Buku Ya Bibele Ya Vu-24—Yeremia
Mutsari: Yeremiya
Tindhawu Ta Vutsari: eYuda na le Egipta
Ku Hetiwa Ka Vutsari: 580 B.C.E.
Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 647–580 B.C.E.
1. Yeremiya u vekiwe rini naswona hi mani?
MUPROFETA Yeremiya u hanye eminkarhini leyi nga ni khombo ni mpfilumpfilu. U vekiwe hi Yehova elembeni ra 647 B.C.E., lembe ra vu-13 ra ku fuma ka Hosi Yosiyasi wa Yuda la chavaka Xikwembu. Enkarhini wa ku lunghisiwa ka yindlu ya Yehova, buku ya Nawu wa Yehova yi kumiwile ivi yi hlayeriwa hosi. U tirhe hi matimba eku hetisiseni ka leswi, kambe u sivele ku wela eka vugandzeri bya swifaniso swa xinkarhana ntsena hi ndlela leyi xiyekaka. Manase kokwa wa Yosiyasi, loyi a fumeke 55 wa malembe, na Amoni tata wa yena, loyi a dlayiweke endzhaku ka ku fuma malembe mambirhi ntsena, hinkwavo va endle leswo homboloka. Va khutaze vanhu ku nghenela mihivahivani ya swikwembu swa hava ni ya ku chava lokukulu loku nga tengangiki, lerova va tolovela ku nyikela mirhi ya risuna eka “nkosikazi ya matilo” ni magandzelo ya vanhu eka swikwembu swa mademona. Manase a a tate Yerusalema hi ngati leyi nga hava nandzu.—Yer. 1:2; 44:19; 2 Tih. 21:6, 16, 19-23; 23:26, 27.
2. Ntirho wa Yeremiya a wu ri wihi, naswona hi wahi malembe ya swiendlakalo lawa ku profeta ka yena ku ma hlanganiseke?
2 Ntirho wa Yeremiya a wu nga ri lowo olova. A a fanele ku tirha tanihi muprofeta wa Yehova eku vhumbeni ka ku lovisiwa ka Yuda na Yerusalema, ku hisiwa ka tempele leyikulu ya Yehova ni vuhlonga bya vanhu va yena—makhombo lama nonon’hwaka ku ma tshemba! Ku profeta ka yena eYerusalema a ku fanele ku ya emahlweni hi malembe ya 40 eku fumeni ka Tihosi leto biha ku nga Yowahasi, Yoyakimi, Yoyakini (Koniya) na Sedekiyasi. (Yer. 1:2, 3) Endzhakunyana, le Egipta, u boheke ku profeta malunghana ni swikwembu swa hava swa vabaleki va Vayuda kwalaho. Buku ya yena yi hetiwe hi 580 B.C.E. Nkarhi lowu hlanganisiweke hi Yeremiya xisweswo i nkarhi lowu taleleke hi swiendlakalo swa malembe ya 67.—52:31.
3. (a) Nxaxamelo wa tibuku ni vutshembeki bya buku ya Yeremia swi simekisiwe ku yini eminkarhini ya Vaheveru? (b) Hi byihi vumbhoni byin’wana eka leswi lebyi faneleke ku kumiwa eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki?
3 Hi Xiheveru vito ra muprofeta loyi ni ra buku ya yena i Yir·meyahʹ kumbe Yir·meyaʹhu, leswi kumbexana swi vulaka ku, “Yehova wa Tlakusa; kumbe, Yehova wa Ntshunxa [kumbexana ekhwirini].” Buku leyi yi humelela eminxaxamelweni hinkwayo ya tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru, naswona nxaxamelo wa yona wa tibuku hi ntolovelo wa amukeriwa. Ku hetiseka ka matimba ka vuprofeta byo hlayanyana enkarhini wa vutomi bya Yeremiya hi byakwe ku tiyisa vutshembeki bya yona hi xitalo. Ku tlula kwalaho, Yeremiya ku kombeteriwa eka yena makhamba yo hlayanyana hi vito eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki. (Mat. 2:17, 18; 16:14; 27:9) Leswaku Yesu u dyondze buku ya Yeremia swi vonaka eku hlanganiseni ka yena ririmi ra Yeremia 7:11 na leriya ra Esaya 56:7 loko a basisa tempele. (Marka 11:17; Luka 19:46) Hikwalaho ka vurhena ni xivindzi xa Yesu, vanhu van’wana va n’wi anakanye a ri Yeremiya. (Mat. 16:13, 14) Vuprofeta bya Yeremiya bya ntwanano lowuntshwa (Yer. 31:31-34) ku kombeteriwa eka byona hi Pawulo eka Vaheveru 8:8-12 na 10:16, 17. Pawulo u tshaha Yeremia 9:24 loko a ku: “Loyi a lavaka ku tidzunisa, a a [tidzunise eka Yehova].” (1 Vakor. 1:31) Eka Nhlavutelo 18:21 ku ni ku tirhisiwa ka matimba swinene ka xifaniso xa Yeremiya (Yer. 51:63, 64) xa ku wa ka Babilona.
4. Vuyimburi byi seketela rhekhodo leyi hi ndlela yihi?
4 Mintshubulo ya vuyimburi nakambe yi nyika vuseketeri erhekhodweni leyi nga eka Yeremia. Hi xikombiso, nxaxamelo wa timhaka ta le Babilona wu vulavula hi ku teka ka Nebukadnetsara (Nebuchadrezzar) ka Yerusalema hi 617 B.C.E., loko a khome hosi (Yoyakini) ivi a veka loyi a n’wi hlawulaka (Sedekiyasi).—24:1; 29:1, 2; 37:1.a
5. (a) I yini lexi tivekaka malunghana na Yeremiya hi byakwe? (b) Ku nga ha vuriwa yini malunghana ni matsalele ya yena?
5 Hi na mhaka ya vutomi lebyi heleleke swinene bya Yeremiya ku tlula bya mani na mani wa vaprofeta van’wana va khale handle ka Muxe. Yeremiya u paluxa swo tala ehenhleni ka yena, mintlhaveko yakwe ni minsusumeto ya yena, a kombisa xivindzi ni vurhena lebyi nga hava ku chava, leswi hlanganisiweke ni vutitsongahati ni musa wa mbilu. A a nga ri muprofeta ntsena kambe u tlhele a va muprista, muhlengeleti wa Matsalwa ni n’wamatimu la pakanisaka. Hi ku tswariwa a a ri n’wana wa muprista Hilkiya wa Anatoto, muti wa muprista etikweni ra n’walungu wa Yerusalema, “etikweni ra Benjamini.” (1:1) Endlelo ra Yeremiya ra ku tsala ri le rivaleni, ri kongomile ni ku twisiseka hi ku olova. Swikombiso ni swifaniso swo fanekisela swi tele, naswona buku leyi yi na ntiyiso ni vuphati.
LESWI NGA ENDZENI KA YEREMIA
6. Nhloko-mhaka ya vuprofeta yi xaxametisiwe ku yini?
6 Mhaka a yi xaxametiwanga hi ndzandzelelano wa minkarhi, kambe hi ku ya hi nhloko-mhaka. Xisweswo, mhaka leyi yi endla ku cinca ko tala malunghana ni nkarhi ni swiyimo leswi nga kona. Eku heteleleni, ku lovisiwa ka Yerusalema na Yuda ku hlamuseriwa hi vuxokoxoko lebyikulu eka ndzima 52. Leswi a swi kombisi ku hetiseka ka vuprofeta byo tala ntsena kambe swi tlhela swi nyikela maandlalelo ya buku ya Swirilo leyi landzelaka.
7. Yeremiya u ve muprofeta hi ndlela yihi, naswona Yehova u n’wi tiyisisa ku yini?
7 Yehova u veka Yeremiya (1:1-19) Xana Yeremiya u vekiwa hi mhaka ya leswi a a lava ku va muprofeta kumbe hikwalaho ka leswi a humeke endyangwini wa vuprista ke? Yehova hi byakwe wa hlamusela a ku: “Ndzi ku tivile ndzi nga si ku vumba ekhwirini ra mana wa wena, kambe u nga si huma nyimbeni, ndzi ku hlawurile, kutani ndzi ku vekile muprofeta wa matiko.” I xiavelo lexi humaka eka Yehova. Xana Yeremiya wa swi rhandza ku ya ke? Hi ku titsongahata u nyikela ku titsetselela a ku, “Ndza ha ri xihlangi.” Yehova wa n’wi tiyisekisa a ku: “Vona ndzi veka marito ya mina enon’wini wa wena. Languta, hi siku leri ndza ku lerisa matiko ni vuhosi eku tsuvula ni ku nhlanhla, ni ku onha ni ku herisa, ni ku aka ni ku simeka.” Yeremiya a nga fanelanga ku chava. “Va ta lwa na wena, kambe va nga ka va nga ku hluri, hikuva ndzi na wena eku ku lwela, ku vula Yehova.”—1:5, 6, 9, 10, 19.
8. (a) Yerusalema a wu tshembekanga eka yini? (b) Yehova u ta tisa khombo hi ndlela yihi?
8 Yerusalema, wansati la nga tshembekiki (2:1–6:30). Hi rihi rungula leri rito ra Yehova ri ri tisaka eka Yeremiya? Yerusalema u rivale rirhandzu ra yena ro sungula. U tshike Yehova, Xihlovo xa mati lama hanyaka, kutani a tiendla nghwavava ni swikwembu swimbe. Ku suka eka vhinyo leyi hlawuriweke yo tshuka, u cinciwile a va “vhinya ya rixaka rimbe.” (2:21) Tinguvu takwe ti totiwe ngati hi mimoya-xiviri ya swisiwana leswi nga hava nandzu. Hambi a ri Israyele wa muoswi u tikombe a ri la lulameke swinene ku tlula Yuda. Xikwembu xi khutaza vana lava va xandzukeke leswaku va vuya hikuva hi xona n’wini wa vona loyi a nga wanuna. Kambe va ve lava fanaka ni wansati wa vukanganyisi. Va nga ha vuya loko va susa swilo swa vona leswi nyenyetsaka ivi va yimbisa timbilu ta vona. “Yimisani mujek[o] etlhelo ra Siyoni,” hikuva Yehova u ta tisa khombo leri humaka en’walungwini. (4:6) Mindzoviso hi ku landzelelana! Ku fana ni nghala leyi humeke exihlahleni xa yona, tanihi moya lowu hisaka lowu tsemakanyaka emananga, ni xidzedze lexi fanaka ni makalichi, mulovisi wa Yehova u ta tisa sweswo.
9. (a) Hi rihi rito leri Yeremiya a nga na rona eka Yerusalema la tiomisaka nhloko? (b) Ku huwelela ka vona ka ku rhula ku pfuna yini ke?
9 Tsendzeleka eYerusalema hinkwayo. U vona yini ke? I swidyoho ni ku pfumala ku tshembeka ntsena! Vanhu va landzule Yehova, naswona rito ra Yena hi ku tirhisa Yeremiya ri fanele ku va ndzilo leswaku wu va hisa ku fana ni tihunyi. Tanihi leswi va tshikeke Yehova va ya tirhela xikwembu ximbe, U ta va endla leswaku va tirhela vanhu vambe etikweni rimbe. Vona vanhu va ku tiomisa tinhloko! Va ni mahlo kambe a va voni, ni tindleve kambe a va twi. Swi chavisa swonghasi! Vaprofeta ni vaprista kahle-kahle va profeta mavunwa, “kutani tiko ra mina ri [tsakela] swona,” ku vula Yehova. (5:31) Khombo ra tshinela ri huma en’walungwini, kambe “va tinyiketile ku navela ku fuwa hinkwavo, lontsongo ni lonkulu.” Va ri, “Ku rhurile, ku rhurile! kasi a ku na ku rhula.” (6:13, 14) Kambe hi xitshuketa muhlaseri u ta ta. Yehova u endle Yeremiya mukamberi wa nsimbhi exikarhi ka vona, kambe a ku na nchumu loko ku nga ri silivhere leyi nga tengangiki ni leyi lahliweke. Va bihe hinkwavo.
10. Ha yini Yerusalema wu fanele ku hlangana ni makumu lama fanaka ni ya Xilo na Efrayimi?
10 Xitsundzuxo xa leswaku tempele a hi xisirhelelo (7:1–10:25). Rito ra Yehova ri ta eka Yeremiya, naswona u fanele ku ri twarisa enyangweni wa tempele. Twana loko a huwelela eka lava va nghenaka a ku: ‘Ma tinyungubyisa hi tempele ya Yehova, kambe mi endla yini xana? Mi tshikilela lava va nga hava vatatana ni noni, mi halata ngati leyi nga hava nandzu, mi landzelela swikwembu swin’wana, mi yiva, mi dlaya, mi endla vuoswi, mi hlambanya hi ndlela yo hemba ni ku endla magandzelo eka Baal! Vakanganyisi! Mi endle yindlu ya Yehova “baku ra makhamba.” Tsundzukani leswi Yehova a swi endleke eka Xilo. U ta endla leswi fanaka endlwini ya n’wina, oho Yuda, naswona u ta ku cukumeta, hi laha a cukumeteke Efrayimi (Israyele) a n’wi yisa en’walungwini ha kona.’—Yer. 7:4-11; 1 Sam. 2:12-14; 3:11-14; 4:12-22.
11. Hikwalaho ka yini Yuda ri nga ha khongeleriwi?
11 Yuda a nga ha khongeleriwi. Kunene, vanhu va endla ni makhekhe leswaku va gandzela “nkosikazi ya matilo”! Hakunene, “leri i tiko leri nga yingisiki rito ra Yehova, Xikwembu xa rona leri nga amukeriki ku layiwa; ku lulama ku onhakile.” (Yer. 7:18, 28) Yuda ri veke swilo swa manyala endlwini ya Yehova naswona ri hise majaha ni vanhwana va rona eswitsungeni swa Tofete enkoveni wa Hinomu. Vonani! Wu ta vuriwa “nkova wa rifu,” naswona mintsumbu ya vona yi ta va swakudya swa nyanyana ni xiharhi xa nhova. (7:32) Ku tsaka ni ku khana swi fanele ku hela eYuda ni le Yerusalema.
12. Ematshan’wini ya ku rhula, i yini lexi nga ta hlasela Yuda ni swikwembu swa rona leswi amukeriweke?
12 A va langutele ku rhula ni ku hanyisiwa, kambe vonani, nhlomulo! Ku hangalasiwa, ku herisiwa ni ku rila swi ta va kona hikwalaho ka ku sihalala ka vona. ‘Yehova i Xikwembu lexi hanyaka ni Hosi hi laha ku nga heriki.’ Loko swi ri swikwembu leswi nga endlangiki matilo ni misava, ku hava moya eka swona. I vuhava ni ntirho wa vukanganyisi, kutani swi ta lovisiwa. (10:10-15) Yehova u ta cukumeta vaaki va misava. Yingisani! Mpfumawulo lowukulu lowu humaka etikweni ra n’walungu lowu nga ta lovisa miti ya Yuda. Muprofeta wa pfumela a ku: ‘A swi le ka munhu wa misava ku kongomisa ndlela ya yena,’ naswona u khongelela ndzulamiso leswaku a nga herisiwi.—10:23.
13. Hikwalaho ka yini Yeremiya a siveriwa ku khongelela Yuda, naswona Yehova u n’wi tiyisisa ku yini Yeremiya enkarhini wa khombo?
13 Vatluri va ntwanano va rhukaniwa (11:1–12:17). Yuda ri xandzukele marito ya ntwanano wa rona na Yehova. A swi pfuni nchumu eka vanhu ku kombela mpfuno. Yeremiya a nga fanelanga ku khongelela Yuda, hikuva Yehova “u lunghise[lele] ndzilo” wo hisa murhi lowu tshameke wu va ni mihandzu wa mutlhwari. (11:16) Loko vaaka-tiko-kulobye va Yeremiya va le Anatoto va endla xikhiri xo n’wi lovisa, muprofeta u hundzukela eka Yehova a kombela matimba ni mpfuno. Yehova u tshembisa ku tirihisela eka Anatoto. Yeremiya wa vutisa a ku, ‘Hikwalaho ka yini ndlela ya lavo homboloka yi humelerile ke?’ Yehova wa n’wi tiyisekisa a ku: ‘Ndzi ta tsuvula ni ku lovisa tiko leri nga yingisiki.’—12:1, 17.
14. (a) Yehova u twarisa leswaku Yerusalema wu nge vumbeki ni leswaku ku avanyisa loku taka eka yena a ku tlheriseki hi swikombiso swihi? (b) I yini leswi vaka kona eka Yeremiya eku dyeni ka marito ya Yehova?
14 Yerusalema a wu lunghiseki naswona wu avanyisiwile (13:1–15:21). Yeremiya u hlamusela ndlela leyi ha yona Yehova a n’wi leriseke ku boha bandhi ra lineni etinyongeni takwe ivi endzhaku a ri fihla eribyeni ekusuhi na Yufrata. Loko Yeremiya a tile ku ta ri cela, ri onhakile. “A ri nga ha pfuni nchumu.” Xisweswo Yehova u kombise ku tiyimisela ka yena ku onha “evumbhurhi bya Yuda, ni vumbhurhi lebyikulu bya Yerusalema.” (13:7, 9) U ta va lovisa kun’we eku pyopyiweni ka vona, ku fana ni majomela lamakulu lama tatiweke hi vhinyo. “Xana Muetiyopiya a nga tihundzula nhlonge ya yena, kumbe yingwe yi nga tihundzula muvala wa yona-ke?” (13:23) Swi tano, Yerusalema a wu lunghiseki. Yeremiya a nga fanelanga ku khongelela vanhu lava. Hambi loko Muxe na Samuwele a vo ta emahlweni ka Yehova ku ta va yimelela, a a nga ta yingisa, hikuva u tiyimisele ku lovisa Yerusalema. Yehova u tiyisa Yeremiya ku langutana ni varhukani va yena. Yeremiya u kuma ni ku dya marito ya Yehova, swi vanga ‘ku khana ni ku tsaka ka mbilu.’ (15:16) A hi nkarhi wa misavu leyo biha, kambe i wa ku tshemba Yehova, loyi a tshembiseke ku endla Yeremiya rirhandzu leri tiyisiweke ra koporo ku lwisana ni vanhu.
15. (a) Minkarhi i ya ntikelo hi ndlela yihi, naswona Yehova u nyikela ku kandziyisa loku hi xileriso xihi? (b) Vanhu va ta ri tivisa ku yini vito ra Yehova, naswona hikwalaho ka yini xidyoho xa vona xi nga va kanganyisi?
15 Yehova u ta rhumela vaphasi va tinhlampfi ni vahloti (16:1–17:27). Hikwalaho ka ndzoviso lowu tshinelaka, Yehova u lerisa Yeremiya a ku: “U nga tshuki u teka nsati, leswaku u nga tshuki u va na vana va xinuna ni va xisati exivandleni lexi.” (16:2) A hi nkarhi wa ku rila kumbe wa ku endla nkhuvo ni vanhu, hikuva Yehova u le kusuhi ni ku va humesa etikweni. Kutani Yehova u tlhela a tshembisa ku rhumela ‘vaphasi va tinhlampfi ku ya va phasa ni vahloti ku ya va hlota,’ naswona hi ku endla ka yena leswi hinkwaswo, “va ta tiva leswaku vito ra [yena] i Yehova.” (16:16, 21) Xidyoho xa Yuda xi kandziyisiwile etimbilwini ta vanhu hi endlelo ra nsimbhi, ina, hi yinhla ya dayimani. “Mbilu yi ni mano eku tlula hinkwaswo, yi borile ngopfu,” kambe Yehova a nga lavisisa mbilu. Ku hava loyi a nga n’wi xisaka. Lava va xandzukaka “va tshikile xihlovo xa mati lama hanyisaka, a nga Yehova.” (17:9, 13) Loko Yuda a nga kwetsimisi siku ra Savata, Yehova u ta hisa tinyangwa ni swihondzo swakwe hi ndzilo.
16. Yehova u kombisa yini hi muvumbi ni swibya swa yena swa vumba?
16 Muvumbi ni vumba (18:1–19:15). Yehova u lerisa Yeremiya ku ya endlwini ya muvumbi. Kwalaho u vona ndlela leyi muvumbi a hundzulaka xibye lexi onhiweke xa vumba, a xi endla xibye xin’wana hi laha a rhandzaka ha kona. Yehova endzhaku u tivula Muvumbi wa yindlu ya Israyele, a ri ni matimba yo hohlosa kumbe ku aka. Ku ya emahlweni, u byela Yeremiya ku yisa jomela ra muvumbi eNkoveni wa Hinomu ivi a twarisa khombo leri humaka eka Yehova hikwalaho ka leswi vanhu va tateke xivandla lexi hi ngati leyi nga riki na nandzu, va hisa majaha ya vona endzilweni tanihi magandzelo lama hisiweke hi laha ku heleleke eka Baal. Yeremiya u fanele ku faya jomela ku kombisa ku hohlosa ka Yehova ka Yerusalema ni vanhu va Yuda.
17. Hi wihi ntokoto wo nonon’hwa lowu Yeremiya a vaka na wona, kambe xana leswi swa n’wi miyerisa ke?
17 Ku hava ku tshika ehansi ka nxaniso (20:1-18). Hi ku hlundzukisiwa hi ku chumayela ka Yeremiya ka xivindzi, Paxahuru mulanguteri lonkulu wa tempele u manyisa Yeremiya hi timhandzi vusiku byin’we. Eku ntshunxiweni ka yena, Yeremiya u vhumba vuhlonga ni ku fa ka Paxahuru eBabilona. Hi ku vavisiwa hi ku hlekuriwa ni ndzhukano lowu tisiweke eka yena, Yeremiya u kunguhata ku tshika. Hambi swi ri tano, a nga swi koti ku miyela. Rito ra Yehova ri va ‘embilwini ya yena ku fana ni ndzilo lowu pfurhaka lowu pfaleriweke emarhambyini ya yena,’ lerova a sindzisiwa ku vulavula. Hambi leswi a rhukanaka siku ra ku tswariwa ka yena, wa huwelela a ku: “Yimbelelani Yehova, mi dzunisa Yehova! Hikuva u lwele vutomi bya xisiwana emavokweni ya lavo biha.”—20:9, 13.
18. Yeremiya u tivisa Sedekiyasi yini ke?
18 Ku hlundzukela ka Yehova vafumi (21:1–22:30). Loko a hlamula xivutiso lexi humaka eka Sedekiyasi, Yeremiya u n’wi tivisa vukari bya Yehova byo lwisana ni muti a ku: Hosi ya Babilona yi ta wu rhendzela, naswona wu ta lovisiwa hi ntungu, tlhari, ndlala ni ndzilo. Xalumi (Yowahazi) u ta fa evuhlongeni, Yoyakimi u ta lahliwa ku fana ni mbhongolo ya xinuna, naswona n’wana wa yena Koniya (Yoyakini) u ta hlongoriwa eYuda a ya fela eBabilona.
19. Yeremiya u profeta yini malunghana ni “hluke ra ku lulama,” naswona i yini lexi kombisiwaka hi swirhundzu swimbirhi swa makuwa?
19 Tshemba “xihluke xa ku lulama” (23:1–24:10). Yehova u tshembisa varisi va xiviri leswaku va siva varisi va mavunwa ni “xihluke xa ku lulama” lexi humaka emutini wa Davhida, hosi leyi “fumaka hi vutlhari, yi veka ku avanyisa ni ku lulama emisaveni.” I mani vito ra yona? “Kutani hi rona vito leri va nga ta n’wi vitana ha rona: Yehova, ku lulama ka hina.” Yi ta hlengeleta masalela lama hangalasiweke. (23:5, 6) Loko vaprofeta a va yimile entlaweni lowukulu wa Yehova, a va ta va va vangele vanhu ku twa ni ku fularhela ndlela ya vona leyo biha. Ematshan’wini ya sweswo, ku vula Yehova, va “hambukisa tiko ra mina hi mavunwa ya vona.” (23:22, 32) “A swi ri swirhundzu swimbirhi swa makuwa.” Yeremiya u tirhisa makuwa lamanene ni layo biha ku kombisa masalela lama tshembekaka lama vuyaka etikweni ra wona hi musa wa Xikwembu ni ntlawa wun’wana lowu yaka emakumu lama nga ni khombo.—24:1, 5, 8-10.
20. Yehova u tirhisa Babilona tanihi nandza wa yena hi ndlela yihi, kambe hi ku fanana, khombo ra yena ri ta va rihi?
20 Ku lwisana ka Yehova ni matiko (25:1-38). Ndzima leyi i nkatsakanyo wa ku avanyisa loku humelelaka hi vuxokoxoko lebyikulu eka tindzima 45-49. Hi vuprofeta byinharhu lebyi fanaka, Yehova sweswi u twarisa khombo eka matiko hinkwawo lama nga emisaveni. Xo sungula, Nebukadrezara u hlamuseriwa tanihi nandza wa Yehova wo lovisa Yuda ni matiko lama nga ekusuhi, “kutani matiko lawa ma ta tirhela hosi ya Babilona hi malembe ya 70.” Kutani ku ta va ku ri nkarhi wa Babilona, naswona ri ta va “swa hava hi laha ku nga heriki.”—25:1-14.
21. I mani loyi a faneleke ku nwa exinwelweni xa vukari bya Yehova? Hi vuyelo byihi?
21 Vuprofeta bya vumbirhi i xivono xa xinwelo xa vhinya ya vukari bya Yehova. Yeremiya u fanele ku yisa xinwelo lexi eka matiko, naswona “ma ta nwa, ma tsekatseka, ma hlanya” hikwalaho ka ndzoviso wa Yehova lowu taka eka vona. Xo sungula, u xi yisa eYerusalema ni le Yuda! Endzhaku, u xi yisa aEgipta, a tlhelela eFilista, a tsemakanyela aEdomu, a khupukela le Tiri, ematikweni lama nga kusuhi ni le kule ni le ka “ku fuma hinkwako ka misava eku anameni ka yona, kutani hosi ya Xexaki (Babilona) yi ta nwa endzhaku ka vona.” Va ta ‘nwa va pyopyiwa ivi va wa.’ Ku hava loyi a nga ta tsetseleriwa.—25:15-29.
22. I khombo rihi lerikulu leri vukari lebyi pfurhaka bya Yehova byi nga ta kombisiwa ha rona?
22 Eka vuprofeta bya vunharhu, Yeremiya u tlakukela emimpin’weni leyikulu ya vuphati. “Eku tlakukeni ka yena Yehova u ta pfuma . . . a wu pfumisela evaaki hinkwavo va misava.” Huwa, nhlomulo, xidzedze lexikulu! “Esikwini rolero, lava tlhaviweke [h]i Yehova va ta va kona ku suka emakun’wini man’wana ya misava, ku ya fika emakun’wini man’wana ya misava.” Ku hava ku rila, ku hava minkosi. Va ta fana ni vulongo ehenhla ka misava. Vaprofeta va mavunwa va ta lovisiwa, kun’we ni vanhu va matimba va ntlhambi wa vona. Ku hava ku pona eka vona. Yingisa ku huwelela ka vona! Yehova hi byakwe “u onha madyelo ya vona . . . [hikwalaho ka] vukari bya ku kariha ka yena.”—25:30-38.
23. (a) I xikhiri xihi lexi vumbiwaka ku lwisana na Yeremiya, ku tisirhelela ka yena hi kwihi, naswona i swiendlo swihi swa le mahlweni leswi ku vulavuriwaka ha swona eku n’wi tshikiseni? (b) Yeremiya u hlamusela ku ta ka vuhlonga bya Babilona hi ndlela yihi, naswona i vuprofeta byihi malunghana na Hananiya lebyi byi vaka ntiyiso?
23 Yeremiya a lweriwa (26:1–28:17). Vafumi ni vanhu va endla xikhiri xo dlaya Yeremiya. Yeremiya wa tilwela. I rito ra Yehova leri a ri vuleke. Loko va n’wi dlaya, va ta dlaya munhu loyi a nga hava nandzu. Muavanyisiwa: hayi loyi a nga ni nandzu. Vakulukumba va tivisa swiendlo swa le mahlweni swa muprofeta Mikiya na muprofeta Uriya eku kaneleni ka mhaka ya Yeremiya. Yehova u ya emahlweni a lerisa Yeremiya leswaku a endla switiropo ni majoko, a swi veka enhan’wini ya yena, kutani endzhaku a n’wi rhuma eka matiko lama nga kwalaho tanihi swikombiso swa leswaku va fanele ku tirhela hosi ya Babilona eka tinxaka tinharhu ta vafumi. Hananiya, un’wana wa vaprofeta va mavunwa, u kaneta Yeremiya. U vula leswaku joko ra Babilona ri ta tshoviwa ku nga si hela malembe mambirhi ivi a kombisa leswi hi ku tshova joko ra mhandzi. Yehova u kandziyisa vuprofeta bya yena hi ku endla leswaku Yeremiya a endla majoko ya nsimbhi ivi a vhumba leswaku Hananiya u fanele ku fa lembe rero. Hananiya wa fa.
24. (a) I rungula rihi leri Yeremiya a ri rhumelaka mahlonga eBabilona? (b) Yehova u ta endla ntwanano lowuntshwa na vamani, naswona lowu wu ta tikombisisa ku yini wu ri lowunene ku tlula ntwanano lowo rhanga ke?
24 Ku chaveleriwa ka mahlonga eBabilona (29:1–31:40). Yeremiya u tsalela mahlonga lama yisiweke Babilona hi Yekoniya (Yoyakini): Tshamisekani kwalaho, hikuva loko Yehova a nga si mi vuyisa, ku ta nkarhi wa malembe ya 70 ya vuhlonga. Yehova u lerisa Yeremiya ku tsala hi ta ku vuya ka vona ebukwini a ku: Yehova u ta tshova joko ra vona, kutani “va ta tirhela Yehova, Xikwembu xa vona, na Davhida, hosi ya vona, loyi [mina Yehova] ndzi nga ta n’wi veka ka vona.” (30:9) Rahele u fanele ku tshika ku rila, hikuva vana vakwe “va ta tlhela etikweni ra valala.” (31:16) Kutani sweswi, vona nhlamuselo leyi tiyisaka nhlana leyi humaka eka Yehova! U ta endla ntwanano lowuntshwa ni tindlu ta Yuda na Israyele. Lowu wu ta va lowukulu swinene ku tlula ntwanano lowu va wu tluleke! Yehova u ta tsala nawu wa yena endzeni swinene, etimbilwini ta vona. “Ndzi va Xikwembu xa vona, vona va va tiko ra mina.” Ku sukela eka lontsongo ku ya eka lonkulu, hinkwavo va ta tiva Yehova, naswona u ta va rivalela ku dyoha ka vona. (31:31-34) Muti wa vona wu ta tlhela wu akiwa tanihi nchumu lowu kwetsimaka eka Yehova.
25. Ntiyiso wa ku pfuxetiwa ka Israyele wu kandziyisisiwa ku yini, naswona i mahungu wahi lawa rito ra Yehova ri ma tisaka?
25 Ntwanano wa Yehova na Davhida wu tiyisekile (32:1–34:22). Enkarhini wa ku rhendzela ko hetelela ka Nebukadrezara ka Yerusalema, Yeremiya u le hansi ka nsivelo. Hambi swi ri tano, tanihi xikombiso xa leswaku Yehova hakunene u ta pfuxeta Israyele, Yeremiya u xava nsimu eAnatoto ivi a veka maphepha etlhelo exibyeni xa vumba lexi endliweke hi nsimbhi. Rito ra Yehova sweswi ri tisa mahungu lamanene: Yuda na Yerusalema ma ta tsaka nakambe, naswona Yehova u ta hetisisa ntwanano wa yena na Davhida. Kambe wena, Oho Sedekiyasi, u tsundzuxiwa leswaku hosi ya Babilona yi ta hisa muti lowu hi ndzilo naswona wena hi wexe u ta ya evuhlongeni eBabilona. Khombo eka vini va mahlonga lava pfumeleke ku ntshunxa mahlonga ya vona kambe lava va tluleke ntwanano wa vona!
26. I xitshembiso xihi lexi Yehova a xi endlaka eka Varekabi, naswona hikwalaho ka yini?
26 Xitshembiso xa Yehova eka Rekabi (35:1-19). Emasikwini ya Hosi Yoyakimi, Yehova u rhumela Yeremiya eka Varekabi. Lava va balekele eYerusalema eku hlaseleni ko sungula ka Vababilona. Yeremiya u va nyika vhinyo leswaku va nwa. Va yi ala hikwalaho ka xileriso xa kokwa wa vona Yonadabu, lexi nyikeriweke malembe lama tlulaka 250 lama hundzeke. Vona ku hambana lokukulu swonghasi hakunene ni ndlela leyi nga tshembekiki ya Yuda! Yehova wa va tshembisa a ku: “Ku nga ka ku nga pfumaleki ntukulu wa Yonadabu, n’wana Rekabi la yimaka emahlweni ka mina, ni siku rin’we.”—35:19.
27. I yini lexi endlaka leswaku swi laveka ku tsala vuprofeta bya Yeremiya nakambe?
27 Yeremiya a tlhela a tsala buku (36:1-32). Yehova u lerisa Yeremiya ku tsala marito hinkwawo ya vuprofeta byakwe ku fika enkarhini wolowo. Yeremiya u hlamusela Baruku leswaku a ma tsala, loyi endzhaku a ma hlayaka hi rito leri tlakukeke endlwini ya Yehova hi siku ra ku titsona swakudya. Hosi Yoyakimi u kombela buku naswona, loko a twa xiyenge, u yi handzula hi ku hlundzuka ivi a yi hoxa endzilweni. U lerisa ku khomiwa ka Yeremiya na Baruku, kambe Yehova wa va fihla ivi a byela Yeremiya ku tlhela a tsala buku.
28. (a) I vuprofeta byihi lebyi phikelelaka lebyi Yeremiya a byi endlaka? (b) Ndlela ya Ebede-meleke yi hambanisa ku yini na liya ya tihosana?
28 Masiku yo hetelela ya Yerusalema (37:1–39:18). Rhekhodo yi tlhelela eku fumeni ka Sedekiyasi. Hosi yi kombela Yeremiya ku khongelela Yuda eka Yehova. Muprofeta wa ala, a vula leswaku ku avanyisiwa ka Yerusalema i ka ntiyiso. Yeremiya u ringeta ku ya eAnatoto kambe a khomiwa tanihi mubaleki, a biwa ni ku khotsiwa masiku yo tala. Kutani Sedekiyasi u rhumela vanhu eka yena. Xana ku na rito leri humaka eka Yehova? Entiyisweni ri kona! “U ta nyiketiwa emavokweni ya hosi ya Babilona.” (37:17) Hi ku hlundzukisiwa hi vuprofeta lebyi phikelelaka bya Yeremiya bya ku avanyisiwa, tihosana ti n’wi hoxa ekheleni ra ndzhope. Ebede-meleke wa Muetiyopiya, mutsheniwa endlwini ya hosi, hi musa wa n’wi pfuna, lerova Yeremiya a ponisiwa eka rifu leri nembelelaka, kambe u tshama a pfaleriwile eXivaveni xa Murindzi. Nakambe Sedekiyasi u vitana Yeremiya emahlweni ka yena, a ta byeriwa ntsena ku: ‘Tinyiketeli eka hosi ya Babilona kumbe u langutana ni vuhlonga ni ku lovisiwa ka Yerusalema!’—38:17, 18.
29. I khombo rihi leri sweswi ri welaka Yerusalema, kambe Yeremiya na Ebede-meleke va endlisa ku yini?
29 Ku rhendzeriwa ka Yerusalema ku va kona tin’hweti ta 18, naswona endzhaku muti wa hlaseriwa hi lembe ra vu-11 ra Sedekiyasi. Hosi yi baleka ni vuthu ra yona kambe ya khomiwa. Majaha ya yena ni tinghanakana va dlayiwa emahlweni ka yena, naswona yena u xokoriwa mahlo ivi a yisiwa eBabilona a bohiwe hi tinketana. Muti wa hisiwa ivi wu lovisiwa, naswona hinkwavo handle ka swisiwana swi nga ri swingani va yisiwa evuhlongeni eBabilona. Hi ku lerisa ka Nebukadrezara, Yeremiya wa ntshunxiwa exivaveni. Emahlweni ka ku ntshunxiwa ka yena u byela Ebede-meleke hi xitshembiso xa Xikwembu xo n’wi kutsula, ‘hikuva u tshembe Yehova.’—39:18.
30. Vanhu lava saleke va hluleka ku hlayisa xitsundzuxo xa Yeremiya hi ndlela yihi, naswona i ku avanyisa kwihi ka ndzoviso loku Yeremiya a ku twarisaka aEgipta?
30 Swiendlakalo swo hetelela eMispa ni le Egipta (40:1–44:30). Yeremiya u tshama eMispa na Gedaliya, loyi Vababilona va n’wi endlaka mufumi ehenhla ka vanhu lava saleke. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi Gedaliya wa dlayiwa. Vanhu va lava xitsundzuxo xa Yeremiya, naswona u tlhela a andlala rito ra Xikwembu eka vona a ku: ‘Yehova a nga ka a nga mi tsuvuli etikweni leri. Mi nga chavi hikwalaho ka hosi ya Babilona. Hambi swi ri tano, loko mi ya aEgipta, mi ta fa!’ Va kongoma aEgipta, va famba na Yeremiya na Baruku. Le Tahapanese aEgipta, Yeremiya u twarisa ku avanyisa ka Yehova ka ndzoviso a ku: Hosi ya Babilona yi ta veka xiluvelo xa yona aEgipta. A swi pfuni nchumu eka Israyele ku gandzela swikwembu swa Egipta ni ku nyikela gandzelo eka “nkosikazi ya matilo.” Xana va rivale ndlela leyi Yehova a loviseke Yerusalema ni swikwembu swa wona swa hava ha yona? Yehova u ta tisa ndzoviso eka vona etikweni ra Egipta, naswona va nga ka va nga tlheleli eYuda. Yehova u nyiketa Faro Hofira emavokweni ya valala va yena tanihi xikombiso.
31. I xitiyisekiso xihi lexi nyikiwaka Baruku?
31 Rifuwo ra Baruku (45:1-5). Baruku u ni gome loko a twa vuprofeta bya Yeremiya lebyi phindhiweke bya ndzoviso. U byeriwa ku ehleketa hi ntirho wa Yehova wo aka ni ku hohlosa ku sungula ematshan’weni yo “tilavela swilo leswikulu.” (45:5) U ta ponisiwa enhlomulweni hinkwawo.
32. “Banga ra Yehova” ri ta lwisana na vamani?
32 Tlhari ra Yehova ro lwisana ni matiko (46:1–49:39). Yeremiya u vulavula hi ku hlula ka Babilona ka Egipta le Karkemixi ni kun’wana. Hambi leswi matiko ma herisiweke, Yakobo u ta sala kambe u ta xupuriwa. “Banga ra Yehova” ri ta lwisana ni Vafilista, ri lwisana na Mowabu leri tinyungubyisaka na Amoni leri tikurisaka, ri lwisana na Edomu na Damaska, Kedar na Hatsor. (47:6) Vurha bya Elam byi ta tshoviwa.
33. (a) Ku ta humelela yini eka xinwelo xa nsuku, ku nga Babilona? (b) Hikwalaho ke, vanhu va Xikwembu va fanele ku endlisa ku yini?
33 Tlhari ra Yehova ro lwisana na Babilona (50:1–51:64). Yehova wa vulavula malunghana na Babilona a ku: Swi vule exikarhi ka matiko. U nga fihli nchumu. Babilona ri tekiwile naswona swikwembu swa rona swi khomiwe hi tingana. Humani eka yena. Hamula leyi yi vumbiweke leyi yi loviseke matiko ya misava hinkwayo yi fayiwile. “Mutikukumuxi,” mutshikileri wa Israyele na Yuda lama nga evuhlongeni, wa swi tiva leswaku Yehova wa tinyimpi i Mukutsuri wa vona. Babilona ri ta va vutshamo bya swiharhi leswi rilaka. “Kukotisa enkarhini lowu Xikwembu xi khandlaka Sodoma na Gomora . . . a ku nga aki munhu kona.” (50:31, 40) Babilona ri ve xinwelo xa nsuku evokweni ra Yehova ku pyopyisa matiko, kambe hi xitshuketa u wile, lerova yena hi yexe a hohlosiwa. N’wi rileleni, n’wina vanhu. Yehova u tlhontlhe moya wa tihosi ta Vameda ku n’wi lovisa. Vavanuna va matimba va Babilona va tshikile ku lwa. Va ve lava fanaka ni vavasati. Nhwanyana wa Babilona u ta kandziyeriwa swinene ku fana ni xivuya. “Va kondza va ya etlela vurhongo lebyi nga heriki, va nga ha tlheli va pfuka.” Lwandle ri karihile ri funengeta Babilona hi magandzelo layo tala. “Humani ka wona, n’wina tiko ranga, un’wana ni un’wana a lamulela vutomi bya yena eku kariheni loku hisaka ka Yehova.” (51:39, 45) Yingisa ku huwelela, eku lovisiweni lokukulu loku humaka eBabilona! Matlhari ya Babilona ya nyimpi ma fanele ku herisiwa, hikuva Yehova i Xikwembu xa ku rihisela. Xi ta tirihisela handle ko hluleka.
34. I xikombiso xihi lexi kombisaka ku wa ka Babilona?
34 Yeremiya u lerisa Seraya a ku: ‘Yana eBabilona ivi u hlaya marito lawa ya vuprofeta yo lwisana na Babilona hi rito leri tlakukeke. Kutani bohelela ribye ebukwini ivi u yi lahlela exikarhi ka Yufrata. “Kutani u ku, ‘Babilona u ta petisiwa sweswo, a nga ka a nga pfuxiwi makhombyeni lawa ndzi nga ta ma tisa ehenhla ka yena.’”’—51:61-64.
35. I rhekhodo yihi leyi sweswi yi landzelaka?
35 Rhekhodo ya ku wa ka Yerusalema (52:1-34). Mhaka leyi yi fana swinene ni leyi yi hlanganisiweke eku sunguleni eka 2 Tihosi 24:18-20; 25:1-21, 27-30.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
36. (a) Hi xihi xikombiso xa ku chivirika ka xivindzi lexi hi xi kumaka eka Yeremiya? (b) Hi le timhakeni tihi laha Baruku, Varekabi na Ebede-meleke na vona va nga swikombiso leswinene eka hina?
36 Vuprofeta lebyi byi huhuteriweke hinkwabyo bya aka ni ku pfuna. Languta xikombiso xa xivindzi xa muprofeta hi byakwe. A a ri hava ku chava eku twariseni ka rungula leri nga tolovelekangiki eka vanhu lava nga chaviki Xikwembu. U sole xinakulobye ni lavo biha. U tlangele xihatla xa rungula ra Yehova, a tinyiketela hi mbilu hinkwayo entirhweni wa Yehova naswona a nga tshiki. U kume rito ra Xikwembu ri fana ni ndzilo emarhambyini yakwe, naswona a ri ri ku khana ni ku tsaka ka mbilu ya yena. (Yer. 15:16-20; 20:8-13) Onge hi nga va lava chivirikelaka rito ra Yehova! Onge nakambe hi nga nyikela nseketelo lowu tshembekaka eka malandza ya Xikwembu, tanihi laha Baruku a endleke ha kona eka Yeremiya. Ku yingisa loku tshembekaka ka Varekabi na kona i xikombiso lexinene eka hina, ni ku khathalela ka musa ka Ebede-meleke ka muprofeta la xanisiwaka.—36:8-19, 32; 35:1-19; 38:7-13; 39:15-18.
37. Ku xiyisisiwa ka Yeremia ku tiyisa ripfumelo ematimbeni ya Yehova ya vuprofeta hi ndlela yihi?
37 Rito ra Yehova leri teke eka Yeremiya ri hetisekile hi ku pakanisa loku hlamarisaka. Leswi hakunene swi tiyisa ripfumelo ematimbeni ya Yehova ya vuprofeta. Hi xikombiso, xiya ku hetiseka ka vuprofeta lebyi Yeremiya hi byakwe a poneke leswaku a byi vona, tanihi vuhlonga bya Sedekiyasi ni ku lovisiwa ka Yerusalema (21:3-10; 39:6-9), ku susiwa exiluvelweni ni ku dlayiwa evuhlongeni ka Hosi Xalumi (Yowahazi) (Yer. 22:11, 12; 2 Tih. 23:30-34; 2 Tikr. 36:1-4), ku yisiwa ka Hosi Koniya (Yoyakini) evuhlongeni eBabilona (Yer. 22:24-27; 2 Tih. 24:15, 16) ni ku fa ka Ananiya muprofeta wa mavunwa lembe ri nga si hela (Yer. 28:16, 17). Vuprofeta lebyi hinkwabyo, ni byin’wana, byi hetisekile hi laha Yehova a vhumbeke ha kona. Vaprofeta ni malandza ya le ndzhakunyana ya Yehova na wona ma kume vuprofeta bya Yeremiya byi ri ni matimba ni lebyi pfunaka. Hi xikombiso, Daniyele u swi vonile ematsalweni ya Yeremiya leswaku ku lovisiwa ka Yerusalema ku fanele ku va malembe ya 70, naswona Ezra u yise nyingiso eku hetisekeni ka marito ya Yeremiya eku heleni ka malembe ya 70.—Dan. 9:2; 2 Tikr. 36:20, 21; Ezra 1:1; Yer. 25:11, 12; 29:10.
38. (a) Hi wihi ntwanano lowu na Yesu a vulavuleke ha wona, lowu kombisiwaka evuprofeteni bya Yeremiya? (b) Hi wihi ntshembo wa Mfumo lowu twarisiwaka?
38 Enkarhini lowu a simekeke nkhuvo wa Xilalelo xa Hosi ni vadyondzisiwa va yena, Yesu u kombise ku hetiseka ka vuprofeta bya Yeremiya malunghana ni ntwanano lowuntshwa. Xisweswo, u kombetele eka “ntwanano lowuntshwa engatini ya mina,” lowu swidyoho swa vona swi rivaleriweke ha wona ivi va hlengeletiwa tanihi tiko ra Yehova ra moya. (Luka 22:20; Yer. 31:31-34) Lava va tswariweke hi moya lava va nghenisiweke entwananweni lowuntshwa hi lava Kriste a va nghenisaka eka ntwanano wa Mfumo, leswaku va fuma na yena ematilweni. (Luka 22:29; Nhlav. 5:9, 10; 20:6) Mfumo lowu wu hlamuseriwa makhamba yo hlayanyana eka vuprofeta bya Yeremiya. Exikarhi ka ku avanyisiwa hinkwako ka Yerusalema la nga hava ripfumelo, Yeremiya u kombise ku voningela loku ka ntshembo: “Vonani, ku vula Yehova, ma ta masiku lawa ndzi nga ta humesela Davhida ha wona exihluke xa ku lulama, yi va hosi ya vukosi leyi fumaka hi vutlhari, yi veka ku avanyisa ni ku lulama emisaveni.” Ina, hosi leyi vuriwaka “Yehova, ku lulama ka hina.”—Yer. 23:5, 6.
39. Ku vuya ka masalela eBabilona, hi laha ku vhumbiweke ha kona hi Yeremiya, ku nyika xitiyisekiso xa yini?
39 Nakambe Yeremiya u vulavula hi ku pfuxetiwa a ku: “Kambe va ta tirhela Yehova, Xikwembu xa vona, na Davhida, hosi ya vona, loyi ndzi nga ta n’wi veka eka vona.” (30:9) Eku heteleleni, u vulavula hi rito lerinene leri Yehova a ri vuleke malunghana na Israyele na Yuda, lerova “emasikwini wolawo, ne minkarhini yoleyo [Yehova u ta] humesela Davhida hluke ra ku lulama,” leswaku a andzisa mbewu ya yena ni leswaku ku ta va ni “n’wana la fumaka exiluvelweni xa yena.” (33:15, 21) Tanihi leswi masalela ma vuyeke hi le Babilona hakunene, Mfumo wa “hluke” leri ro lulama wu ta tisa xisweswo vululami ni vunene emisaveni hinkwayo.—Luka 1:32.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Insight on the Scriptures, Vol. 2, matluka 326, 480.