Buku Ya Bibele Ya Vu-28—Hosea
Mutsari: Hosiya
Ndhawu Ya Vutsari: Samariya (Xifundza)
Ku Hetiwa Ka Vutsari: Endzhaku ka 745 B.C.E.
Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: Emahlweni ka 804–endzhaku ka 745 B.C.E.
1, 2. (a) Tibuku to hetelela ta 12 ta Matsalwa ya Xiheveru minkarhi yin’wana ti vuriwa yini? (b) I yini lexi tivekaka ehenhleni ka Hosiya, naswona i mani loyi vuprofeta byakwe byi vulavulaka ha yena?
TIBUKU to hetelela ta 12 ta Matsalwa ya Xiheveru hi ntolovelo ku vulavuriwa ha tona tanihi “vaprofeta-ntsongo.” Xiga lexi tirhisiwaka hi laha ku tolovelekeke hi Xijarimani lexi nge, “vaprofeta lavantsongo,” a xi ta vonaka xi fanela ngopfu, hikuva tibuku leti entiyisweni a hi tintsongo hi ntikelo, hambi leswi ku leha ka tona ku hlanganile ka ha riki ehansi ka lokuya ka Esaya kumbe Yeremia. EBibeleni ya Xiheveru, a ti xiyiwa tanihi vholumo yin’we naswona a ti vitaniwa “Leta Khume-mbirhi.” Nhlengeleto wa tona wu hlanganile hi ndlela leyi kumbexana a wu ri wa xikongomelo xo hlayisa, tanihi leswi xibukwana xin’we a xi ta lahleka hi ku olova. Tanihi yin’wana ni yin’wana ya tibuku leti ta 12, yo sungula yi thyiwa vito ra mutsari wa yona, Hosiya loyi vito rakwe ku nga xivumbeko lexi komisiweke xa Hoshaiah, leswi vulaka ku “Ku Ponisiwa Hi Jah; Jah U Ponisile.”
2 Ebukwini leyi byarhaka vito ra yena, a ku paluxiwi nchumu malunghana na Hosiya handle ka leswaku a a ri n’wana wa Beri. Vuprofeta bya yena ngopfu-ngopfu byi vulavula hi Israyele, Yuda ri boxiwa kantsongo, naswona hambi leswi Yerusalema a nga boxiwiki hi Hosiya, rixaka lerikulu ra Israyele, Efrayimi, ku vulavuriwa ha rona hi vito makhamba ya 37 ni ntsindza wa Israyele, Samariya, makhamba ya 6.
3. Hosiya u profete nkarhi wo tanihi kwihi, naswona a va ri vahi vaprofeta van’wana enkarhini lowu?
3 Ndzimana yo sungula ya buku yi hi byela leswaku Hosiya u tirhe tanihi muprofeta wa Yehova hi nkarhi wo leha hi ndlela leyi nga tolovelekangiki, ku sukela eku heleni ka ku fuma ka Hosi Yerobuwamu II wa Israyele ku ya eku fumeni ka Ezekiyasi wa Yuda. I ku sukela enkarhini lowu nga riki endzhaku ka 804 B.C.E. ku ya fika endzhaku ka 745 B.C.E., malembe lama nga riki ehansi ka 59. Nkarhi wakwe wa ntirho wa vuprofeta handle ko tipfinyinga wu hangalakile malembe yo hlayanyana eku fumeni ka Yerobuwamu II na Ezekiyasi. Enkarhini lowu Amosi, Esaya, Mikiya na Odede a va ri vaprofeta van’wana lava tshembekaka va Yehova.—Amos 1:1; Esa. 1:1; Mik. 1:1; 2 Tikro. 28:9.
4. Hi yihi mintshaho ni ku hetiseka ka vuprofeta leswi tiyisaka vutshembeki bya Hosea?
4 Vutshembeki bya vuprofeta byi tiyisiwa hi ku tshahiwa ka byona makhamba yo hlayanyana eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki. Yesu hi byakwe u tshahe Hosea 10:8 loko a vula ku avanyisa ehenhla ka Yerusalema a ku: “Enkarhini wolowo va ta ku ka tintshava: ‘Hi weleni henhla!’ Ni ka switsunga: ‘Hi funengeteni!’” (Luka 23:30) Ndzima leyi fanaka yi tshahiwa hi ku komisa eka Nhlavutelo 6:16. Matewu u tshaha Hosea 11:1 loko a kombisa ku hetiseka ka vuprofeta a ku: “Ndzi vitanile n’wana nga, a huma etikweni ra Egipta.” (Mat. 2:15) Vuprofeta bya Hosiya bya ku pfuxetiwa ka Israyele hinkwaro byi hetisekile hi mhaka ya leswi vunyingi lebyi humaka emfun’weni wa tinxaka ta khume byi tihlanganiseke na Yuda emahlweni ka vuhlonga bya rona na leswi vatukulu va rona a va ri exikarhi ka lava va vuyeke endzhaku ka vuhlonga. (Hos. 1:11; 2 Tikr. 11:13-17; 30:6-12, 18, 25; Ezra 2:70) Ku sukela enkarhini wa Ezra, buku leyi yi ve ni xivandla xa yona lexi faneleke enxaxamelweni wa tibuku ta Xiheveru tanihi ‘rito ra Yehova hi ku tirhisa Hosiya.’—Hos. 1:2.
5. Yehova u xupule Israyele hikwalaho ka ku pfumala kwihi ka vutshembeki?
5 Hikwalaho ka yini Yehova a rhume Hosiya tanihi muprofeta wa yena eka Israyele? A ku ri hi mhaka ya ku pfumala ka Israyele ku tshembeka ni nthyakiso wa vugandzeri bya Baal, ku lwisana ni ntwanano wa Yehova. Etikweni leri Tshembisiweke, Israyele u ve tiko ra vurimi, kambe hi ku endla tano a nga amukelanga mahanyelo ya Vakanana ntsena kambe ni vukhongeri bya vona ni vugandzeri bya byona bya Baal, xikwembu lexi fanekiselaka matimba ya ntumbuluko ya ku tswala. Esikwini ra Hosiya Israyele a a hambuke hi laha ku heleleke evugandzerini bya Yehova a ya eka nhlengeletano ya mpfilumpfilu, ya ku pyopyiwa leyi katseke vuxaka bya vunghwavava ni tinghwavava ta le tempeleni. Israyele u yise nkateko eka Baal. A a nga tshembeki eka Yehova, a nga faneriwi hi yena, naswona hikwalaho a a fanele ku tshinyiwa. Yehova a a ta n’wi kombisa leswaku rifuwo ra yena a ri nga humi eka Baal, kutani u rhumele Hosiya ku tsundzuxa Israyele leswi ku hluleka ku hundzuka a ku ta vula swona. Endzhaku ka loko Yerobuwamu II a file, Israyele ri langutane ni nkarhi wa rona lowu tsemaka nhlana ngopfu. Mfumo wo chavisa, vafumi vo tala va dlayiwa, wu ye emahlweni ku ta fika evuhlongeni bya Asiriya hi 740 B.C.E. Enkarhini lowu, mintlawa mimbirhi yi lwile, wun’wana wu lava ku vumba xinakulobye na Egipta, naswona lowun’wana, na Asiriya. Ku hava ntlawa lowu tshembeke Yehova.
6. I yini lexi paluxaka ehenhleni ka endlelo ra Hosiya ra vutsari?
6 Endlelo ra Hosiya ra ku tsala i ra ku paluxa. Hakanyingi u ni musa ni mintlhaveko eku vekeni ka yena marito naswona hi ku phindha-phindha u kandziyisa tintswalo ta rirhandzu ni musa wa Yehova. U kandziyisa xikombiso xin’wana ni xin’wana lexintsongo xa ku hundzuka lexi a xi vonaka. Ririmi ra yena minkarhi yin’wana ra tlhava ni ku vavisa. Leswi a swi kayivelaka hi fambelo lerinene, u swi endla hi ntamu na hi matimba. U phofula ntlhaveko lowukulu, naswona u cinca mianakanyo hi ku anghwetla.
7. I yini lexi kombisiweke eku pfumaleni ka vutshembeki ka Gomere ni ku vuyisiwa ka yena endzhakunyana?
7 Eku sunguleni ka ntirho-vutomi wa yena wa vuprofeta, Hosiya u lerisiwe ku “titekela nsati wa vuoswi.” (1:2) Hakunene Yehova a a ri ni xikongomelo eka leswi. Israyele eka Yehova a a fana ni wansati loyi a nga tshembekangiki, loyi a endlaka vuoswi. Kambe a a ta kombisa rirhandzu ra yena eka yena ivi a ringeta ku tlhela a n’wi vuyisa. Nkata Hosiya, Gomere, hi ku pakanisa a a ta kombisa leswi. Ku twisisiwa leswaku endzhaku ka ku tswariwa ka n’wana wo sungula, u sungule ku nga tshembeki naswona entiyisweni u tswale vana lavan’wana evuoswini. (2:5-7) Leswi swi kombisiwa hi ku hlamusela ka rhekhodo leswaku a “n’wi [Hosiya] velekela ewandzisanyana” kambe yi susa nhlamuselo yihi na yihi eka muprofeta malunghana ni ku tswariwa ka vana lavan’wana vambirhi. (1:3, 6, 8) Ndzima 3, tindzimana 1-3, yi vonaka yi vulavula hi ku tlhela Hosiya a teka Gomere, a n’wi xava onge hi loko a ri hlonga, naswona leswi swi pfumelelana ni ku tlhela Yehova a amukela vanhu va yena endzhaku ka loko va hundzukile endleleni ya vona ya vuoswi.
8. Hi wahi mavito lama tirhisiwaka hi ku siyerisana ebukwini leyi?
8 Mfumo wa Israyele va tinxaka ta khume ta le n’walungwini, lowu marito ya vuprofeta bya Hosiya ma kongomisiweke ngopfu eka wona, nakambe a wu tiviwa tanihi Efrayimi, vito leri thyiweke rixaka-nkulu emfun’weni. Mavito lawa, Israyele na Efrayimi, ma tirhisiwa hi ku siyerisana ebukwini leyi.
LESWI NGA ENDZENI KA HOSEA
9. Mavito ya vana va Gomere ma kombisa yini malunghana ni ndlela leyi Yehova a a ta hanyisana na Israyele ha yona?
9 Mahanyelo ya vuoswi ya Israyele ma kombisiwa (1:1–3:5). “Nsati wa vuoswi” wa Hosiya u velekela muprofeta n’wana wa mufana, Yizriyele. Endzhaku u va na vana van’wana vambirhi, nhwanyana, Lo-Ruhama, leswi vulaka ku, “La nga tsetseleriwangiki,” ni n’wana wa mufana, Lo-Ami, leswi vulaka ku “la nga riki tiko ra mina.” Yehova u nyike mavito lamambirhi ku kombisa leswaku a a nga ha ta “[tsetselela] yindlu ya Israyele hi ku yi rivalela” ni ku kandziyisa ku va lahla ka yena hinkwavo tanihi tiko rakwe. (1:2, 6, 9) Hambi swi ri tano, vana va Yuda na Israyele, tanihi vana va “Xikwembu lexi hanyaka,” va fanele ku hlengeletiwa hi vun’we ehansi ka murhangeri un’we, “hikuva ri ta va lerikulu siku ra Yizriyele.” (1:10, 11) Loko va basisiwile evugandzerini bya vuoswi bya Baal, vanhu va Xikwembu va ta tlhelela eka Yehova ivi va n’wi amukela tanihi nuna wa vona. (2:16) Yehova u ta nyikela nsirhelelo eka Israyele naswona u ta n’wi tisa eka yena hi laha ku nga heriki eku lulameni, evuneneni, etintswalweni ta rirhandzu, emuseni ni le ku tshembekeni. Ku pfumelelana ni vito leri nge Yizriyele (leri vulaka ku “Xikwembu Xi Ta Byala Mbewu”), Yehova wa tshembisa a ku: “Ndzi ta tibyalela yena emisaveni, . . . ndzi ta ku ka Lo-Ami: U tiko ra mina; kutani yena u ta ku ka mina: U Xikwembu xanga.” (2:23) Ku fana ni wansati la hundzukeke evuoswini bya yena, “vana va Israyele va ta tlhela va lava Yehova, Xikwembu xa vona, na Davhida, hosi ya vona.”—3:5.
10. I yini lexi nga ta humelela eku lahleni ka tiko vutivi?
10 Ku avanyisa ka vuprofeta ko lwisana na Efrayimi (na Yuda) (4:1–14:9). Ndzimana yo sungula ya ndzima 4 yi nyika masungulo ya switsundzuxo swa vuprofeta leswi landzelaka: “Yehova u tengisa vaaki va tiko, hikuva a ku na vunene, ni ku tsetselela, ni ku tiva Xikwembu etikweni.” I yini lexi nga ta humelela eka xiyimo lexi? “Leswi wena u sandzeke ku tiva, ndzi ta ku sandza, u nga ha vi muprista wa mina; leswi u rivaleke nawu wa Xikwembu xa wena, na mina ndzi ta rivala vana va wena,” ku vula Yehova. (4:1, 6) Moya wa vuoswi wu vangele Israyele ku tsendzeleka. Ku ta va ni ku tihlamulela eka Israyele na Yuda lama fanaka ni muoswi, kambe va ta lava Yehova loko va tikuma va ri “ekhombyeni.”—5:15.
11. Hosiya u kombela vanhu hi ndlela yihi, kambe hikwalaho ka yini ri ri khombo eka vona?
11 Hosiya u kombela vanhu a ku: “Tanani, a hi tlheleleni eka Yehova, hikuva . . . u ta hi horisa.” Yehova u tsakela tintswalo ta rirhandzu ni vutivi bya Xikwembu ematshan’wini ya magandzelo ni tinyiko leti hisiweke, kambe tintswalo ta rirhandzu ta Efrayimi na Yuda ti “[fana ni] mberha leyi sukaka hi ku hatlisa.” (6:1, 4) Efrayimi u “fana ni tuva lero rivala; a nga na ku anakanya.” Vanhu va ya aEgipta ni le Asiriya ku ya lava mpfuno ematshan’wini yo ya eka Yehova. (7:11) I khombo eka vona. Hikwalaho ka yini? Va loloha, va boha makungu yo biha, va tlula ntwanano wa Yehova, naswona va dyohela nawu wa yena. “Va byala moya, va ta tshovela xidzedze.” (8:7) Yehova u ta tsundzuka xihoxo xa vona ivi a yisa nyingiso eswidyohweni swa vona. “Va ta va vatsendzeleki exikarhi ka matiko.” (9:17) Israyele i vhinyo leyi onhekaka loyi mbilu ya yena yi kanganyisaka. Ematshan’wini ya ku byala mbewu eku lulameni ni ku tshovela hi ku pfumelelana ni tintswalo ta rirhandzu, Israyele u byale vubihi naswona u tshovele vuhomboloki. “Ndzi ta vita n’wananga a huma Egipta,” ku tsundzuxa Yehova. (11:1) Ina, U rhandze Israyele ku sukela evufaneni bya yena, kambe Israyele u N’wi rhendzele hi vunwa ni vuxisi. Yehova wa tsundzuxa a ku: “Loko u ri wena, tlhelela eka Yehova, u hlayisa tintswalo ni ku lulama, u titshembela Xikwembu xa wena hi masiku.”—12:7.
12. (a) I yini leswi Hosiya a swi katsakanyaka eka ndzima ya vu-13? (b) I ku pfuxetiwa kwihi loku ku tshembisiwaka?
12 Eka ndzima ya vu-13, Hosiya u katsakanya hinkwaswo leswi endlekeke a nga si yisa nyingiso eka xitshembiso xo sungula xa Israyele ni nkhathalelo wa musa wa Yehova, kun’we ni ku rivala ka Israyele naswona eku heteleleni tiko ri xandzukela Yehova. Yehova u ri: “Ndzi ku nyikile hosi evukarhini bya mina, kutani ndzi ta yi susa eku kariheni ka mina.” (13:11) Kambe, endzhaku, ku ta va ni ku pfuxetiwa: “Ndzi ta va kutsula exivandleni xa vafi, ndzi va lamulela eku feni. Wena, rifu, ndzhombo wa wena wu kwihi? Wena, sirha, ku hlula ka wena ku kwihi?” (13:14) Hambi swi ri tano, ku lovisiwa ka Samariya leri xandzukaka entiyisweni ku ta va loku chavisaka hakunene.
13. I xikombelo xihi lexi gimetaka buku ya Hosiya, naswona i vamani lava nga ta famba etindleleni ta Yehova?
13 Buku yi dlayelela hi xikombelo lexi hlomulaka mbilu lexi nge: ‘Vuya, Oho Israyele, eka Yehova Xikwembu xa wena, hikuva u khunguvanyekile exihoxweni xa wena. Kombela ku rivaleriwa, ivi u nyikela tinkuzi letintsongo ta milomu ya wena. Yehova u ta ku kombisa musa ni rirhandzu. U ta fana ni mberha leyi phyuphyisaka eka wena, naswona u ta hluka tanihi khon’wa ni murhi wa mutlhwari.’ Tintlharhi ni lava twisisaka va ta twisisa swilo leswi: “Hikuva tindlela ta Yehova ti lulamile; lava lulameke va ta famba eka tona, kambe vatiarisi va ta khunguvanyeka eka tona.”—14:1-6, 9.
MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA
14. Hi kwihi ku hetiseka loku pakanisaka ka vuprofeta bya Hosiya loku nga ta xiyiwa?
14 Buku ya Hosea yi tiyisa ripfumelo evuprofeteni lebyi huhuteriweke bya Yehova. Xin’wana ni xin’wana lexi Hosiya a xi profeteke malunghana na Israyele na Yuda xi hetisekile. Israyele ri tshikiwile hi varhandziwa va rona exikarhi ka matiko ya swikwembu swa hava lawa ma ri rhendzeleke ivi ri tshovela xidzedze xa ndzoviso eka Asiriya hi 740 B.C.E. (Hos. 8:7-10; 2 Tih. 15:20; 17:3-6, 18) Hambi swi ri tano, Hosiya a a vhumbe leswaku Yehova a a ta kombisa musa eka Yuda ivi a ri ponisa, kambe hayi hi mavuthu. Leswi swi hetisekile loko ntsumi ya Yehova yi dlaye Vaasiriya va 185 000 lava xungetaka Yerusalema. (Hos. 1:7; 2 Tih. 19:34, 35) Hambi swi ri tano, Yuda ri katsiwile eku avanyiseni ka Hosea 8:14 loku nge: “Ndzi ta rhuma ndzilo emitini ya vona, wu hisa tindlu ta vona ta vuhosi,” ku vhumba loku ku veke ni ku hetiseka loku chavisaka loko Nebukadnetsara a hlasele Yuda na Yerusalema, 609-607 B.C.E. (Yer. 34:6, 7; 2 Tikr. 36:19) Vuprofeta bya Hosiya byo tala bya ku pfuxetiwa byi hetisekile loko Yehova a hlengelete Yuda na Israyele kun’we, naswona ‘va humile etikweni’ ra vuhlonga bya vona hi 537 B.C.E.—Hos. 1:10, 11; 2:14-23; 3:5; 11:8-11; 13:14; 14:1-9; Ezra 2:1; 3:1-3.
15. Vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki va tirhisa mintshaho ya buku ya Hosea hi ndlela yihi?
15 Tinhlamuselo evuprofeteni bya Hosiya hi vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki na tona ta pfuna swinene ku xiyiwa hi hina namuntlha. Hi xikombiso, Pawulo u endla ku tirhisa ka matimba ka Hosea 13:14 loko a vulavula hi ku pfuxiwa ka vafi a ku: “Wena rifu, ku hlula ka wena ku kwihi ke? Wena rifu, ndzhombo wa wena wu kwihi ke?” (1 Vakor. 15:55) Loko a kandziyisa musa lowu nga fanelangiki wa Yehova hi laha wu kombisiweke ha kona eka swibya swa musa, Pawulo u tshaha Hosea 1:10 na 2:23 a ku: “Xi vurise sweswo ebukwini ya Hosiya, loko xi te: ‘Lava a va nga ri vanhu va mina, ndzi ta va vula vanhu va mina; ni wansati loyi a a nga rhandziwi, ndzi ta n’wi vula murhandziwa. Kutani [lava] va nga tivisiwa leswaku: ‘A mi vanhu va mina’, kona kwalaho va ta vuriwa vana va Xikwembu lexi hanyaka.’” (Varhoma 9:25, 26) Petro u katsakanya tindzima leti fanaka leti humaka eka Hosea hi ku: “Khale a mi nga ri vanhu, kambe sweswi mi vanhu va Xikwembu; khale a mi nga tsetseleriwi, kambe sweswi mi kumile ku tsetseleriwa.”—1 Pet. 2:10.
16. I marito wahi ya Hosiya lawa Yesu a ma phindhaka eku kombiseni ka swilaveko swa Yehova swa vugandzeri?
16 Xisweswo, vuprofeta bya Hosiya byi voniwa byi ri lebyi byi veke ni ku hetiseka hayi eku vuyeni ka masalela esikwini ra Zorobabele ntsena, kambe ni le ka ku hlengeleta ka Yehova ka musa ka masalela lawa ma veke ‘vana lava va rhandziwaka va Xikwembu lexi hanyaka.’ Hi ku huhuteriwa Hosiya u vone swilaveko swa leswi. A hi xivumbeko xa vugandzeri xa endlelo ra ximfumo, kambe hi ku ya hi marito ya Hosea 6:6 (lawa Yesu a ma phindheke eka Matewu 9:13 na 12:7): “Ndzi rhandza tintswalo, ku nga ri magandzelo, ni ku tiviwa ka Xikwembu ku tlurisa tiholokosta.”
17. (a) I yini lexi lavekaka eka vahi ni vahi lava welaka evuoswini bya moya? (b) Hi xihi xitshembiso lexi tsakisaka xa Mfumo lexi xi nga eka Hosea?
17 Xikombiso xa wansati wa vuoswi lexi xi kombisiweke hi ku twisiseka hi vutomi bya Hosiya hi byakwe xi kombisa leswaku Yehova u venga lava va n’wi xandzukelaka va ya etindleleni ta swikwembu swa hava ni vugandzeri byo hemba, xisweswo va endla vuoswi bya moya. Hinkwavo lava va weleke eku dyoheni va fanele ku tlhelela eka Yehova hi ku hundzuka ka ntiyiso ivi ‘va nyikela tinkuzi letintsongo ta milomu ya vona.’ (Hos. 14:2; Vahev. 13:15) Lava va nga ha tsaka kun’we ni masalela ya vana va moya va Israyele eku hetisekeni ka xitshembiso xa Mfumo xa Hosea 3:5 lexi nge: “Endzhaku, vana va Israyele va ta tlhela va lava Yehova, Xikwembu xa vona, na Davhida, hosi ya vona; eminkarhini ya le ndzhaku va ta ta chavela eka Yehova ne tintswalweni ta yena.”