana ni ku pakanisa ka rhekhodo leyi. Swivandla swa ntivo-misava swi fanela swiendlakalo leswi hlamuseriweke. Lexi tsakisaka, nhlaselo lowu humelelaka wa Yonathani evuthwini ra Vafilista le Mikamaxa, lowu yiseke eku hlongoriweni loku heleleke ka Vafilista, wu phindhiwile eNyimpini yo Sungula ya Misava hi ndhuna ya Vuthu ra Manghezi, loyi hi laha ku vikiwaka ha kona a hlongoriseke Maturky hi ku landzela mintila leyi hlamuseriweke erhekhodweni leyi huhuteriweke ya Samuel.—14:4-14.a

5. Vatsari va Bibele va tiyisa ntiyiso wa Samuel wo Sungula hi ndlela yihi?

⁵ Hambi swi ri tano, ku ni vumbhoni lebyi tiyeke swinene bya ku huhuteriwa ni ku tshembeka ka buku leyi. Yi ni ku hetiseka loku hlamarisaka ka vuprofeta bya Yehova bya leswaku Israyele a a ta kombela hosi. (Deut. 17:14; 1 Sam. 8:5) Endzhakunyana ka malembe, Hosiya u tiyise rhekhodo ya yona, a tshaha Yehova a ri loyi a nge, “Ndzi ku nyikile hosi evukarini bya mina, kutani ndzi ta yi susa eku kariheni ka mina.” (Hos. 13:11) Petro u vule leswaku Samuel a yi huhuteriwile loko a tivise Samuwele tanihi muprofeta loyi ‘a tiviseke masiku ya Yesu erivaleni.’ (Mintirho 3:24) Pawulo u tshahe 1 Samuel 13:14 loko a kombisa matimu ya Israyele hi ku komisa. (Mintirho 13:20-22) Yesu hi byakwe u tiyise mhaka leyi tanihi leyi tshembekaka hi ku vutisa Vafarisi esikwini rakwe a ku: “Xana a mi hlayanga leswi endliweke hi Davhida, siku a nga twa ndlala, yena ni lava a va ri na yena ke?” Manuku u hlamusele mhaka ya ku kombela ka Davhida xinkwa xa xikombiso. (Mat. 12:1-4; 1 Sam. 21:1-6) Ezra nakambe u amukele mhaka leyi tanihi ya ntiyiso, hi laha ana se swi boxiweke ha kona.—1 Tikr. 29:29.

6. Hi byihi vumbhoni byin’wana bya le ndzeni bya Bibele lebyi kombaka Samuel wo Sungula tanihi leyi tshembekaka?

⁶ Leswi leyi yi nga mhaka yo sungula ya mintirho ya Davhida, ku boxiwa kun’wana ni kun’wana ka Davhida eMatsalweni hinkwawo ku tiyisa buku ya Samuel tanihi leyi yi nga xiphemu xa Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu. Swin’wana swa swiendlakalo swa yona nakambe ku kombeteriwa eka swona eka marito yo rhanga ya tipisalema ta Davhida, tanihi le ka Psalma 59 (1 Sam. 19:11), Psalma 34 (1 Sam. 21:13, 14) na Psalma 142 (1 Sam. 22:1 kumbe 1 Sam. 24:2, 4). Xisweswo, vumbhoni bya le ndzeni bya Rito ra Xikwembu hi xoxe byi tiyisa vutshembeki bya Samuel wo Sungula hi laha ku heleleke.

LESWI NGA ENDZENI KA SAMUEL WO SUNGULA

7. Matimu lama nga ebukwini leyi ma vulavula hi vutomi bya varhangeri vahi eIsrayele?

⁷ Buku leyi yi hlanganisa mpimo wa vutomi wa varhangeri va mune va Israyele hi ku komisa kumbe hi laha ku heleleke: Heli muprista lonkulu, Samuwele muprofeta, Sawulo hosi yo sungula na Davhida loyi a totiweke ku va hosi leyi tlhandlamaka.

8. Hi swihi swiyimo swa ku tswariwa ka Samuwele ni swa ku va ka yena ‘mutirheli wa Yehova’?

⁸ Vuavanyisi bya Heli na muntshwa Samuwele (1:1–4:22). Loko mhaka yi pfula, hi tivisiwa Ana, nsati la rhandziwaka wa Elkana, wa Mulevhi. U hava n’wana naswona wa hlekuriwa emhakeni leyi hi nsati lon’wana wa Elkana, ku nga Penina. Loko ndyangu wu endla rin’wana ra maendzo ya wona ya lembe na lembe yo ya eXilo, laha areka ya ntwanano wa Yehova yi nga kona, Ana u khongela eka Yehova hi ku hiseka a kombela n’wana. U tshembisa leswaku loko xikhongelo xa yena xo hlamuriwa, u ta nyikela n’wana loyi entirhweni wa Yehova. Xikwembu xi hlamula xikhongelo xa yena, naswona u kuma n’wana wa mufana, ku nga Samuwele. Hi ku anghwetla loko a lumuriwile, u n’wi tisa endlwini ya Yehova kutani a n’wi veka emavokweni ya muprista lonkulu, ku nga Heli, tanihi loyi a ‘lombiweke Yehova.’ (1:28) Ana endzhaku wa tiphofula hi risimu ra ku khana ro nkhensa ni ra ntsako. Mufana u va “entirhweni wa Yehova, emahlweni ka Heli, muprista.”—2:11.

9. Samuwele u va muprofeta eIsrayele hi ndlela yihi?

⁹ Hinkwaswo a swi n’wi fambeli kahle Heli. U dyuharile, naswona majaha yakwe mambirhi ma hundzuke vakanganyisi lava nga pfuniki nchumu lava “nga [tiviki] Yehova.” (2:12) Va tirhisa xikhundla xa vona xa vuprista ku anerisa makwanga ni ku navela ka vona loko biha. Heli wa hluleka ku va lulamisa. Hikwalaho Yehova u ya emahlweni a rhumela marungula ya le henhla yo lwisana ni yindlu ya Heli, a tsundzuxa leswaku “a ku nga ha vi na wanuna la dyuhalaka endlwini ya wena” ni leswaku vana hinkwavo va Heli va ta fa hi siku rin’we. (1 Sam. 2:30-34; 1 Tih. 2:27) Eku heteleleni, U rhumela mufana Samuwele eka Heli ni rungula ro avanyisa leri tlhavaka. Xisweswo Samuwele lontsongo u vekiwa tanihi muprofeta eIsrayele.—1 Sam. 3:1, 11.

10. Yehova u tisa ku avanyisa endlwini ya Heli hi ndlela yihi?

¹⁰ Hi ku famba ka nkarhi Yehova u tisa ku avanyisa loku hi ku tisa Vafilista. Loko gandlati ra nyimpi ri ehlela Israyele, Vaisrayele, hi ku huwelela hi mpfumawulo lowukulu va tisa areka ya ntwanano yi suka eXilo yi ta emixaxeni ya vuthu ra vona. Loko va twa ku huwelela ni ku tiva leswaku Areka yi tisiwile endzeni ka mixaxa ya Israyele, Vafilista va titiyisa ivi va hlula nyimpi leyi chavisaka, va hlongorisa Vaisrayele hi laha ku heleleke. Areka ya tekiwa, naswona vana vambirhi va Heli va fa. Loko Heli a twa xiviko, mbilu yakwe ya tshoveka. Loko ku boxiwa Areka, u wa hi nhlana exitshan’wini xakwe ivi a fa hi ku tshoveka nhamu. Xisweswo ku hela vuavanyisi byakwe bya malembe ya 40. Entiyisweni, “Ku twala ku sukele Israyele,” hikuva Areka yi yimela vukona bya Yehova ni vanhu va yena.—4:22.

11. Areka yi tikomba yi nga ri xitirhisiwa xa vungoma hi ndlela yihi?

¹¹ Samuwele u avanyisa Israyele (5:1–7:17). Kutani Vafilista na vona va fanele ku dyondza enhlomulweni wa vona lowukulu leswaku areka ya Yehova a yi fanelanga ku tirhisiwa tanihi xitirhisiwa xa vungoma. Loko va nghenisa Areka etempeleni ya Dagona le Axidodo, xikwembu xa vona xi wa hi laha ku heleleke hi xikandza xa xona. Siku leri tlhandlamaka Dagona nakambe xi wa hi ku helela exihukuveni, eka khamba leri nhloko ya xona na swandla swa mavoko hinkwaswo swi tsemekile. Leswi swi sungula mukhuva wa vukholwa-hava bya Vafilista wa ku ‘nga kandziyi xihukuva xa yindlu ya Dagona.’ (5:5) Vafilista va tsutsumisela Areka le Gati ivi endzhaku yi ya le Ekroni kambe hinkwaswo swi nga pfuni nchumu! Minxaniso yi ta hi xivumbeko xo chava, matshumba ni ntungu wa timbeva. Tihosi ta Vafilista, hi matshalatshala yo hetelela loko ntsengo wa rifu wu tlakuka, ti tlherisa Areka eIsrayele hi kalichi leyintshwa leyi kokiwaka hi tihomu timbirhi leti a ti mamisa. Le Beta-Xemexe khombo ri wela van’wana va Vaisrayele hikwalaho ka ku languta Areka. (1 Sam. 6:19; Tinhl. 4:6, 20) Eku heteleleni, Areka yi ta yi ta tshama endlwini ya Abinadaba emutini wa Valevhi wa Kiriyata-Yeyarimi.

12. I mikateko yihi leyi vaka kona evuyimerini bya Samuwele bya vugandzeri bya ntiyiso ke?

¹² Hi malembe ya 20 Areka yi tshama endlwini ya Abinadaba. Samuwele, a kulele evununeni, u khutaza Israyele ku susa swifaniso swa Vabaal na Astarte ivi va tirhela Yehova hi timbilu ta vona hinkwato. Va endla tano. Loko va hlengeletana le Mispa leswaku va ya gandzela, tihosi ta Vafilista ti tirhisa nkarhi lowu ku lwa ivi ti kuma Israyele ri nga tilulamisanga. Israyele ri huwelela eka Yehova hi ku tirhisa Samuwele. Huwa leyikulu ya ku dzindza loku humaka eka Yehova yi vangela Vafilista ku pfilunganyeka, naswona Vaisrayele, hi ku tiyisiwa hi gandzelo na hi xikhongelo, va kuma ku hlula loku lovisaka. Ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni, ‘voko ra Yehova ri hambeta ri lwisana na Vafilista emasikwini hinkwawo ya Samuwele.’ (7:13) Hambi swi ri tano, a ku na ku tshika ntirho hi ku dyuhala eka Samuwele. Evuton’wini byakwe hinkwabyo u ya emahlweni a avanyisa Israyele, a endla ndzhendzeleko wa lembe na lembe ku sukela eRhama, en’walungwini wa Yerusalema, ku ya eBethele, le Giligala na Mispa. Le Rhama u akela Yehova altari.

13. Israyele u lahla Yehova tanihi Hosi hi ndlela yihi, naswona i vuyelo byihi lebyi Samuwele a tsundzuxaka ha byona?

¹³ Hosi yo sungula ya Israyele, Sawulo (8:1–12:25). Samuwele u dyuharile entirhweni wa Yehova, kambe vana vakwe a va fambi etindleleni ta tata wa vona, hikuva va amukela ku ba mati ni ku avanyisa loku hombolokisiweke. Enkarhini lowu vakulukumba va Israyele va ya eka Samuwele ni xileriso lexi nge: “Sweswi hi vekele hosi ku hi avanyisa, kukotisa matikweni hinkwawo.” (8:5) A karhateke ngopfu, Samuwele u lava Yehova hi xikhongelo. Yehova wa hlamula a ku: “A hi wena va ku tshikaka, kambe va tshika mina, leswaku ndzi nga tshuki ndzi va fuma. . . . Sweswi yingisa rito ra vona.” (8:7-9) Hambi swi ri tano, xo sungula, Samuwele u fanele ku va tsundzuxa hi ta vuyelo lebyi vavisaka bya xikombelo xa vona xa ku xandzuka: mavuthu, ndzuvo, ku lahleka ka ntshunxeko naswona eku heteleleni nhlomulo lowukulu ni ku rila eka Yehova. Va nga chavisiwanga eku naveleni ka vona, vanhu va lava hosi.

14. Sawulo u va la vekiweke evuhosini hi ndlela yihi?

¹⁴ Sweswi hi hlangana na Sawulo, jaha ra Kixi wa rixaka ra Benjamini naswona i wanuna wo xonga ngopfu ni la leheke ngopfu eIsrayele. U kongomisiwa eka Samuwele, loyi a n’wi fundzhaka enkhubyeni, a n’wi tota, ivi endzhaku a n’wi tivisa eka Israyele hinkwayo enhlengeletanweni le Mispa. Hambi leswi Sawulo eku sunguleni a tifihlaka exikarhi ka nhundzu, eku heteleleni wa tisiwa tanihi la hlawuriweke hi Yehova. Samuwele nakambe u tsundzuxa Israyele hi ta mfanelo leyinene ya vuhosi, a yi tsala ebukwini. Hambi swi ri tano, xiyimo xa Sawulo tanihi hosi a xi tiyisiwi kukondza a hlula Vaamoni, leswi ntshunxaka ku rhendzeriwa ka Yabexe le Giliyadi, kutani vanhu va tiyisa vuhosi byakwe le Giligala. Samuwele nakambe u va khutaza ku chava, ku tirhela ni ku yingisa Yehova, naswona u rhamba Yehova ku rhumela xikombiso hi xivumbeko xa ku dzindza lokukulu ni mpfula enkarhini wa ntshovelo. Hi xikombiso lexi chavisaka, Yehova u kombisa vukari bya yena eku n’wi tshikeni ka vona tanihi Hosi.

15. I xidyoho xihi xa ku tikurisa lexi yisaka eku hlulekeni ka Sawulo?

¹⁵ Ku pfumala ku yingisa ka Sawulo (13:1–15:35). Loko Vafilista va hambeta va karhata Israyele, Yonathani jaha leri nga ni xivindzi ra Sawulo ri hlasela vuthu ra Vafilista. Ku tirihisela eka leswi, nala u rhumela vuthu lerikulu, ‘ku fana ni sava ra le ribuweni ra lwandle’ hi nhlayo, naswona va dzima mixaxa le Mikamaxa. Hasahasa yi kukula mavuthu ya Vaisrayele. ‘Loko Samuwele a a ta eku ta nyika vukongomisi bya Yehova!’ Hi ku hela mbilu hi ku rindza Samuwele, Sawulo wa dyoha hi ku nyikela gandzelo leri hisiweke hi ku tinyungubyisa. Samuwele wa humelela hi xitshuketa. Loko a vekela ku titsetselela loku nga nyawuriki ka Sawulo etlhelo, u tivisa ku avanyisa ka Yehova a ku: “Kambe sweswi ku fuma ka wena ku nga ka ku nga tiyi. Yehova u tihlawulele munhu la rhandziwaka hi yena, kutani Yehova u n’wi vekile ku va hosi ya tiko ra yena, hikuva a ku hlayisanga leswi Yehova a ku leriseke swona.”—13:14.

16. Ku hatlisa ka Sawulo ku vanga swihinga swihi?

¹⁶ Yonathani, hi ku hisekela vito ra Yehova, nakambe u hlasela vuthu leri rindzaka ra Vafilista, eka nkarhi lowu a ri ni mukhomi wa matlhari yakwe ntsena, naswona hi ku anghwetla va dlaya vavanuna va kwalomu ka 20. Ku tsekatseka ka misava ka engetela eka ku pfilunganyeka ka nala. Va hlaseriwa, Israyele a ri karhi a hlongorisa hi laha ku teleke. Hambi swi ri tano, matimba lama taleke ya ku hlula ya tsanisiwa hi ku hlambanya ka xihatla ka Sawulo loku sivelaka tinhenha ku dya nyimpi yi nga si hela. Vavanuna va karhala hi ku hatlisa ivi endzhaku va dyohela Yehova hi ku dya nyama leya ha ku dlayiwaka yi nga halatiwanga ngati. Yonathani, loko a ri yena, u tiphyuphyisile hi xihlenge xa vulombe a nga si twa ku hlambanya, loku a lwisanaka na kona hi xivindzi tanihi xihinga. U kutsuriwa eku feni hi vanhu hikwalaho ka ku hlayiseka lokukulu loku a ku endleke eIsrayele.

17. I ku tshikiwa kwihi kun’wana ka Sawulo loku landzelaka xidyoho xakwe xa vumbirhi lexikulu?

¹⁷ Sweswi ku ta nkarhi wo hetisisa ku avanyisa ka Yehova eka Vaamaleke lava solekaka. (Deut. 25:17-19) Va fanele ku lovisiwa hi laha ku heleleke. Ku hava lexi faneleke ku tsetseleriwa, munhu kumbe xiharhi. Ku hava ku phanga loku faneleke ku edliwa. Xin’wana ni xin’wana xi fanele ku lovisiwa. Hambi swi ri tano, Sawulo hi ku pfumala ku yingisa u hlayisa Agaga, hosi ya Amaleke ni mintlhambi ya tinyimpfu ni tihomu swo antswa, a endla onge u swi nyikela eka Yehova. Leswi swi tshohokisa Xikwembu xa Israyele swinene lerova xi huhutela Samuwele ku phofula ku tshikiwa ka vumbirhi ka Sawulo. Loko a honisa ku tiyimelela ka Sawulo, Samuwele u ri: “Xana Yehova u ta tsakisiwa hi tiholokosta ni magandzelo ku fana ni loko va yingisa rito ra Yehova xana? Waswivo! Ku yingisa ku tlula magandzelo . . . Leswi u cukumeteke vito ra Yehova, u ku cukumetile na yena leswaku u nga ha vi hosi.” (1 Sam. 15:22, 23) Endzhaku, Sawulo u kota ku kombela Samuwele ivi a handzula khaxa ra nguvu ya yena. Samuwele wa n’wi tiyisekisa leswaku Yehova hakunene u ta susa mfumo eka Sawulo a wu nyika wanuna wo antswa hi ndlela yoleyo. Samuwele hi byakwe u teka tlhari, a dlaya Agaga, ivi a fularhela Sawulo, a nga ha n’wi voni nakambe.

18. Yehova u hlawula Davhida exisekelweni xihi?

¹⁸ Ku totiwa ka Davhida, vurhena bya yena (16:1–17:58). Yehova u ya emahlweni a kongomisa Samuwele endlwini ya Yese eBetlehema wa Yuda ku ya hlawula ni ku tota hosi ya nkarhi lowu taka. Vana va Yese ha un’we-un’we va hundza leswaku va kamberiwa kambe va ariwa. Yehova u tsundzuxa Samuwele a ku: “Yehova a nga languti leswi langutiwaka hi vanhu, hikuva vanhu va languta nghohe, kambe Yehova u languta mbilu.” (16:7) Eku heteleleni, Yehova u kombisa ku amukela kakwe Davhida, rikotsa ra kona, la hlamuseriwaka tanihi “wa ribungwanyana, mahlo ya yena a ma sasekile,” ni nghohe ya yena a yi sasekile, naswona Samuwele u n’wi tota hi mafurha. (16:12) Sweswi moya wa Yehova wu ta ehenhla ka Davhida, kambe Sawulo u va ni moya lowu biheke.

19. I ku hlula kwihi ko sungula loku Davhida a ku kumaka evitweni ra Yehova?

¹⁹ Vafilista nakambe va hlasela Israyele, va rhangisa nghwazi ya vona, ku nga Goliyati, xihontlovila lexi leheke kwalomu ka tikhubiti ta tsevu ni hafu (2,9 wa timitara). U kule ngopfu lerova xisirhelelo xakwe xa nsimbhi xi tika kwalomu ka 57 wa tikhilogiramu naswona rikari ra tlhari rakwe ri tika kwalomu ka 6,8 wa tikhilogiramu. (17:4, 5, 7) Siku na siku Goliyati loyi hi ku sandza na hi ku delela u tlhontlha Israyele ku hlawula wanuna ivi a ta a ta lwa, kambe ku hava loyi a hlamulaka. Sawulo wa rhurhumela etendeni rakwe. Hambi swi ri tano, Davhida u ta a ta yingisa mindzhukano ya Mufilista. Hi ku kariha loko lulama ni xivindzi lexi huhuteriweke, Davhida wa hlamala: “I mani Mufilista loyi, la nga yimbangiki, leswi a sandzaka mavandla ya Xikwembu lexi hanyaka?” (17:26) Loko a ala matlhari ya Sawulo hikwalaho ka leswi a nga kalangiki a ma ringeta eku sunguleni, Davhida wa huma ku ya enyimpini, a hlome hi swilo swa murisi ntsena, xipelupelu ni ntlhanu wa maribye lamo rhetela. Malunghana ni ku ringanisa xifanyetana lexi xa murisi tanihi lexi xi nga ehansi ka vukulukumba byakwe, Goliyati u rhuketela Davhida. Nhlamulo leyi tiyeke ya twala yi ku: “U tile ka mina hi banga, ni tlhari, ni ntlhuvana, kambe mina ndzi ta ka wena hi vito ra Yehova wa mavandla.” (17:45) Ribye rin’we leri pakanisiweke kahle ri hoxiwa ri suka exipelupelwini xa Davhida, naswona nghwazi ya Vafilista yi wela ehansi! Loko a tsutsumela eka yena, a voniwa kahle hi mavuthu hinkwawo, Davhida u teka banga ra xihontlovila ivi a ri tirhisa ku tsema nhloko ya n’wini wa rona. Mayana ku kutsula lokukulu swonghasi loku humaka eka Yehova! Mawaku ku tsaka loku nga emixaxeni ya Israyele! Leswi sweswi nghwazi ya vona yi feke, Vafilista va baleka, Vaisrayele lava tsakeke va ri karhi va va hlongorisa hi matimba.

20. Langutelo ra Yonathani eka Davhida ri hambanisa ku yini na leriya ra Sawulo?

²⁰ Ku hlongorisiwa ka Davhida hi Sawulo (18:1–27:12). Goza leri nga hava ku chava ra Davhida hikwalaho ka vito ra Yehova ri n’wi pfulela xinakulobye lexi hlamarisaka. Leswi swi endliwa na Yonathani, loyi a nga jaha ra Sawulo naswona hi yena loyi hi ntumbuluko a nga enxaxamelweni wa mfumo. Yonathani “a n’wi rhandza kukota moya wa yena,” lerova lavambirhi va endla ntwanano wa xinakulobye. (18:1-3) Loko ku twala ka Davhida ku tlangeriwa eIsrayele, Sawulo hi ku kariha u lava ku n’wi dlaya, hambi loko a n’wi nyika nhwanyana wakwe Mikala hi tlhelo ra vukati. Rivengo ra Sawulo ri va leri ri nga ni rihuhe swinene, lerova eku heteleleni Davhida a boheka ku baleka hi mpfuno wa rirhandzu wa Yonathani. Lava vambirhi va rila loko va hambana, naswona Yonathani u tlhela a tiyisa vutshembeki byakwe eka Davhida, a ku: “Yehova a a ve xikarhi ka mina na wena, ni xikarhi ka vana va mina ni vana va wena hi masiku!”—20:42.

21. Hi swihi swiendlakalo leswi funghaka ku baleka ka Davhida eka Sawulo?

²¹ Eku balekeni ka yena eka Sawulo la kariheke, Davhida ni ntlawa wakwe lowuntsongo wa vaseketeri lava va nga ni ndlala va ta eNobo. Laha muprista Akimeleke, loko a amukela xitiyisekiso xa leswaku Davhida ni vavanuna vakwe va tengile eka vavasati, u va pfumelela ku dya xinkwa xa xikombiso lexo kwetsima. Sweswi a hlomile hi banga ra Goliyati, Davhida u balekela eGati endhawini ya Vafilista, laha a tihundzulaka la nga ni rihuhe. Kutani u ya ebakweni ra Adulama, ivi endzhaku a ya eMowabu, kutani endzhakunyana, hi ku tsundzuxiwa hi Gadi muprofeta, a tlhelela etikweni ra Yuda. Hi ku chava ku pfukeriwa hi lava va rhandzaka Davhida, Sawulo loyi a nga ni vukwele lebyikulu u endla leswaku Dowege wa Muedomu a dlaya vaaki va vuprista va Nobo, ku pona ntsena Abiyatara a ya tihlanganisa na Davhida. U va muprista wa ntlawa wolowo.

22. Davhida u kombisa vutshembeki eka Yehova ni xichavo enhlengeletanweni ya Yena hi ndlela yihi?

²² Tanihi nandza la tshembekaka wa Yehova, Davhida sweswi u tlhontlha nyimpi leyi humelelaka ya vanhu lava nga tolovelangiki yo lwisana ni Vafilista. Hambi swi ri tano, Sawulo u hambeta ni tsima ra yena leri heleleke leswaku a kuma Davhida, a hlengeleta vavanuna vakwe va nyimpi ivi va n’wi hlota “mananga ya Eni-Gedi.” (24:2) Davhida, murhandziwa wa Yehova, minkarhi hinkwayo wa swi kota ku va emahlweni hi goza eka vahlongorisi. Eka khamba rin’wana u va ni nkarhi wo dlaya Sawulo, kambe a tshika, a tsema ntsena khaxa ra nguvu ya Sawulo tanihi vumbhoni bya leswaku u tsetselele vutomi bya yena. Hambi ri ri goza leri ri nga hava khombo ri vavisa Davhida embilwini, hikuva u vona onge u lwisane ni mutotiwa wa Yehova. Mayana xichavo lexinene lexi a nga na xona eka nhlengeletano ya Yehova!

23. Abigayele u endla ku rhula na Davhida ivi eku heteleleni a va nsati wakwe hi ndlela yihi ke?

²³ Hambi leswi rifu ra Samuwele sweswi ri rhekhodiwaka (25:1), mutlhandlami wakwe wa mutsari u endla leswaku mhaka leyi yi ya emahlweni. Davhida u kombela leswaku Nabala, wa Mawoni le Yuda, a lunghiselela yena ni vavanuna vakwe swakudya ku hakela xinghana xa vona ni varisi va Nabala. Nabala u ‘karihela’ vavanuna va Davhida ntsena, naswona Davhida u lunghiselela ku ya eku n’wi xupuleni. (25:14) Hi ku xiya khombo, nkata Nabala, Abigayele, u yisa swakudya eka Davhida exihundleni ivi a n’wi vekisa matlhari hansi. Davhida wa n’wi katekisa hikwalaho ka goza leri ra vutlhari ivi a n’wi tlherisa hi ku rhula. Loko Abigayele a tivisa Nabala leswi swi humeleleke, mbilu yakwe ya vaviseka, naswona khume ra masiku endzhakunyana wa fa. Davhida hi byakwe sweswi u tekana na Abigayele wa musa ni loyi a xongeke.

24. Davhida u tlhela a tsetselela vutomi bya Sawulo hi ndlela yihi?

²⁴ Ra vunharhu, Sawulo u endla ku hlongorisa ka ku gingiriteka ka Davhida, naswona nakambe u tokota musa wa Davhida. ‘Vurhongo lebyi enteke lebyi humaka eka Yehova’ byi khoma Sawulo ni vavanuna vakwe. Leswi swi pfuna Davhida ku nghena enxaxeni ivi a teka tlhari ra Sawulo, kambe a tshika ku tshambuluta voko rakwe “ehenhla ka muhlawuriwa wa Yehova.” (26:11, 12) I ra vumbirhi Davhida a sindzisiwa ku balekela eka Vafilista ku ya kuma vuchavelo, naswona va n’wi nyika Sikilaga tanihi ndhawu yo tshama eka yona. A ri kona laha u ya emahlweni a rhumela mavuthu yo lwisana ni van’wana va valala va Israyele.

25. Hi xihi xidyoho xa vunharhu lexikulu lexi Sawulo a xi endlaka?

²⁵ Makumu yo tihinga ya Sawulo (28:1–31:13). Tihosi ta Vafilista ti fambisa vuthu leri hlanganeke ri ya eXuneme. Sawulo, loko a famba hi ndlela yakwe, u teka xivandla xa yena eNtshaveni ya Gilibowa. Hi ku pfilunganyeka u lava vukongomisi kambe a nga kumi nhlamulo leyi humaka eka Yehova. Loko Samuwele a swo koteka ku hlangana na yena! Hi ku tihundzula, Sawulo u endla xidyoho xin’wana lexikulu loko a ya lava mungoma le Endori, a nga voniwi hi minxaxamelo ya Vafilista. Loko a n’wi kuma, u n’wi kombela ku n’wi vulavulela na Samuwele. Hi ku hatlisela ku boha makumu, Sawulo u anakanya leswaku xivumbeko lexi i xa Samuwele la feke. Hambi swi ri tano, “Samuwele” u hava rungula ro chavelela eka hosi leyi. Mundzuku u ta fa, naswona eku hetisekeni ka marito ya Yehova, mfumo wu ta tekiwa eka yena. Eminxaxeni yin’wana, tihosi ta Vafilista ti tlhandlukela enyimpini. Loko va vona Davhida ni vavanuna vakwe va ri xikarhi ka vona, va sungula ku va ehleketelela ivi va va tlherisela ekaya. Vavanuna va Davhida va fika eSikilaga hi nkarhi lowu faneleke! Ntlawa lowu hlaselaka wa Vaamaleke wu tlhakise ndyangu ni rifuwo ra Davhida ni vavanuna va yena, kambe Davhida ni vavanuna vakwe va va hlongorisa, naswona hinkwaswo swa kumiwa ku ri hava ku onhaka.

26. Ku fuma loku nga ni khombo ka hosi yo sungula ya Israyele ku herisa ku yini?

²⁶ Sweswi nyimpi ya lwiwa eNtshaveni ya Gilibowa. Israyele u tokota ku hluriwa loku nga ni khombo, naswona Vafilista va kuma vulawuri bya tindhawu leti tlakukeke ta tiko. Yonathani ni vana van’wana va Sawulo va dlawa, naswona Sawulo la vavisekeke swinene wa tidlaya hi banga ra yena n’wini—ku nga ku tihinga. Vafilista lava hlulaka va hayeka mintsumbu ya Sawulo ni vana vakwe vanharhu emarhangwini ya muti wa Beta-Xami, kambe va susiwa exiyin’weni lexi xa manyala hi vavanuna va Yabexe-Giliyadi. Ku fuma loku nga ni khombo ka hosi yo sungula ya Israyele ku fike emakun’wini ya kona lama nga ni khombo.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

27. (a) Hi kwihi laha Heli na Sawulo va hlulekeke kona? (b) Hi le timhakeni tihi laha Samuwele na Davhida va nga swikombiso leswinene eka valanguteri ni vatirheli lavantshwa ke?

²⁷ Mayana matimu yonghasi lama ma tameriweke hi Samuel wo Sungula! Hi ku tshembeka swinene evuxokoxokweni hinkwabyo, yi paluxa ku tsana ni matimba ya Israyele handle ko ba mariri. Laha a ku ri ni varhangeri va mune eIsrayele, lava vambirhi va vona va hlayiseke nawu wa Xikwembu ni vambirhi lava va nga wu hlayisangiki. Xiya ndlela leyi Heli na Sawulo va tsandzekeke ha yona: Lowo sungula u honise ku teka goza, naswona lowo hetelela u endle hi ku tikurisa. Hi tlhelo rin’wana, Samuwele na Davhida va kombise rirhandzu ra ndlela ya Yehova ku sukela evuntshweni bya vona ku ya emahlweni, naswona va humelerile hi laha ku faneleke. Mayana tidyondzo ta ntikelo leti hi ti kumaka laha eka valanguteri hinkwavo! I swa ntikelo swonghasi eka lava leswaku va va lava tiyeke, lava xalamukeleke ku basa ni ku hleleka enhlengeletanweni ya Yehova, va xixima malunghiselelo ya yena, va nga chavi nchumu, va ri ni musa, xivindzi ni ku khathalela van’wana hi rirhandzu! (2:23-25; 24:6, 8; 18:5, 14-16) Nakambe xiya leswaku vambirhi lava va humeleleke va ve ni mpfuno wa vuleteri lebyinene bya le tilweni ku sukela evuntshweni bya vona ku ya emahlweni ni leswaku a va ri na xivindzi ku sukela emalembeni ya vuhlangi eku vuleni ka rungula ra Yehova ni ku hlayisa timhaka leti va byarhisiweke tona. (3:19; 17:33-37) Onge vagandzeri hinkwavo lavantshwa va Yehova namuntlha va nga va “va-Samuwele” na “va-Davhida” lavantshwa!

28. Ku yingisa swi kandziyisisiwa ku yini, naswona i xitsundzuxo xihi xa Samuel wo Sungula lexi xi phindhiwaka endzhakunyana hi vatsari van’wana va Bibele ke?

²⁸ Lama ma faneleke ku tsundzukiwa kahle exikarhi ka marito hinkwawo lama pfunaka ya buku leyi hi lawa Yehova a huhuteleke Samuwele ku ma vula eku avanyiseni ka Sawulo hikwalaho ka ku hluleka ka yena ku “hlangula ku tsundzukiwa ka Amaleke ehansi ka matilo.” (Deut. 25:19) Dyondzo ya leswaku ‘ku yingisa swi tlula magandzelo’ ya phindhiwa hi mavekelo yo hambana-hambana eka Hosea 6:6, Mikea 6:6-8 na Marka 12:33. (1 Sam. 15:22) I swa nkoka leswaku hina namuntlha hi pfuneka erhekhodweni leyi yi huhuteriweke hi ku yingisa rito ra Yehova Xikwembu xa hina hi xitalo na hi laha ku heleleke! Ku yingisa eku xiyeni ka ku kwetsima ka ngati na kona ku tisiwa enyingisweni werhu eka 1 Samuel 14:32, 33. Ku dya nyama handle ko halata ngati hi laha ku faneleke a swi langutiwa tanihi ‘ku dyohela Yehova.’ Leswi nakambe swa tirha ebandlheni ra Vukriste, hi laha swi vekiweke erivaleni ha kona eka Mintirho 15:28, 29.

29. Samuel wo Sungula yi kombisa vuyelo bya xihoxo xihi xa tiko eka Israyele, ku ri ni xitsundzuxo xihi eka vanhu lava tinonon’hwisaka?

²⁹ Buku ya Samuel wo Sungula yi kombisa xihoxo lexi hlomulaka mbilu xa tiko leri ri tekeke vulawuri bya Xikwembu lebyi humaka etilweni byi ri lebyi nga tirhiki. (1 Sam. 8:5, 19, 20; 10:18, 19) Swirimbani ni vuhava bya vuhosi bya vanhu swi kombisiwe hi xiviri na hi ku ya hi vuprofeta. (8:11-18; 12:1-17) Sawulo u kombisiwa eku sunguleni a ri wanuna la titsongahataka loyi a a ri ni moya wa Xikwembu (9:21; 11:6), kambe ku avanyisa kakwe ku ve loko biha, naswona mbilu yakwe yi ve ni vukari loko rirhandzu ra leswo lulama ni ripfumelo eka Xikwembu swi tsanile. (14:24, 29, 44) Rhekhodo yakwe yo sungula ya ku chivirika yi onhiwile hi swiendlo swa yena swa le ndzhakunyana swa vutinyungubyisi, ku pfumala ku yingisa ni ku pfumala ku tshembeka eka Xikwembu. (1 Sam. 13:9; 15:9; 28:7; Ezek. 18:24) Ku kayivela ka yena ripfumelo ku tise ku pfumala nsirhelelo, ku yisa eka mavondzo, rivengo ni ku dlaya. (1 Sam. 18:9, 11; 20:33; 22:18, 19) U fise leswi a hanyiseke swona, a ri la tsandzekaka eka Xikwembu xa yena ni le ka vanhu va ka vona, naswona tanihi xitsundzuxo eka un’wana ni un’wana loyi a nga ha vaka la ‘tinonon’hwisaka’ hi laha a endleke ha kona.—2 Pet. 2:10-12.

30. I timfanelo tihi ta Samuwele leti ti nga ha hlakuleriwaka hi ndlela leyi vuyerisaka hi vatirheli va manguva lawa?

³⁰ Hambi swi ri tano, ku ni ku hambana eka lavanene. Hi xikombiso, xiya ndlela ya Samuwele la tshembekaka, loyi a tirheleke Israyele vutomi bya yena hinkwabyo handle ka vuxisi, ku ya hi nghohe, kumbe ku hlawula. (1 Sam. 12:3-5) A a hisekela ku yingisa ku sukela evuhlangini bya yena ku ya emahlweni (3:5), a ri ni nsovo ni xichavo (3:6-8), a tshembeka eku endleni ka mintirho yakwe (3:15), a nga tsekatseki eku tinyiketeleni ka yena (7:3-6; 12:2), a rhandza ku yingisa (8:21), a tiyimisele ku namarhela makungu ya Yehova (10:24), a tiyile eku avanyiseni ka yena ku nga khathariseki vumunhu (13:13), a tiyile eku yingiseni (15:22), naswona a phikelela eku hetisiseni ka xileriso (16:6, 11). Nakambe a a ri munhu la nga ni xiviko lexinene lexi humaka eka van’wana. (2:26; 9:6) Vutirheli bya yena bya vuntshwa a byi fanelanga ku khutaza vantshwa ku teka vutirheli namuntlha ntsena (2:11, 18) kambe ku hambeta ka yena handle ko wisa ku ya fika emakumu ya masiku yakwe ku fanele ku tiyisa lava karheleke hikwalaho ka malembe.—7:15.

31. Yonathani a a ri xikombiso lexinene eka yini?

³¹ Kutani ku ni xikombiso lexinene xa Yonathani. A nga kombisanga mintlhaveko yo biha entiyisweni wa leswaku Davhida a a toteriwe vuhosi lebyi kumbexana a a ta va a byi kumile hi ndzhaka. Ematshan’wini ya sweswo, u xiye timfanelo letinene ta Davhida ivi a endla ntwanano wa xinakulobye na yena. Swinakulobye leswi fanaka leswi nga hava vutitivi swi nga va leswi akaka swinene ni leswi khutazaka exikarhi ka lava namuntlha va tirhelaka Yehova hi ku tshembeka.—23:16-18.

32. Hi yihi mikhuva leyinene leyi fanelaka ku xiyiwa eka vavasati Ana na Abigayele ke?

³² Eka vavasati, ku ni xikombiso xa Ana, loyi a fambeke ni nuna wakwe nkarhi na nkarhi endhawini ya vugandzeri bya Yehova. A a ri wansati la khongelaka, la titsongahataka, loyi a tshikeke vunakulobye ni jaha ra yena leswaku a hetisisa rito rakwe ivi a kombisa ku tlangela musa wa Yehova. Lexi hlamarisaka hakunene a ku ri hakelo yakwe yo n’wi vona a nghena entirhweni wa Yehova lowu nga ni mihandzu wa vutomi hinkwabyo. (1:11, 21-23, 27, 28) Nakambe, ku ni xikombiso xa Abigayele, loyi a kombiseke ku titsongahata ka vusati ni ku twisisa loku ku kumeke ku dzunisiwa hi Davhida, lerova endzhakunyana a va nsati wakwe.—25:32-35.

33. Rirhandzu ni vutshembeki leswi nga ni xivindzi swa Davhida swi fanele ku hi susumetela endleleni yihi?

³³ Rirhandzu ra Davhida eka Yehova ri kombisiwe hi matimba eka tipisalema leti Davhida a ti qambheke loko a hlotiwa emananga hi Sawulo, “muhlawuriwa wa Yehova” loyi a hambukaka. (1 Sam. 24:7; Ps. 34:7, 8; 52:8; 57:1, 7, 9) Naswona mayana ku tlangela konghasi loku humaka embilwini loku Davhida a kwetsimiseke vito ra Yehova ha kona loko a herise ntlhontlho wa Goliyati wa murhukani! “Ndzi ta ka wena hi vito ra Yehova wa mavandla . . . Namuntlha Yehova u ta ku nyiketa mavokweni ya mina; . . . misava hinkwayo yi ta tiva leswaku Xikwembu xa Israyele xi kona. Nhlengeletano hinkwayo leyi yi ta tiva leswaku Yehova wa ponisa, kambe ku nga ri hi banga ni matlhari; hikuva ku lwa ni ku hlula, i ka Yehova, kutani u mi nyiketile mavokweni ya hina.” (1 Sam. 17:45-47) Davhida, “muhlawuriwa” wa Yehova la nga ni xivindzi ni la tshembekaka, u kurise Yehova tanihi Xikwembu xa misava hinkwayo ni Xihlovo xi ri xoxe xa ntiyiso xa ku hlayiseka. (2 Sam. 22:51) Onge hi nga landzela xikombiso lexi xo pfumala ku chava!

34. Swikongomelo swa Mfumo wa Yehova swi paluxeka ku ya emahlweni malunghana na Davhida hi ndlela yihi?

³⁴ Xana Samuel wo Sungula yi ri yini ehenhleni ka ku vumbiwa ka swikongomelo swa Mfumo wa Xikwembu? Aha, leswi swi hi tisa eka yinhla-nkulu ya buku leyi ya Bibele! Hikuva hi kona laha hi hlanganaka na Davhida, loyi vito rakwe kumbexana ri vulaka ku “Murhandziwa.” Davhida a a rhandziwa hi Yehova naswona u hlawuriwe tanihi “munhu la rhandziwaka hi yena,” loyi a fanelekaka ku va hosi eIsrayele. (1 Sam. 13:14) Xisweswo mfumo wu hundzele erixakeni ra Yuda, hi ku pfumelelana ni ku katekisa ka Yakobo eka Genesa 49:9, 10, naswona vuhosi a byi ta tshama erixakeni ra Yuda kukondza loko Mufumi loyi ku yingisa ka vanhu hinkwavo ku nga ka yena a fika.

35. Vito ra Davhida ri hlanganise ku yini ni leriya ra Mbewu ya Mfumo, naswona i timfanelo tihi ta Davhida leti Mbewu yoleyo yi nga ha ta ti kombisa ke?

³⁵ Ku tlula kwalaho, vito ra Davhida ri hlanganisiwa ni leriya ra Mbewu ya Mfumo, leyi na yona yi tswariweke eBetlehema naswona yi ri enxaxamelweni wa Davhida. (Mat. 1:1, 6; 2:1; 21:9, 15) Munhu yoloye i Yesu Kriste la tlakusiweke, “nghala ya rixaka ra Yuda, rimitsu ra Davhida” ni “rimitsu ra Davhida, ni wa rixaka ra yena, nyeleti leyo vangama ya mixo.” (Nhlav. 5:5; 22:16) Loko a fuma ematimbeni ya Mfumo, ‘n’wana loyi wa Davhida’ u ta komba ku tiya ni xivindzi hinkwaxo xa kokwa wakwe la nga xikombiso eku lweni ni valala va Xikwembu ku ya eku hluriweni ka vona ni ku kwetsimisiwa ka vito ra Yehova emisaveni hinkwayo. I ku tiya muni konghasi loku ntshembo wa hina wu nga na kona eka Mbewu leyi ya Mfumo!

[Nhlamuselo ya le hansi]