Buku Ya Bibele Ya Vu-14—2 Tikronika

Mutsari: Ezra

Ndhawu Ya Vutsari: eYerusalema (?)

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 460 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 1037–537 B.C.E.

1. Ezra u yi hete rini Tikronika, naswona hi xikongomelo xihi?

TANIHI leswi handle ko kanakana Tikronika to Sungula ni ta Vumbirhi a ku ri buku yin’we eku sunguleni, tinhlamuselo leti nyikeriweke eka ndzima leyi hundzeke loko ku tiwa eka masungulo, vutsari, nkarhi wa vutsari, ntiyiso wa nxaxamelo ni ku tshembeka ti tirha eka tibuku leti hatimbirhi. Hi ku ya hi vumbhoni lebyi nyikeriweke, Ezra u hetise Tikronika ta Vumbirhi kwalomu ka 460 B.C.E., kumbexana eYerusalema. A ku ri xikongomelo xa Ezra ku hlayisa swilo leswi nga ni matimu leswi a swi ri ekhombyeni ra ku va swi lahleka. Mpfuno wa moya lowo kwetsima, kun’we ni vuswikoti bya yena tanihi n’wamatimu byo namarhela ni ku lava vuxokoxoko, swi pfune Ezra ku endla rhekhodo leyi pakanisaka ni leyi nga riki na ku hela. U hlayisele vumundzuku leswi a a swi teka tanihi ntiyiso wa matimu. Ntirho wa Ezra a wu ri enkarhini swinene, tanihi leswi sweswi nakambe a swi ri swa nkoka ku hlengeleta matsalwa hinkwawo layo kwetsima ma Xiheveru lama rhekhodiweke hi malembe xidzana layo tala.

2. Ha yini ku nga ri na xivangelo xo kanakana ku pakanisa ka Tikronika?

² Vayuda va siku ra Ezra va pfuniwe swinene hi nxaxamelo wa swiendlakalo swa Ezra lowu huhuteriweke. A swi tsaleriwe ku va letela ni ku khutaza ku tiyisela. Hi nkhongotelo wa Matsalwa, a va ta kota ku va ni ntshembo. Va amukele buku ya Tikronika tanihi xiphemu xa nxaxamelo wa ntiyiso wa Bibele. A va swi tiva leswaku yi tshembekile. A va ta yi kambela hi matsalwa man’wana lama huhuteriweke na hi matimu yo tala ya misava lama tshahiweke hi Ezra. Hambi loko va pfumelele matimu lama nga huhuteriwangiki ya misava leswaku ma nga ha vi kona, va hlayise Tikronika hi rixaladza. Vahundzuluxeri va Septuagint va nghenise Tikronika tanihi xiphemu xa Bibele ya Xiheveru.

3. Matsalwa man’wana ma swi kombisa njhani leswaku Tikronika yi tshembekile?

³ Yesu Kriste ni vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki va yi amukele tanihi leyi nga ntiyiso ni leyi huhuteriweke. Handle ko kanakana Yesu a a ri ni swiendlakalo swo tanihi leswi rhekhodiweke eka 2 Tikronika 24:21 emianakanyweni loko a avanyisa Yerusalema tanihi mudlayi ni la khandlaka vaprofeta ni malandza ya Yehova hi maribye. (Mat. 23:35; 5:12; 2 Tikr. 36:16) Loko Yakobo a hlamusele Abrahama tanihi ‘nakulobye wa Yehova,’ kumbexana a a kombetela eka marito ya Ezra lama nga eka 2 Tikronika 20:7. (Yak. 2:23) Buku leyi nakambe yi na vuprofeta lebyi hetisekeke handle ko hoxisa.—2 Tikr. 20:17, 24; 21:14-19; 34:23-28; 36:17-20.

4. I nchumu wihi lowu kumiweke hi vuyimburi lowu tiyisaka ku tshembeka ka Tikronika ta Vumbirhi?

⁴ Vutivi bya swa vuyimburi na byona byi tiyisa ku tshembeka ka Tikronika ta Vumbirhi. Loko ku ceriwa ndhawu ya le Babilona wa khale ku yimburiwe swiphambati swa vumba leswi yelanaka ni nkarhi wa ku fuma ka Nebukadnetsara, laha xin’wana xa swona xi boxaka “Yaukin, hosi ya tiko ra Yahud,” hi leswaku, “Yoyakini, hosi ya tiko ra Yuda.”a Leswi swi fanela khwatsi eka mhaka ya Bibele ya ku va Yoyakini a yisiwa evuhlongeni eBabilona hi lembe ra vunkombo ra ku fuma ka Nebukadnetsara.

5. I nkarhi wihi lowu hlanganisiwaka eka Tikronika ta Vumbirhi, naswona ha yini ku kombisiwa matimu ya Yuda ematshan’wini ya lawaya ya mfumo wa tinyimba ta khume?

⁵ Rhekhodo ya Tikronika ta Vumbirhi yi landzelerisa swiendlakalo swa le Yuda leswi sungulaka hi ku fuma ka Solomoni, ku sukela hi 1037 B.C.E., ku ya fika exilerisweni xa Korexe xa 537 B.C.E. xo tlhela ku akiwa yindlu ya Yehova eYerusalema. Eka matimu lawa ya malembe ya 500, ku kombeteriwa eka mfumo wa tinyimba ta khume loko wu katseka etimhakeni ta Yuda ntsena, naswona ku lovisiwa ka mfumo wolowo wa le n’walungwini hi 740 B.C.E. a ku boxiwi nikantsongo. Ha yini leswi swi ri tano? Hikuva muprista Ezra a a khumbeka swinene hi vugandzeri bya Yehova exivandleni xa byona lexi lulameke, yindlu ya Yena eYerusalema, na hi mfumo wa nxaxamelo wa Davhida, loyi Yehova a endleke ntwanano wa Yena na yena. Xisweswo, hi le mfun’weni wa le dzongeni laha Ezra a yisaka nyingiso kona hi ku seketela vugandzeri bya ntiyiso ni ku langutela leswaku mufumi a huma eYuda.—Gen. 49:10.

6. Tikronika ta Vumbirhi hi leyi tlakukeke ni leyi nyanyulaka etimhakeni tihi?

⁶ Ezra u teka langutelo leri tlakukeke. Eka tindzima ta 36 ta Tikronika ta Vumbirhi, to sungula ta 9 ti hlamusela ngopfu hi ku fuma ka Solomoni, naswona 6 wa tona ti hlamusela hi laha ku heleleke hi ku lunghiselela ni ku nyiketeriwa ka yindlu ya Yehova. Rhekhodo a yi ku boxi ku hoxa ka Solomoni. Eka tindzima leti saleke ta 27, ta 14 ti hlamusela hi tihosi ta ntlhanu leti kahle-kahle ti landzeleke xikombiso xa Davhida xa ku tinyiketela loku hlawulekeke evugandzerini bya Yehova: Asa, Yosafati, Yotamu, Hezekiya na Yosiyasi. Hambi ku ri eka tindzima letin’wana ta 13, Ezra u na vukheta byo kandziyisa tinhla letinene ta tihosi leto biha. Minkarhi hinkwayo u kandziyisa swiendlakalo leswi yelanaka ni ku kondleteriwa ni ku hlayisiwa ka vugandzeri bya ntiyiso. Vona ndlela leyi swi nyanyulaka ha yona!

LESWI NGA ENDZENI KA TIKRONIKA TA VUMBIRHI

7. Yehova u “n’wi kurisa ngopfu” Solomoni hi ndlela yihi?

⁷ Ku twala ka mfumo wa Solomoni (1:1–9:31). Loko Tikronika ta Vumbirhi ti sungula, hi vona Solomoni n’wana Davhida a kula hi matimba evuhosini. Yehova u na yena naswona u hambeta “a n’wi kurisa ngopfu.” Loko Solomoni a endla magandzelo eGibiyoni, Yehova u humelela eka yena ni vusiku, a ku: “Kombela leswi u rhandzaka leswaku ndzi ku nyika swona!” Solomoni u kombela vutivi ni vutlhari leswaku a lawula vanhu va Yehova hi ndlela leyi faneleke. Hikwalaho ka xikombelo xa yena lexi nga riki xa vutianakanyi, Xikwembu xi tshembisa ku nyika Solomoni hayi vutlhari ni vutivi ntsena, kambe ni xuma ni rifuwo ni xichavo “hi laha tihosi leti ngi ti ri mahlweni ka wena ti nga riki na swona, ni laha lava nga ta ku landza va nga ka va nga vi na swona.” Xuma lexi nghenetelaka emutini i xikulu lerova hi ku famba ka nkarhi Solomoni a sungula “[ku] endla leswaku silivhere ni nsuku swi ringanisiwa kukotisa maribye [eYerusalema].”—1:1, 7, 12, 15.

8. Ntirho wa tempele wu hambetisa ku yini, naswona hi byihi vuxokoxoko byin’wana bya ku akiwa ka yona?

⁸ Solomoni u rhambela vatirhi eka ntirho wa ku aka yindlu ya Yehova, naswona Hosi Hiramu wa Tiri wa hlanganyela hi ku rhumela timhandzi ni vavanuna va vutshila. “[Hi] lembe ra vumune ra ku fuma ka [Solomoni],” ku sunguriwa ku akiwa, naswona ku hetiwa hi malembe ya nkombo ni hafu endzhaku, hi 1027 B.C.E. (3:2) Emahlweni ka tempele hi yoxe ku ni rikupakupa lerikulu leri tlakukeke hi tikhubiti ta 120 (timitara ta 53,4). Tiphuphu timbirhi letikulu ta koporo, laha yin’wana ya tona yi vuriwaka Yakini, leswi vulaka ku “Onge [Yehova] A Nga Simeka Hi Laha Ku Tiyeke,” ni leyin’wanyana leyi vuriwaka Bowazi, leswi handle ko kanakana swi vulaka “Hi Matimba,” ti yime emahlweni ka rikupakupa. (3:17, NW) Yindlu hi yoxe i yintsongo hi xiringaniso, yi lehe tikhubiti ta 60 (timitara ta 26,7), yi tlakukele ehenhla hi 30 wa tikhubiti (13,4 wa timitara) naswona yi aname hi tikhubiti ta 20 (timitara ta 8,9), kambe makhumbi ni silingi ya yona swi phamiwe hi nsuku; kamara ra yona ra le xikarhi, Vukwetsimisiso, rona hi roxe ri sasekisiwe swinene hi nsuku. Nakambe ri na tikerubimi timbirhi ta nsuku, yin’wana ni yin’wana yi ri eka tlhelo rin’wana ra kamara, leti timpapa ta tona ti pfulekeke ti ya hlangana exikarhi.

9. Hlamusela swilo swa le ndzeni ni swibye swa xivava ni tempele.

⁹ Exivaveni xa le ndzeni, ku na altari leyikulu ya nsuku ya 20 wa tikhubiti xikwerhe (9 wa timitara) ni tikhubiti ta 10 (timitara ta 4,5) hi ku ya ehenhla. Nchumu wun’wana lowu hlamarisaka exivaveni i lwandle leri n’okisiweke, nkambana lowukulu wa koporo lowu tshameke eminhlaneni ya tinkuzi ta 12 ta koporo leti ti languteke ehandle, tinharhu-nharhu ti langute eka tlhelo rin’we. Lwandle leri ra swi kota ku rhwala “tibath ta 3 000” (tilitara ta 66 000) ta mati, lama vaprista va hlambaka ha wona. (4:5) Swin’wana leswi nga exivaveni i minkambana leyintsongo ya koporo ya khume leyi nga ehenhla ka switameri leswi sasekisiweke swa koporo, naswona ematini lawa ku basisiwa swilo leswi fambelanaka ni magandzelo lama hisiweke. Yi tatiwa hi lwandle leri n’okisiweke naswona yi yisiwa kun’wana ni kun’wana laha mati ma lavekaka kona. Tlhandla-kambirhi, ku na switlhoma-rivoni swa khume swa nsuku ni swibye swin’wana swo tala, swin’wana swa nsuku ni swin’wana swa koporo, swa vugandzeri bya le tempeleni.b

10. Ku humelela yini loko Areka yi nghenisiwa eVukwetsimisisweni?

¹⁰ Eku heteleleni, endzhaku ka malembe ya nkombo ni hafu ya ntirho, yindlu ya Yehova ya hetiwa. (1 Tih. 6:1, 38) Siku ra ku khanguriwa ka yona i nkarhi wa ku tisa xikombiso xa vukona bya Yehova ekamareni ra le xikarhi ra muako lowu wo saseka swinene. Vaprista va nghenisa “areka ya ntwanano wa Yehova endhawini ya xona, evukwetsimelweni bya yindlu, exikwetsimisisweni, ehansi ka timpapa ta tikerubimi.” Kutani ku humelela yini ke? Loko vayimbeleri ni vachayi va swichayani va Valevhi va dzunisa ni ku nkhensa Yehova hi risimu leri hlanganeke, yindlu yi tatiwa hi papa, naswona vaprista a va swi koti ku yima va tirha hikuva “ku twala ka Yehova” ku tata yindlu ya Xikwembu xa ntiyiso. (2 Tikr. 5:7, 13, 14) Xisweswo Yehova u kombisa ku amukela ka yena tempele ivi a kombisa vukona bya yena eka yona.

11. I xikhongelo xihi lexi Solomoni a xi nyikelaka, naswona u kombela yini?

¹¹ Platifomo ya koporo ya tikhubiti tinharhu (timitara ta 1,3) hi ku ya ehenhla yi akeriwe xiendlakalo lexi, naswona yi simekiwa exivaveni xa le ndzeni ekusuhi ni altari leyikulu ya koporo. Eka xivandla lexi xi tlakukeke, Solomoni a nga kota ku voniwa hi mintshungu leyikulu leyi hlengeleteneleke ku nyiketeriwa ka tempele. Endzhaku ka xikombiso xa singita xa vukona bya Yehova hi papa lerikulu, Solomoni u nkhinsama emahlweni ka ntshungu ivi a nyikela xikhongelo lexi fikelelaka mbilu xa ku nkhensa ni ku dzunisa, lexi katsaka nxaxamelo wa swikombelo swa ku titsongahata swa ku rivaleriwa ni ku katekisiwa. Eku heteleleni, wa kombela a ku: “Oho, Xikwembu xanga! sweswi mahlo ya wena a ma hanyanye, u yingisa hi tindleve ta wena exikhongelo lexi humesiweke ndhawini leyi! Oho! Yehova Xikwembu, u nga cukumeti muhlawuriwa wa wena, anakanya tintswalo leti u ti endleleke Davhida, nandza wa wena!”—6:40, 42.

12. Yehova u xi hlamurisa ku yini xikhongelo xa Solomoni, naswona nkhuvo wa masiku ya 15 wu hetelela hi ku chaputa kwihi loku tsakisaka?

¹² Xana Yehova wa xi twa xikhongelo lexi xa Solomoni? Loko Solomoni a ha ku heta ku khongela, ndzilo wu xika hi le matilweni ivi wu hisa holokosta ni magandzelo, naswona “ku kwetsima ka Yehova” ku tata yindlu. Leswi swi vangela vanhu hinkwavo ku wa hi mimombo ivi va nkhensa Yehova, “hikuva i wa vunene, hikuva tintswalo ta yena hi leti nga heriki.” (7:1, 3) Endzhaku ku endleriwa Yehova gandzelo lerikulu. Nkhuvo wa vhiki hinkwaro wa ku nyiketela wu landzeriwa hi Nkhuvo wa vhiki hinkwaro wa ku Hlengeletana ni wa savata ya ku papalata ntirho. Endzhaku ka nkhuvo lowu wu tsakisaka, lowu tiyisaka hi tlhelo ra moya wa masiku ya 15, Solomoni u byela vanhu ku ya emakaya ya vona hi ku tsaka, va titwa va phyuphyisiwile etimbilwini. (7:10) Na Yehova u tsakile. U tlhela a tiyisa ntwanano wa Mfumo eka Solomoni, hi nkarhi lowu fanaka a tsundzuxa hi ta vuyelo lebyo homboloka bya ku pfumala ku yingisa.

13. (a) I ntirho wihi wo aka lowu landzelaka lowuya wa tempele? (b) Nkosikazi ya le Xeba yi tiphofula njhani loko yi vona mfumo wa Solomoni?

¹³ Solomoni sweswi u hambeta ni ntirho lowukulu wo aka eku fumeni ka yena hinkwako, a nga tiakeli yindlu ya vuhosi ntsena, kambe ni miti ya makhokholo, miti ya vuhlayiselo, miti ya makalichi ni miti ya vagadi va tihanci, kun’we ni xin’wana ni xin’wana lexi a navelaka ku xi aka. I nkarhi wa ku humelela lokukulu ni ku rhula hikuva hosi ni vanhu va khathalela vugandzeri bya Yehova. Hambi ku ri nkosikazi ya le Xeba loyi a nga empfhukeni wa tikhilomitara ta 1 900, u twa hi ta rifuwo ni vutlhari bya Solomoni ivi a teka riendzo ro leha, ro nonon’hwa leswaku a ya tivonela hi yexe. Xana u hetiwa matimba ke? Nikantsongo, hikuva u phofula leswi: “A ndzi pfumelanga leswi va swi vulaka, ndzi ko ndzi ta, ndzi swi vona hi mahlo ya mina. Kutani waswivo, a va ndzi byelanga hafu ya vukulu bya vutlhari bya wena; u tlula hinkwaswo leswi ndzi swi tweke. Ku katekile vanhu va wena! Ku katekile malandza ya wena lawa.” (9:6, 7) Ku hava tihosi tin’wana ta misava leti tlulaka Solomoni hi rifuwo ni vutlhari. U fuma malembe ya 40 eYerusalema.

14. Ha yini Israyele a tekeriwa ku dzuneka ka yena hi ku hatlisa lokonghasi?

¹⁴ Ku fuma ka Rhobuwamu na Abiya (10:1–13:22). Ku fuma ka tihanyi ni loku tshikilelaka ka Rhobuwamu n’wana wa xinuna wa Solomoni swi vanga ku xandzuka ka tinyimba ta khume ta le n’walungwini leti nga ehansi ka Yerobuwamu hi 997 B.C.E. Hambi swi ri tano, vaprista ni Valevhi va mimfumo leyi hayimbirhi va yima na Rhobuwamu, va tshemba ntwanano wa Mfumo ehenhla ka matiko. Hi ku hatlisa Rhobuwamu u tshika nawu wa Yehova, naswona Xixaka hosi ya Egipta wa hlasela, a nghena eYerusalema ivi a teka rifuwo endlwini ya Yehova. Vona ndlela leyi swi khomisaka gome ha yona leswi malembe lama tlulakanyana 30 endzhaku ka ku akiwa ka yona miako leyi yi sasekisiweke swinene yi susiwaka ku dzuneka ka yona! Xivangelo: Tiko ri “dyohele Yehova.” Hi nkarhi lowu faneleke Rhobuwamu wa titsongahata, lerova Yehova a nga pfumeleli leswaku tiko ri herisiwa hi laha ku heleleke.—12:2.

15. I tinyimpi tihi leti vaka kona endzhaku ka ku fa ka Rhobuwamu, naswona ha yini Yuda a tikombisa a tlakukile eka Israyele?

¹⁵ Loko Rhobuwamu a fa, un’wana wa vana vakwe va xinuna va 28, Abiya, u endliwa hosi. Ku fuma ka Abiya ka malembe manharhu ku funghiwa hi nyimpi ya ngati na Israyele wa le n’walungwini. Yuda u nghena kambirhi, masocha ya 400 000 lama lwisanaka na 800 000 wa wona ehansi ka Yerobuwamu. Hi nkarhi wa tinyimpi letikulu leti landzelaka, tinhenha ta Israyele ti hungutiwa ti va ehansi ka hafu, naswona vagandzeri va rhole lava fikaka eka nhlayo ya hafu ya miliyoni va herisiwa. Vana va Yuda va vonaka va tlakukile hikuva va titshega ha “Yehova, Xikwembu xa vatata wa vona.”—13:18.

16. Yehova u xi hlamula njhani xikhongelo xa xihatla xa Asa?

¹⁶ Hosi Asa loyi a chavaka Xikwembu (14:1–16:14). Abiya u tlhandlamiwa hi n’wana wakwe wa xinuna Asa. Asa i nghwazi ya vugandzeri bya ntiyiso. U endla tsima ro basisa tiko eka vugandzeri bya swifaniso. Kambe, vonani! Yuda u xungetiwa hi vuthu lerikulu ra nyimpi ra Vaetiyopiya va miliyoni yin’we. Asa wa khongela a ku: “Hi pfune, wee Yehova, Xikwembu xa hina! hikuva hi tshemba wena, kutani hi humile nyimpi hi vito ra wena ku ta lwa ni vunyingi lebyi.” Yehova u hlamula hi ku n’wi nyika ku hlula lokukulu.—14:11.

17. Asa u khutazisiwa ku yini ku hundzula vugandzeri eYuda, kambe u tshinyiwa eka yini?

¹⁷ Moya wa Xikwembu wu ta ehenhla ka Azariya leswaku a byela Asa a ku: “Yehova u na n’wina loko mi ri na yena; kungaku loko mi n’wi lava, u ta pfumela ku kumiwa hi n’wina.” (15:2) Hi ku khutaziwa swinene, Asa u hundzula vugandzeri eYuda, naswona vanhu va endla ntwanano wa leswaku un’wana ni un’wana loyi a nga ta ka a nga lavisisi Yehova u fanele ku dlayiwa. Hambi swi ri tano, loko Baaxa hosi ya Israyele a aka marhangu leswaku a sivela ku khitikanela ka Vaisrayele eYuda, Asa u endla xihoxo lexikulu hi ku xava Ben-hadada, hosi ya Siriya, leswaku a ya lwa na Israyele, ematshan’wini yo langutela mpfuno eka Yehova. Hikwalaho ka leswi, Yehova wa n’wi tshinya. Ku nga khathariseki leswi, mbilu ya Asa yi tikombisa “yi tengile hi masiku hinkwawo ya yena.” (15:17) U fa hi lembe ra vu-41 ra ku fuma ka yena.

18. (a) Yosafati u ri endlisa ku yini tsima ra vugandzeri bya ntiyiso, naswona hi vuyelo byihi? (b) Xana vuxaka bya yena bya vukati byi yisa ekhombyeni hi ndlela yihi?

¹⁸ Ku fuma lokunene ka Yosafati (17:1–20:37). N’wana wa xinuna wa Asa, Yosafati u ya emahlweni ni nyimpi yo lwisana ni vugandzeri bya swifaniso ivi a sungula tsima leri hlawulekeke ra dyondzo, vadyondzisi va famba-famba emitini hinkwayo ya Yuda, va dyondzisa vanhu hi buku ya Nawu wa Yehova. Nkarhi wa ku humelela ni ku rhula lokukulu wa landzela, naswona Yosafati u hambeta “a ya emahlweni hi ku kula, a fika eku hetisekeni.” (17:12) Kambe endzhaku u endla vuxaka bya vukati na Akabu Hosi leyo homboloka ya Israyele ivi a ngirimela ku ya n’wi pfuna ku lwa ni mfumo lowu kulaka wa Siriya, a honisa Mikiya muprofeta wa Yehova naswona a boheka ku baleka hikwalaho ka vutomi bya yena loko Akabu a dlayiwa enyimpini eRamoto-Giliyadi. Yehu muprofeta wa Yehova u tshinya Yosafati hikwalaho ka ku endla xinakulobye na Akabu lowo homboloka. Endzhaku ka kwalaho, Yosafati u veka vaavanyisi etikweni hinkwaro, naswona u va lerisa ku hetisisa mintirho ya vona hi ku chava Xikwembu.

19. Eku chaputeni ka mfumo wa Yosafati, nyimpi yi tikombisa yi ri ya Xikwembu hi ndlela yihi?

¹⁹ Sweswi ku fika ku chaputa ka ku fuma ka Yosafati. Mavuthu lama hlanganeke ya Mowabu, Amoni ni ya xivandla xa tintshava xa Sehiri ma ya eku lweni na Yuda hi matimba lamakulu. Va famba hi ntlawa hi le mananga ya Eni-Gedi. Tiko ri khomiwa hi ku chava. Yosafati na Yuda hinkwaro, ni “vana va vona lavantsongo, ni vasati va vona, ni vana va vona va xinuna,” va yima emahlweni ka Yehova ivi va n’wi lava hi xikhongelo. Moya wa Yehova wu ta ehenhla ka Yahaziele wa Mulevhi, loyi a huwelelaka eka mintshungu leyi hlengeletaneke a ku: “N’wina hinkwenu, Vayuda, ni vaaki hinkwavo va Yerusalema, na wena hosi Yosafati, yingisani! Yehova u mi byela sweswo, a ku: Mi nga tshuki mi chava, mi nga heli timbilu emahlweni ka vunyingi lebyikulu lebyi, hikuva nyimpi a hi ya n’wina, kambe i ya Xikwembu. Mundzuku, ngirimelani ka vona; . . . Yehova u ta va na n’wina.” Loko a pfuka ni mixo, Yuda wa macha a rhangeriwe hi vayimbeleri va Valevhi. Yosafati wa va khutaza a ku: “Tshembani Yehova; . . . tshembani vaprofeta va yena, mi ta humeleriwa hi ku kateka.” Vayimbeleri va dzunisa Yehova hi ku tsaka va ku, “hikuva tintswalo ta yena hi leti nga heriki.” (20:13, 15-17, 20, 21) Yehova u kombisa tintswalo ta yena ta rirhandzu hi ndlela leyi hlamarisaka, a endla leswaku ku va ni ku tumbelelana eka mavuthu lama hlaselaka leswaku ma lovisana. Loko va fika eka xihondzo xo languta u ri eka xona emananga, Vayuda lava tsakeke va vona mintsumbu leyi feke ntsena. Hakunene, nyimpi i ya Xikwembu! Ku fikela emakumu ka mfumo wa yena wa malembe ya 25, Yosafati u hambeta a famba hi ku tshembeka emahlweni ka Yehova.

20. I makhombo wahi lama funghaka mfumo wa Yehoramu?

²⁰ Ku fuma loko biha ka Yehoramu, Akaziya na Athaliya (21:1–23:21). N’wana wa xinuna wa Yosafati, Yehoramu u sungula hi ndlela yo biha hi ku dlaya vamakwavo hinkwavo. Hambi swi ri tano, Yehova wa n’wi tsetselela hikwalaho ka ntwanano wa Yena na Davhida. Edomu u sungula ku xandzuka. Eliya u rhumela papila a ri kun’wanyana, a tsundzuxa Yehoramu leswaku Yehova u ta ba yindlu ya yena hi matimba ni leswaku u ta fa hi ndlela leyi chavisaka. (21:12-15) Ku hetisisa vuprofeta lebyi, Vafilista ni Maarabu va hlasela ni ku phanga Yerusalema, naswona hosi ya fa hikwalaho ka vuvabyi lebyi nyenyetsaka bya marhumbu, endzhaku ka ku fuma ka malembe ya nhungu.

21. I swilo swihi leswo biha leswi vangiwaka hi ku fuma loku tshikilelaka ka Athaliya eYuda, kambe xana Yoyada u humelerisa ku yini eku kondleteleni ka xiluvelo xa Davhida?

²¹ N’wana wa Yehoramu loyi a nga pona a ri swakwe, Akaziya (Yowazi), wa n’wi tlhandlama, kambe u kuceteriwa ku endla leswo biha hi Athaliya mana wakwe, n’wana wa xisati wa Akabu na Yezabele. Ku fuma ka yena ka tsemiwa endzhaku ka lembe rin’we hi ku herisa ka Yehu ka yindlu ya Akabu. Hikwalaho ka leswi, Athaliya u dlaya vatukulu va yena ivi a vutla vuhosi. Hambi swi ri tano, un’wana wa vana va xinuna va Akaziya wa pona. I Yowasi wa lembe rin’we hi vukhale, loyi a nyengisiwaka a yisiwa endlwini ya Yehova hi hahani wa yena Yoxabati. Athaliya u fuma malembe ya tsevu, naswona endzhaku nuna wa Yoxabati, Yoyada loyi a nga muprista lonkulu, hi xivindzi u teka Yowasi lontsongo ivi a lerisa leswaku a tivisiwa tanihi hosi, tanihi un’wana wa “vana va Davhida.” Loko a fika endlwini ya Yehova, Athaliya u handzula swiambalo swa yena ivi a huwelela a ku, “Ku xenga! ku xenga!” Kambe a swi pfuni nchumu. Yoyada u lerisa leswaku a cukumetiwa ehandle ka tempele ivi a dlayiwa.—23:3, 13-15.

22. Mfumo wa Yosiyasi wu sungula kahle kambe wu herisa ku yini hi ndlela leyo biha?

²² Ku fuma ka Yowasi, Amasiya na Uziya ku sungula kahle kambe ku hetelela hi ndlela yo biha (24:1–26:23). Yowasi u fuma malembe ya 40, naswona ntsendze loko Yoyada a ha hanya leswaku a tirhisa nkucetelo lowunene, u endla leswi lulameke. U tlhela a khathalela yindlu ya Yehova naswona u lerisa leswaku yi pfuxetiwa. Hambi swi ri tano, loko Yoyada a fa, Yowasi u kuceteriwa hi tihosana ta Yuda leswaku a hambuka evugandzerini bya Yehova leswaku a gandzela tiphuphu ni swifaniso swo hlawuleka. Loko moya wa Xikwembu wu susumetela Zakariya n’wana wa xinuna wa Yoyada leswaku a ya tshinya hosi, Yowasi u lerisa leswaku muprofeta a khandliwa hi maribye a fa. Endzhakunyana ka sweswo vuthu lerintsongo ra nyimpi ra Vasiriya ra hlasela, naswona vuthu ra Yuda lerikulu swinene a ri swi koti ku ri tlherisela endzhaku hikuva va “tshikile Yehova, Xikwembu xa vatata wa vona.” (24:24) Kutani malandza ya Yowasi hi yexe ma tlakuka ma n’wi dlaya.

23. I ntila wihi wa ku pfumala ku tshembeka lowu Amasiya a wu landzelaka?

²³ Amasiya u tlhandlama Yowasi tata wakwe. U sungula ku fuma ka yena ka malembe ya 29 kahle, kambe endzhaku u lahlekeriwa hi tintswalo ta Yehova hi leswi a simekaka ni ku gandzela swifaniso swa Vaedomu. “Yehova u kanerile ku ku lovisa,” muprofeta wa Yehova wa n’wi tsundzuxa. (25:16) Hambi swi ri tano, Amasiya u sungula ku tikukumuxa ivi a pfukela Israyele loyi a nga en’walungwini. Hi laha rito ra Xikwembu ri vuleke ha kona, u tokota ku hluriwa loku tsongahataka hi Vaisrayele. Endzhaku ka ku hluriwa koloko, vakhiri va humelela ivi va n’wi dlaya.

24. Matimba ya Uziya ma sungula ku n’wi tsanisa hi ndlela yihi, naswona hi vuyelo byihi?

²⁴ Uziya, n’wana wa xinuna wa Amasiya u landzelela mitila ya tata wa yena. U fuma kahle eka xiyenge lexikulu xa malembe ya 52, a kuma ndhuma tanihi nghwazi ya nyimpi, tanihi muaki wa swihondzo, ni ‘murhandzi wa vurimi.’ (26:10) U hlomisa ni ku nyika vuthu michini ya matlhari. Hambi swi ri tano, matimba ya yena ma sungula ku n’wi tsanisa. U sungula ku tikukumuxa ivi a va na xivindzi xo teka ntirho wa vuprista wo nyikela mirhi ya risuna etempeleni ya Yehova. Hikwalaho ka leswi, Yehova u n’wi ba hi nhlokonho. Hikwalaho, a a fanele ku tshama a ri swakwe, ekule ni yindlu ya Yehova ni le kule ni yindlu ya hosi, laha Yotamu n’wana wakwe a avanyisaka vanhu a ri exikhundleni xa yena.

25. Ha yini Yotamu a humelela?

²⁵ Yotamu u tirhela Yehova (27:1-9). Ku hambana ni tata wa yena, Yotamu a nga ‘ngheni etempeleni ya Yehova.’ Ematshan’wini ya sweswo, ‘u hambeta a endla leswi lulameke emahlweni ka Yehova.’ (27:2) Hi nkarhi wa ku fuma ka yena ka malembe ya 16, u endla ntirho lowukulu wa ku aka naswona hi laha ku humelelaka u herisa ku pfukela ka Vaamoni.

26. Hi le ka vuhomboloki byihi lebyikulu lebyi nga si vaka kona lebyi Akazi a mbombomelaka eka byona?

²⁶ Akazi Hosi leyo homboloka (28:1-27). Akazi n’wana wa xinuna wa Yotamu u tikombisa a ri un’wana lowo homboloka swinene eka tihosi ta 21 ta Yuda. U hundzeleta hi ku nyikela vana va yena n’wini va xinuna tanihi magandzelo lama hisiweke ya swikwembu swa vahedeni. Hikwalaho Yehova na yena u n’wi nyiketa emavokweni ya Siriya, Israyele, Edomu na Filista. Kutani Yehova u tsongahata Yuda hi ku va Akazi “a ntshuxile milawu hinkwayo etikweni ra Yuda, a dyohele Yehova.” (28:19) Hi ku nyanya ku homboloka, Akazi u gandzela swikwembu swa Siriya hikuva Vasiriya a va tikomba va ri ni matimba ku tlula yena enyimpini. U pfala timbati ta yindlu ya Yehova ivi a siva vugandzeri bya Yehova hi vugandzeri bya swikwembu swa vahedeni. Endzhakunyana, ku fuma ka Akazi ka hela endzhaku ka malembe ya 16.

27. Hezekiya u kombisa ku hisekela vugandzeri bya Yehova hi ndlela yihi?

²⁷ Hezekiya Hosi leyo tshembeka (29:1–32:33). Hezekiya, n’wana Akazi u fuma malembe ya 29 eYerusalema. Ntirho wa yena wo sungula i ku tlhela a pfula ni ku lunghisa timbati ta yindlu ya Yehova. Endzhaku u hlengeleta vaprista ni Valevhi ivi a va nyika swiletelo swo basisa tempele ni ku yi kwetsimisela ntirho wa Yehova. U tivisa leswaku u lava ku endla ntwanano na Yehova leswaku a ta tlherisa vukari bya Yena lebyi pfurhaka. Vugandzeri bya Yehova byi sunguriwa nakambe hi ndlela leyi hlamarisaka.

28. I nkhuvo wihi lowukulu lowu Hezekiya a wu khomaka eYerusalema, naswona vanhu va phofula ntsako wa vona hi ndlela yihi?

²⁸ Ku kunguhatiwa Paseka leyikulu, kambe tanihi leswi ku nga riki na nkarhi wo yi lunghiselela hi n’hweti yo sungula, ku tirhisiwa lunghiselelo ra Nawu, naswona yi tlangeriwa hi n’hweti ya vumbirhi ya lembe ro sungula ra ku fuma ka Hezekiya. (2 Tikr. 30:2, 3; Tinhl. 9:10, 11) Hosi a yi rhambi Yuda hinkwaro ntsena leswaku ri va kona, kambe na Israyele, naswona hambi leswi van’wana va Efrayimi, Manase na Zabuloni va vungunyaka xirhambo, van’wana va titsongahata ivi va ta eYerusalema kun’we na Yuda hinkwaro. Endzhaku ka Paseka, Nkhuvo wa Swinkwa leswi Pfumalaka Comela wa khomiwa. Mawaku nkhuvo lowu tsakisaka swonghasi wa masiku ya nkombo lowu nga wona! Hi lowu akaka swinene hakunene lerova nhlengeletano hinkwayo yi lehisa nkhuvo lowu hi masiku man’wana ya nkombo. Ku ni “ku tsaka lokukulu Yerusalema, hikuva ku suka ka masiku ya Salomoni, n’wana Davhida, hosi ya Israyele, a ku vanga na mhaka leyo tano Yerusalema.” (2 Tikr. 30:26) Vanhu lava pfuxetiweke hi tlhelo ra moya va sungula tsima ro herisa vugandzeri bya swifaniso eYuda ni le Israyele, loko Hezekiya a hlengeleta minyikelo ya leswi vonakaka ya Valevhi ni mintirho ya tempele.

29. Yehova u ku hakela njhani ku N’wi tshemba loku nga kanakanisiki ka Hezekiya?

²⁹ Kutani Senakeribi hosi ya Asiriya u nghena eYuda ivi a xungeta Yerusalema. Hezekiya u va ni xivindzi, a lunghisa swisirheleli swa muti, ivi a honisa ku rhukana ka nala. Hi ku veka ntshembo lowu heleleke eka Yehova, u hambeta a khongelela mpfuno. Yehova u hlamula xikhongelo lexi xa ripfumelo hi ndlela leyi xiyekaka. U “rhuma ntsumi leyi yi nga lovisa tinhenha hinkwato, ni vafambisi, ni tindhuna emixaxeni ya hosi ya Asiriya.” (32:21) Senakeribi u tlhelela ekaya a ri na tingana. Hambi swi ri swikwembu swa yena a swi n’wi pfuni leswaku a hlayiseka, hikuva endzhaku u dlayiwa ealtarini ya swona hi vana va yena n’wini va xinuna. (2 Tih. 19:7) Yehova u lehisa vutomi bya Hezekiya hi singita, ivi a va ni rifuwo ni ku twala lokukulu, Yuda hinkwaro ri n’wi xixima loko a fa.

30. (a) Manase u tlhelela eka vuhomboloki byihi, kambe i yini lexi landzelaka ku hundzuka ka yena? (b) I yini lexi funghaka ku fuma ko koma ka Amoni?

³⁰ Manase na Amoni va fuma hi ndlela leyi hombolokeke (33:1-25). Manase, n’wana wa xinuna wa Hezekiya u tlhelela endleleni leyo homboloka ya kokwa wa yena Akazi, a nga endli swona leswinene hinkwaswo leswi hetisisiweke hi nkarhi wa ku fuma ka Hezekiya. U aka switsunga, a simeka tiphuphu leto kwetsima, hambi ku ri ku endlela swikwembu swa mavunwa magandzelo hi vana va yena va xinuna. Eku heteleleni, Yehova u tisa hosi ya Asiriya ku ta lwisana na Yuda, naswona Manase u yisiwa evuhlongeni eBabilona. Kwalaho wa hundzuka eku biheni ka yena. Loko Yehova a kombisa tintswalo hi ku n’wi vuyisela evuhosini bya yena, u ringeta ku simula vugandzeri bya mademona ivi a kondletela vugandzeri bya ntiyiso. Hambi swi ri tano, loko Manase a fa endzhaku ka mfumo wo leha wa malembe ya 55, n’wana wa yena wa xinuna Amoni u sungula ku fuma ivi nakambe a seketela vugandzeri bya mavunwa hi ndlela leyi hombolokeke. Endzhaku ka malembe mambirhi, malandza ya yena n’wini ma n’wi dlaya.

31. Hi tihi tinhla ta ku fuma ka xivindzi ka Yosiyasi?

³¹ Ku fuma ka xivindzi ka Yosiyasi (34:1–35:27). Yosiyasi loyi a nga muntshwa, n’wana wa xinuna wa Amoni, u endla matshalatshala ya xivindzi yo kondletela vugandzeri bya ntiyiso. U lerisa leswaku tialtari ta Baal ni swifaniso leswi simekiweke swi simuriwa, naswona u lunghisa yindlu ya Yehova, laha ‘ku kumiwaka buku ya nawu wa Yehova lowu nyikiweke Muxe,’ leyi handle ko kanakana ku nga kopi yo sungula. (34:14) Hambi swi ri tano, Yosiyasi lowo lulama u byeriwa leswaku khombo ri ta ta ehenhla ka tiko hikwalaho ka ku pfumala ku tshembeka loku ana se ku humeleleke, kambe hayi esikwini ra yena. Elembeni ra vu-18 ra ku fuma ka yena, u lunghiselela nkhuvo lowu hlawulekeke wa Paseka. Endzhaku ka mfumo wa malembe ya 31, Yosiyasi u hlangana ni rifu ra yena eka matshalatshala lama hlulekeke yo sivela mavandla ya Egipta ku tsemakanya hi le tikweni loko ma ya eYufrata.

32. Tihosi ta mune to hetelela ti yisa Yuda emakun’wini ya rona lama chavisaka hi ndlela yihi?

³² Yowakazi, Yoyakimi, Yoyakini, Sedekiyasi ni ku lovisiwa ka Yerusalema (36:1-23). Vuhomboloki bya tihosi ta mune to hetelela ta Yuda hi ku hatlisa byi yisa tiko eka makumu ya rona lama chavisaka. N’wana wa Yosiyasi wa xinuna, Yowakazi, u fuma tin’hweti tinharhu ntsena, a susiwa hi Faro Neko wa Egipta. U siviwa hi makwavo wa xinuna Eliyakimi loyi vito ra yena ri cinciwaka ri va Yoyakimi, ni loyi hi nkarhi wa ku fuma ka yena Yuda ri lawuriwaka hi mfumo lowuntshwa wa misava, Babilona. (2 Tih. 24:1) Loko Yoyakimi a xandzuka, Nebukadnetsara u ta eYerusalema leswaku a ta n’wi xupula hi 618 B.C.E., kambe Yoyakimi wa fa hi lembe leri ri fanaka, endzhaku ko fuma malembe ya 11. U siviwa hi n’wana wa yena wa xinuna wa malembe ya 18 hi vukhale, Yoyakini. Endzhaku ko fuma tin’hweti tinharhu ntsena, Yoyakini wa tinyiketela eka Nebukadnetsara naswona u yisiwa evuhlongeni eBabilona. Nebukadnetsara sweswi u veka n’wana wa xinuna wa vunharhu wa Yosiyasi, makwavo wa tata wa Yoyakini, Sedekiyasi exiluvelweni. Sedekiyasi u fuma malembe ya 11 hi ndlela leyi hombolokeke, a ala ku “[titsongahata] mahlweni ka Yeremiya, muprofeta, loyi a n’wi byeleke rito ra Yehova.” (2 Tikr. 36:12) Hi ku pfumala ku tshembeka lokukulu, vaprista ni vanhu hi ku fanana va thyakisa yindlu ya Yehova.

33. (a) Ndzoviso wa malembe ya 70 wu sungurisa ku yini, “leswaku ku hetiseka rito ra Yehova”? (b) I xileriso xihi lexi nga rivalekiki lexi rhekhodiweke eka tindzimana timbirhi to hetelela ta Tikronika ta Vumbirhi?

³³ Eku heteleleni, Sedekiyasi u xandzukela ku tiveka ehansi ka Babilona, naswona hi nkarhi lowu Nebukadnetsara a nga kombisi ntwela-vusiwana. Vukari bya Yehova byi hetisekile, naswona ku hava lexi nga byi herisaka. Yerusalema wa wa, tempele ya yena ya phangiwa ni ku hisiwa, naswona vaponi va ku rhendzeriwa ka tin’hweti ta 18 va yisiwa eBabilona tanihi mahlonga. Yuda u siyiwa a ri rhumbi. Xisweswo, hi lembe leri ri fanaka ra 607 B.C.E., ku sungula ndzoviso “leswaku ku hetiseka rito ra Yehova leri nga vuriwa hi nomu wa Yeremiya . . . ku ko ku hela malembe ya 70.” (36:21) Muhlamuseri wa timhaka hi ku landzelelana ka tona u tlula mukhandlu lowu wa malembe ya kwalomu ka 70 leswaku a rhekhoda xileriso lexi nga rivalekiki xa Korexe hi 537 B.C.E. eka tindzimana timbirhi to hetelela. Mahlonga ya Vayuda ma fanele ku ntshunxiwa! Yerusalema u fanele ku tlhela a simekiwa!

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

34. Ku kandziyisiwa yini eku hlawuleni ka Ezra ka mhaka leyi, naswona yona a yi pfuna tiko hi ndlela yihi?

³⁴ Tikronika ta Vumbirhi yi engetela vumbhoni bya yona bya matimba eka vumbhoni lebyiya byin’wana lebyi nga hi malunghana ni nkarhi lowu wu taleke hi swiendlakalo, 1037-537 B.C.E. Ku tlula kwalaho, yi nyikela rungula ra ntikelo leri tatisaka leri nga kumekiki eka matimu laman’wana lama tekiwaka ma ri ma ntiyiso, hi xikombiso, eka 2 Tikronika tindzima 19, 20 na 29 ku ya fika eka 31. Ku hlawula ka Ezra ka mhaka leyi ku kandziyise masungulo ya nkoka ni lama nga riki na makumu ematin’wini ya tiko, yo tanihi vaprista ni ntirho wa vona, tempele ni ntwanano wa Mfumo. Leswi a swi pfuna ku hlanganisa tiko eku languteleni ka Mesiya ni Mfumo wa yena.

35. I tinhla tihi ta nkoka leti kombisiwaka eka tindzima to hetelela ta Tikronika ta Vumbirhi?

³⁵ Tindzimana to hetelela ta Tikronika ta Vumbirhi (36:17-23) ti nyika vumbhoni lebyi dlayelelaka bya ku hetiseka ka Yeremia 25:12, naswona, tlhandla-kambirhi, ti kombisa leswaku malembe lama taleke ya 70 ma fanele ku hlayeriwa ku sukela eku lovisiweni loku heleleke ka tiko ku ya fika eku vuyeteriweni ka vugandzeri bya Yehova eYerusalema hi 537 B.C.E. Hikwalaho ku lovisiwa loku ku sungula hi 607 B.C.E.c—Yer. 29:10; 2 Tih. 25:1-26; Ezra 3:1-6.

36. (a) I xitsundzuxo xihi xa matimba lexi nga eka Tikronika ta Vumbirhi? (b) Xana xi tiyisa ku langutela loku nga hi malunghana ni Mfumo hi ndlela yihi?

³⁶ Tikronika ta Vumbirhi yi na xitsundzuxo xa matimba eka lava va fambaka evupfumerini bya Vukriste. To tala ta tihosi ta Yuda ti sungule kahle kambe endzhaku ti wela etindleleni leto homboloka. Vona ndlela leyi rhekhodo leyi ya matimu yi kombisaka hi matimba swonghasi ha yona leswaku ku humelela ku titshege ehenhla ka ku tshembeka eka Xikwembu! Hikwalaho hi fanele ku tivonela leswaku hi nga vi “va ntlawa wa lava tlhelelaka endzhaku va ya eku loveni, kambe hi va ntlawa wa lava nga ni ku pfumela, leswaku hi hlayisa mimoya ya hina.” (Vahev. 10:39) Hambi ku ri Hosi yo tshembeka Hezekiya u sungule ku tikukumuxa loko a hlakarhela eka vuvabyi bya yena, naswona swi ve hikwalaho ka leswi a titsongahateke hi ku hatlisa ntsena leswi a koteke ku papalata vukari bya Yehova. Tikronika ta Vumbirhi yi tlakusa timfanelo leti hlamarisaka ta Yehova naswona yi dzunisa vito ni vuhosi bya yena. Matimu hinkwawo ma nyikeriwa hi langutelo ra ku tinyikela loku hlawulekeke eka Yehova. Tanihi leswi nakambe yi kandziyisaka nxaxamelo wa tihosi ta Yuda, yi tiyisa ku langutela ka hina ka ku vona vugandzeri lebyi tengeke byi tlakusiwa ehansi ka Mfumo lowu nga heriki wa Yesu Kriste, “n’wana Davhida” la tshembekaka.—Mat. 1:1; Mintirho 15:16, 17.

[Tinhlamuselo ta le hansi]