Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 3—Ku Pima Swiendlakalo eNxaxamelweni Wa Nkarhi

Ku hlayeriwa ka nkarhi emasikwini ya Bibele ni nhlamuselo ya nxaxamelo wa minkarhi wa swiendlakalo leswi xiyekaka swa Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki.

1. (a) I yini lexi kombisaka leswaku Yehova i muhlayisi la pakanisaka wa nkarhi? (b) Hi wihi nhluvuko lowu endliweke eku twisiseni ka nxaxamelo wa minkarhi wa Bibele?

LOKO yi nyika Daniyele xivono xa “hosi ya le n’walungwini” ni xa “hosi ya le dzongeni,” ntsumi ya Yehova hi makhamba yo hlayanyana yi tirhise xiga lexi nge “nkarhi lowu vekiweke.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35) Ku ni matsalwa man’wana yo tala lama kombisaka leswaku Yehova i muhlayisi wa nkarhi la pakanisaka, la hetisisaka swikongomelo swa yena hi nkarhi wa kona. (Luka 21:24; 1 Vates. 5:1, 2) Hi Rito ra yena, Bibele, u nyikela “ku vonakala” ko tala loku hi pfunaka ku vona swiendlakalo swa nkoka enxaxamelweni wa nkarhi. Ku endliwe nhluvuko lowukulu eku twisisiweni ka nxaxamelo wa minkarhi wa Bibele. Ndzavisiso wa vayimburi ni wa van’wana wu hambeta wu tisa ku vonakala eka swiphiqo swo hambana-hambana, leswi hi pfunaka ku veka nkarhi wa swiendlakalo leswikulu swa rhekhodo ya Bibele.—Swiv. 4:18.

2. Nyikela xikombiso xa ku tirhisa tinhlayo ta ku landzelelana.

² Tinhlayo Ta Ku Landzelelana Ni Ta Nxaxamelo. Eka dyondzo leyi hundzeke (tindzimana 24 na 25), hi dyondze leswaku ku ni ku hambana exikarhi ka tinhlayo ta ku landzelelana ni ta nxaxamelo. Leswi swi fanele swi tsundzukiwa loko ku pimiwa swiendlakalo swa minkarhi ya Bibele hi ku pfumelelana ni maendlelo ya ku veka minkarhi ya manguva lawa. Hi xikombiso, loko ku kombeteriwa eka “lembe ra 37, ra ku bohiwa ka Yoyakini, hosi ya Yuda,” nhlayo “37” i nhlayo ya ku landzelelana. Yi yimela malembe ya 36 lama taleke swin’we ni masiku, mavhiki kumbe tin’hweti ehenhla (nkarhi wihi na wihi lowu hundzeke ku sukela eku heleni ka lembe ra vu-36).—Yer. 52:31.

3. (a) Hi tihi tirhekhodo ta Tiko leti pfunaka eku kumeni ka malembe ya Bibele? (b) Lembe leri taleke ra ku fuma a ku ri yini naswona lembe ra ku tshama exiluvelweni a ku ri yini?

³ Malembe Ya Ku Sungula Ku Fuma. Bibele yi kombetela eka tirhekhodo ta Tiko ta tihulumendhe ta Yuda na Israyele, kun’we ni timhaka ta Tiko ta Babilona na Persia. Eka mimfumo leyi hinkwayo ya mune, nxaxamelo wa minkarhi ya Tiko wu vekiwe hi ku pakanisa hi ku ya hi vuhosi bya tihosi, naswona endlelo leri fanaka ra ku hlamusela ri hambete ri humelela eBibeleni. Hakanyingi Bibele yi nyika vito ra tsalwa leri tshahiweke, hi xikombiso, “ebukwini ya timhaka ta Solomoni.” (1 Tih. 11:41) Ku fuma ka hosi ku hlanganisa xiyenge xa lembe ra ku tshama exitulwini, ivi ri landzeriwa hi nhlayo leyi taleke ya malembe ya ku fuma. Malembe ya ku fuma a ma ri malembe ya le nawini evuhosini naswona hi ntolovelo a ma hlayiwa ku sukela hi Nisan ku ya eka Nisan, kumbe ku sukela eka ximun’wana ku ya eka ximun’wana. Loko hosi yi vekiwa exiluvelweni, tin’hweti leti nghenelelaka ku kondza ku va n’hweti ya ximun’wana ya Nisan a ti vuriwa lembe ra ku tshama exiluvelweni, leri ha rona a hetisaka nkarhi wa vuhosi bya loyi a n’wi tlhandlamaka. Hambi swi ri tano, xiyenge xakwe xa ku fuma xa le nawini a xi hlayeriwa ku sukela eku sunguleni ka Nisan 1 la landzelaka.

4. Kombisa ndlela leyi nxaxamelo wa minkarhi ya Bibele wu nga hlayeriwaka ha yona hi ku ya hi malembe lama taleke ya ku fuma.

⁴ Hi xikombiso, swi tikomba onge Solomoni u sungule ku fuma kwalomu ka Nisan ya 1037 B.C.E., loko Davhida a ha hanya. Endzhakunyana, Davhida a fa. (1 Tih. 1:39, 40; 2:10) Hambi swi ri tano, lembe ro hetelela ra Davhida ra vuhosi ri ye emahlweni ku kondza ku va ximun’wana xa 1037 B.C.E., a ra ha vitaniwa xiyenge xa ku fuma ka yena ka malembe ya 40. Lembe leri nga talangiki, ku sukela eku sunguleni ka ku fuma ka Solomoni ku kondza ku va ximun’wana xa 1037 B.C.E., ri vuriwa tanihi lembe ra ku tshama ka Solomoni exiluvelweni, naswona a ri nge vuriwi leswaku i lembe ra ku fuma ka yena, tanihi leswi a a ha hetisa xiyenge xa tata wakwe xa ku fuma. Hikwalaho, lembe ro sungula leri taleke ra ku fuma ka Solomoni a ri sungulanga ku kondza ku va Nisan ya 1037 B.C.E. (1 Tih. 2:12) Eku heteleleni, malembe lama teleke ya 40 ma nyikiwe vulawuri bya Solomoni tanihi hosi. (1 Tih. 11:42) Hi ku hambanisa malembe ya ku fuma ni malembe ya ku tshama exiluvelweni hi ndlela leyi, swa koteka ku hlayela nxaxamelo wa minkarhi wa Bibele hi ku pakanisa.a

KU HLAYELA KU TLHELELA ENDZHAKU EKU VUMBIWENI KA ADAMU

5. Xana lembe ra ku kondleteriwa ka vugandzeri bya Yehova eYerusalema ri kumisiwa ku yini?

⁵ Ku Sukela eNkarhini Wa Nkoka. Nkarhi wa nkoka wa ku hlayela ku tlhelela endzhaku eku vumbiweni ka Adamu hi lowuya wa ku wisiwa ka nxaxamelo wa vafumi va Babilona hi Korexi, 539 B.C.E.b Korexi u humese xileriso lexi xa ku ntshunxiwa ka Vayuda hi lembe ra yena ro sungula, emahlweni ka ximun’wana xa 537 B.C.E. Ezra 3:1 yi vika leswaku vana va Israyele a va tlherile eYerusalema hi n’hweti ya vunkombo, Tishri, leyi yelanaka ni swiphemu swa September na October. Kutani xixikana xa 537 B.C.E. xi vuriwa siku ra ku kondleteriwa ka vugandzeri bya Yehova eYerusalema.

6. (a) Hi wihi nkarhi lowu vhumbiweke lowu heleke hi 537 B.C.E.? (b) Xana nkarhi lowu wu fanele wu sungule rini, naswona xana mintiyiso yi swi seketela njhani leswi?

⁶ Ku kondleteriwa loku ka vugandzeri bya Yehova hi xixikana xa 537 B.C.E. ku funghe makumu ya nguva ya vuprofeta. I nguva yihi? A ku ri “malembe ya 70” lawa ha wona Tiko leri Tshembisiweke a ‘ri ta va ndhawu leyi onhiweke’ naswona malunghana na swona Yehova u tlhele a ku, “Malembe ya 70, kutaku loko ma herile ka Babilona, ndzi ta mi tsundzuka, ndzi mi endlela hi marito ya mina yo lulama, ndzi mi tlherisela exivandleni lexi.” (Yer. 25:11, 12; 29:10) Daniyele, loyi a a tolovelane swinene ni vuprofeta lebyi, u endle hi ku pfumelelana na byona loko “malembe ya 70” ma ya eku heleni. (Dan. 9:1-3) “Malembe ya 70” lama heleke hi xixikana xa lembe ra 537 B.C.E., xisweswo ma fanele ma sungula hi xixikana xa 607 B.C.E. Mintiyiso ya swiseketela leswi. Yeremia ndzima 52 yi hlamusela swiendlakalo leswi xiyekaka swa ku hlaseriwa ka Yerusalema, Vababilona va nghena, ivi va hlula Hosi Sedekiyasi hi 607 B.C.E. Kutani ke, hi laha ndzimana 12 yi vulaka ha kona, ‘hi n’hweti ya vuntlhanu, hi siku ra vunkombo,” hi leswaku, siku ra vukhume ra Ab (leri fambisanaka ni swiphemu swa July na August), Vababilona va hise tempele ni muti. Hambi swi ri tano, leyi a yi nga si va yinhla ya ku sungula ka “malembe ya 70.” Masalela ya vuhosi bya Vayuda a ma ha ri kona emavokweni ya Gedaliya, loyi hosi ya Babilona yi n’wi vekeke mufumi wa tindhawu ta Vayuda leti saleke. “Hi n’hweti ya ntlhanu na timbirhi,” Gedaliya ni van’wana va dlayiwile, lerova Vayuda lava saleke va balekela aEgipta. Kutani ke, tiko ri ve leri ‘onhiweke ku hetisisa malembe ya makume-nkombo’ ku sukela hi October 1, 607 B.C.E. ntsena.—2 Tih. 25:22-26; 2 Tikr. 36:20, 21.

7. (a) Xana malembe ma nga hlayerisiwa ku yini ku tlhelela eku aviweni ka mfumo endzhaku ka rifu ra Solomoni? (b) Hi wihi nseketelo lowu nyikeriwaka hi vuprofeta bya Ezikiyele?

⁷ Ku sukela hi 607 B.C.E. ku ya eka 997 B.C.E. Ku hlayeriwa ka nguva leyi ku ya endzhaku ku sukela eku weni ka Yerusalema ku ya enkarhini wa ku aviwa ka mfumo endzhaku ka rifu ra Solomoni ku tisa swiphiqo swo tala. Hambi swi ri tano, ku pimanisa ku fuma ka tihosi ta Israyele ni ta Yuda hi laha ku rhekhodiweke ha kona eka Tihosi to Sungula ni ta Vumbirhi ku kombisa leswaku nguva leyi yi hlanganisa malembe ya 390. Vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku leyi i nhlayo leyi pakanisaka i vuprofeta bya Ezekiel 4:1-13. Vuprofeta lebyi byi kombisa leswaku byi kombetela enkarhini lowu Yerusalema a wu ta rhendzeriwa ha wona naswona vaaki va wona va endliwa mahlonga hi vamatiko, leswi humeleleke hi 607 B.C.E. Kutani malembe ya 40 lawa ku vulavuriwaka ha wona emhakeni ya Yuda ma hele loko ku lovisiwa Yerusalema. Malembe ya 390 lawa ku vulavuriweke ha wona emhakeni ya Israyele a ma helanga loko Samariya ri lovisiwa, hikuva sweswo a swi hundze khale Ezekiyele a nga si profeta, naswona vuprofeta byi vula kahle leswaku byi kombetela eka ku rhendzeriwa ni ku lovisiwa ka Yerusalema. Xisweswo, ni ‘xidyoho xa yindlu ya Israyele,’ xi hele hi 607 B.C.E. Loko hi hlayela hi ya endzhaku ku sukela eka lembe leri hi kuma leswaku malembe ya 390 ma sungule hi 997 B.C.E. Hi lembe rero, Yerobowamu, endzhaku ka rifu ra Solomoni, u hambanile ni yindlu ya Davhida ivi “a hambukisa Israyele leswaku va nga landzi Yehova, a va dyohisa hi xidyoho lexikulu.”—2 Tih. 17:21.

8. (a) Malembe ma hlayelerisiwa ku yini ku ya fika eka Eksoda? (b) I ku cinca kwihi loku khumbeke nxaxamelo wa Bibele hi nkarhi lowu?

⁸ Ku sukela hi 997 B.C.E. ku ya eka 1513 B.C.E. Tanihi leswi lembe ro hetelela ra malembe ya 40 lama taleke ya ku fuma ka Solomoni ri heleke hi 997 B.C.E., swa twala leswaku lembe ra yena ra vuhosi ri fanele ri sungule hi ximun’wana xa 1037 B.C.E. (1 Tih. 11:42) Eka 1 Tihosi 6:1, rhekhodo ya Bibele yi vula leswaku Solomoni u sungule ku aka yindlu ya Yehova eYerusalema hi n’hweti ya vumbirhi ya lembe ra vumune ra ku fuma ka yena. Leswi swi vula malembe manharhu lama taleke ni n’hweti yin’we leyi taleke ya ku fuma ka yena, leswi hi yisaka eka April-May 1034 B.C.E. ya ku sunguriwa ka ku aka tempele. Hambi swi ri tano, tsalwa leri fanaka ri vula leswaku leri nakambe a ku ri “lembe ra 480 ra ku huma ka vana va Israyele etikweni ra Egipta.” Nakambe, 480 i nhlayo ya ku landzelelana, yi yimela malembe ya 479 lama heleleke. Hikwalaho, loko u hlanganisa 479 na 1034 swi ku nyika 1513 B.C.E. tanihi lembe leri Vaisrayele va humeke a Egipta ha rona. Ndzimana 19 eka Dyondzo 2 yi hlamusela leswaku ku sukela hi 1513 B.C.E., Abib (Nisan) a “yi ta va en’hweti yo sungula ya lembe” eka Israyele (Eks. 12:2) ni leswaku khale, lembe leri sungulaka hi xixikana hi n’hweti ya Tishri, a ku landzeleriwa rona. The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Vol. 12, tluka 474, yi ri: “Ku vitaniwa ka malembe lama taleke ya tihosi ku sekeriwe ehenhla ka lembe leri sunguleke hi ximun’wana, naswona swi fambisana ni endlelo ra le Babilona laha leswi a swi endliwa kona.” Loko ku cinca ka masungulo ya lembe hi xixikana leswaku ku sunguriwa lembe hi ximun’wana ku sungula ku tirhisiwa enkarhini wa tinguva ta Bibele, leswi a swi ta katsa ku lahleka kumbe ku kuma tin’hweti ta tsevu leti engetelekeke kun’wana eku hlayeriweni ka nkarhi.

9. (a) Rhekhodo yi hlayerisiwa ku yini ku fikela enkarhini lowu ntwanano wa Abrahama wu sunguleke ku tirha ha wona? (b) Xana malembe yo sungula ya 215 ya nkarhi lowu ma hlayeriwa hi ndlela yihi? (c) Abrahama a a ri na malembe mangani loko a tsemakanya Yufrata a kongoma eKanana?

⁹ Ku sukela hi 1513 B.C.E. ku ya eka 1943 B.C.E. Eka Eksoda 12:40, 41, Muxe u rhekhoda leswaku “eku tshama ka vana va Israyele Egipta a ma ri malembe ya 430.” Eka marito lama nga laha henhla, swi le rivaleni leswaku “ku tshama” loku a ku nga ri ka le Egipta hinkwako. Nguva leyi ya nkarhi yi sungula loko Abrahama a tsemakanye Yufrata loko a ya eKanana, hi nkarhi lowu ntwanano wa Yehova na Abrahama wu sunguleke ku tirha ha wona. Malembe yo sungula ya 215 ya “ku tshama” loku, a ku ri eKanana, kutani nkarhi lowu ringanaka na wona wu hetiwe aEgipta, ku kondza Israyele ri va leri tilawulaka hi ku helela eka vulawuri ni ku titshega hinkwako eka Egipta., hi 1513 B.C.E.c Nhlamuselo ya le hansi ya New World Translation eka Eksoda 12:40 yi kombisa leswaku Septuagint ya Xigriki, leyi sekeriweke eka tsalwa ra Xiheveru leri nga ra khale ku tlula Masora, endzhaku ka rito “Egipta” ri engetela marito lama nge “ni le tikweni ra Kanana.” Pentateuch ya le Samariya yi endla leswi fanaka. Vagalatiya 3:17, leyi na yona yi boxaka malembe ya 430, na yona yi tiyisa leswaku nguva leyi yi sungule hi ku tiyisiwa ka ntwanano wa Abrahama, hi nkarhi lowu Abrahama a tsemakanyeke Yufrata ha wona loko a ya eKanana. A ku ri hi 1943 B.C.E., loko Abrahama a ri na malembe ya 75 hi vukhale.—Gen. 12:4.

10. Hi wihi nxaxamelo wun’wana wa vumbhoni lowu seketelaka nxaxamelo wa minkarhi wa le sikwini ra Abrahama?

¹⁰ Ntila wun’wana wa vumbhoni wa swi seketela leswi nga laha henhla: Eka Mintirho 7:6 ku vulavuriwa hi mbewu ya Abrahama tanihi leyi xanisiwaka hi malembe ya 400. Tanihi leswi Yehova a heriseke nxaniso wa Egipta hi 1513 B.C.E., ku sungula ka nxaniso ku fanele ku ve hi 1913 B.C.E. A ku ri ntlhanu wa malembe endzhaku ka ku tswariwa ka Isaka naswona swi fambisana ni nkarhi lowu Iximayele a nga “hleka” Isaka hi nkarhi wa ku lumuriwa ka yena.—Gen. 15:13; 21:8, 9.

11. Xana nxaxamelo wa minkarhi wa Bibele wu hi yisa le ndzhaku enkarhini wa Ndhambi hi ndlela yihi?

¹¹ Ku sukela hi 1943 ku ya eka 2370 B.C.E. Hi swi vonile leswaku Abrahama a a ri na malembe ya 75 hi vukhale loko a nghena eKanana hi 1943 B.C.E. Kutani sweswi swa koteka ku veka nxaxamelo wa nkarhi wu tlhelela endzhaku nakambe, ku ya emasikwini ya Nowa. Leswi swi endliwa hi ku tirhisa tinguva ta minkarhi leti hi nyikiweke tona eka Genesa 11:10 ku ya eka 12:4. Ku hlayela loku loku nyikaka ntsengo wa malembe ya 427, ku endliwa hi ndlela leyi:

Kutani ku ya eku tswariweni ka Shelah “ 35

Ku ya eku tswariweni ka Eber “ 30

Ku ya eku tswariweni ka Peleg “ 34

Ku ya eku tswariweni ka Reu “ 30

Ku ya eku tswariweni ka Serug “ 32

Ku ya eku tswariweni ka Nahor “ 30

Ku ya eku tswariweni ka Terah “ 29

Ntsengo malembe ya 427

Loko u hlanganisa malembe ya 427 na 1943 B.C.E. swi ku yisa eka 2370 B.C.E. Xisweswo nxaxamelo wa nkarhi wa Bibele wu kombisa leswaku Ndhambi ya siku ra Nowa yi sungule hi 2370 B.C.E.

12. Hi wihi nkarhi wo hlayela ku ya eku vumbiweni ka Adamu?

¹² Ku sukela eka 2370 B.C.E. ku ya eka 4026 B.C.E. Loko hi tlhelela endzhaku swinene enxaxamelweni wa nkarhi, hi kuma leswaku Bibele yi nyikela nkarhi wa nguva yo sukela eka Ndhambi ku ya fikela eku vumbiweni ka Adamu. Leswi swi kombisiwa hi Genesa 5:3-29 na 7:6, 11. Ku hlayela nkarhi ku katsakanyiwe laha hansi:

Kutani ku ya eku tswariweni ka Enosi “ 105

Ku ya eku tswariweni ka Kenani “ 90

Ku ya eku tswariweni ka Mahalalele “ 70

Ku ya eku tswariweni ka Yapede “ 65

Ku ya eku tswariweni ka Enoko “ 162

Ku ya eku tswariweni ka Metusela “ 65

Ku ya eku tswariweni ka Lameke “ 187

Ku ya eku tswariweni ka Nowa “ 182

Ku ya eka Ndhambhi “ 600

Ntsengo wa malembe ya 1 656

Loko u nhlanganisa malembe ya 1 656 eka lembe ra hina leri nga laha henhla ra 2370 B.C.E., hi fika eka 4026 B.C.E. ra ku vumbiwa ka Adamu, kumbexana hi xixikana, tanihi leswi eka tikhalendara ta khale swinene lembe a ri sungula hi xixikana.

13. (a) Kutani ke, ma lehe ku fikela kwihi matimu ya munhu laha misaveni? (b) Ha yini leswi swi nga fambisani ni mpimo wa siku ra ku wisa ra Yehova?

¹³ Xana leswi swi vula yini namuntlha? Nkandziyiso wo sungula wa buku leyi lowu humesiweke hi 1963, wu te: “Kutani ke, xana leswi swi vula leswaku hi 1963 hi fike eka malembe ya 5 988 eka ‘siku’ leri Yehova ‘a a ri karhi a wisa ha rona eka mintirho ya yena hinkwayo’? (Gen. 2:3) E-e, hikuva ku vumbiwa ka Adamu a ku fambisani ni ku sungula ka siku ra Yehova ra ku wisa. Endzhaku ka ku vumbiwa ka Adamu, enkarhini wa siku ra vutsevu ra ku tumbuluxa, Yehova u vonaka a ri la yaka emahlweni a vumba swiharhi ni swivumbiwa swa tinyenyana. Nakambe, u byele Adamu leswaku a thya swiharhi, leswi a swi ta teka nkarhi, ivi a vumba Evha. (Gen. 2:18-22; nakambe vona NW, Nk. wa 1953, nhlamuselo ya le hansi eka ndz. 19) nkarhi lowu veke kona exikarhi ka ku vumbiwa ka Adamu ni ku hela ka ‘siku ra vutsevu’ ra ku tumbuluxa wu fanele wu susiwa eka malembe ya 5 988 leswaku hi ta nyika nkarhi lowu nga wona ku sukela eku sunguleni ka ‘siku ra vunkombo’ ku kondza ku va [1963]. A swi pfuni ku tirhisa nxaxamelo wa minkarhi wa Bibele loko u lavisisa minkarhi ya nkarhi lowu taka enxaxamelweni wa nkarhi.—Mat. 24:36.”d

14. Ha yini mhaka ya Bibele ya masungulo ya munhu yi antswa ku ri ni ku mbambela ni tidyondzo ta vanhu?

¹⁴ Ku vuriwa yini hi leswi vativi va sayense va nge munhu a a ri laha misaveni hi madzana ya magidi ya malembe kumbe hambi ku ri timiliyoni ta malembe? A nga kona eka vona la nga seketeriwaka hi tirhekhodo leti tsariweke ta minkarhi yoleyo yo sungula, hi laha swiendlakalo swa Bibele swi nga ha kona. Malembe yo hlamarisa lama nyikiwaka “munhu wa le mahlweni ka matimu” ma sekeriwe eka ku mbambela loku nga ta ka ku nga tiyisiwi. Kahle-kahle, matimu ya misava lama tshembekaka, kun’we ni nxaxamelo wa minkarhi ya wona, swi tlhelela endzhaku hi magidi ma nga ri mangani ya malembe ntsena. Misava yi ve ni ku cinca ni ku ninginika ko tala swinene, ko tanihi Ndhambi ya misava hinkwayo ya siku ra Nowa, leyi yi kavanyeteke swinene ku languteka ka maribye ni masalela ya leswi feke, leswi endlaka ku vhumba kwihi na kwihi ka sayense ehenhleni ka malembe ya le mahlweni ka Ndhambi ku va loku nga hava swisekelo hi ku helela.e Ku hambana ni ku mbambela hinkwako loku tikanetaka ni mianakanyo ya vanhu, Bibele yi nyikela nhlamuselo ya mhaka leyi twisisekaka kahle, leyi twananaka ya masungulo ya munhu ni matimu ya yona lama tsariweke hi vukheta ya vanhu lava hlawuriweke hi Yehova.

15. Xana dyondzo ya Bibele yi fanele yi hi khumbisa ku yini?

¹⁵ Dyondzo ya Bibele ni ku anakanyisisa hi mintirho ya Muhlayisi-nkulu wa Nkarhi, Yehova Xikwembu, yi fanele yi hi endla hi titsongahata. Munhu la faka u ntsongo swinene loko a pimanisiwa ni Xikwembu xa matimba hinkwawo, lexi mintirho ya xona leyi hlamarisaka ya ku tumbuluxa, leyi endliweke hi malembe xidzana ya ntsandza-vahlayi leyi hundzeke, yi vekiwe hi ku olova eTsalweni leri nge: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxile tilo ni misava.”—Gen. 1:1.

KU TSHAMA KA YESU EMISAVENI

16. (a) Tievhangeli ta mune ti tsariwe hi nxaxamelo wihi? (b) Xana hi nga ku kumisa ku yini ku sungula ka vutirheli bya Yesu? (c) Hi kwihi ku landzelelana loku swiendlakalo swi nga na kona eka Tievhangeli to hambana, naswona i yini leswi nga xiyiwaka emhakeni ya Yesu?

¹⁶ Timhaka ta mune leti huhuteriweke ta vutomi bya le misaveni bya Yesu ti vonaka ti tsariwe hi nxaxamelo lowu: Matewu (c. 41 C.E.), Luka (c. 56-58 C.E.), Marka (c. 60-65 C.E.) na Yohane (c. 98 C.E.). Hi laha swi hlamuseriweke ha kona eka ndzima leyi hundzeke, hi ku tirhisa rungula leri nga eka Luka 3:1-3 swin’we ni lembe ra 14 C.E. ra ku sungula ku fuma ka Khezari Tiberiyo, hi fika eka 29 C.E. tanihi masungulo ya vutirheli bya Yesu lebyi xiyekaka emisaveni leyi. Hambi loko ku nga ri minkarhi hinkwayo, laha swiendlakalo leswi nga eka Matewu swi landzelelanaka hi nxaxamelo wa minkarhi, eka swiendlakalo swo tala tibuku letin’wana tinharhu ti vonaka ti nyikela nxaxamelo wa xiviri wa swiendlakalo leswi xiyekaka leswi humeleleke. Leswi swa katsakanyiwa eka chati leyi landzelaka. Swi ta xiyiwa leswaku mhaka ya Yohane, leyi yi tsariweke malembe lama tlulaka 30 endzhaku ka yo hetelela ya letin’wana tinharhu, yi tata swivandla leswi lavekaka ematin’wini leswi nga hlanganisiwangiki hi van’wana. Lexi xiyekaka swinene i ku boxa ka Yohane Tipaseka ta mune ta vutirheli bya Yesu bya laha misaveni, leswi tiyisaka vutirheli bya malembe manharhu ni hafu, lebyi helaka hi 33 C.E.f—Yohane 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; na 13:1.

17. Hi byihi vumbhoni byin’wana lebyi seketelaka lembe ra ku fa ka Yesu?

¹⁷ Rifu ra Yesu hi 33 C.E. nakambe ri tiyisiwa hi vumbhoni byin’wana. Hi ku ya hi Nawu wa Muxe, Nisan 15 hi minkarhi hinkwayo i Savata yo hlawuleka ku nga khathariseki siku leri yi fikaka ha rona. Loko ri kotlana ni Savata leyi tolovelekeke, kutani siku leri a ri tiviwa tanihi Savata “leyikulu,” naswona Yohane 19:31 yi kombisa leswaku Savata yo tano a yi landzela siku ra ku fa ka Yesu, leri a ri ri Ravuntlhanu. Naswona hayi hi 31 kumbe hi 32 kambe Nisan ya vu-14 yi ve kona hi Ravuntlhanu hi 33 C.E. ntsena. Hikwalaho, Yesu u fanele a fe hi Nisan 14, 33 C.E.g

18. (a) I yini leswi Daniyele a swi profeteke malunghana ni “mavhiki” ya 69? (b) Hi ku ya hi Nehemiya, xana nkarhi lowu wu sungule rini? (c) Xana hi fikisa ku yini elembeni ra ku sungula ku fuma ka Ataserkisi?

¹⁸ “Vhiki” ra vu-70, 29-36 C.E. Swivumbeko swa nkarhi swa vutirheli bya Yesu naswona swa hlanganisiwa eka Daniel 9:24-27, leyi vhumbaka ku hundza ka mavhiki ya 69 ya malembe (malembe ya 483) “eku suka eritweni leri leriseke leswaku Yerusalema wu ta tlhela wu akiwa ku ya fika eka Mesiya Hosi.” Hi ku ya hi Nehemia 2:1-8, leswi swi sungule “hi lembe ra makume mambirhi ra ku fuma ka Ataserkisi,” hosi ya Peresi. Xana Ataserkisi u sungule rini ku fuma ka yena? Tata wakwe Serkisi loyi a tlhandlamaka yena, u fe eka xiphemu xo hetelela xa 475 B.C.E. Lembe ra ku tshama ka Ataserkisi exiluvelweni xisweswo ri sungule hi 475 B.C.E., naswona leswi swi seketeriwa hi vumbhoni bya matimba bya tibuku ta Magriki, Vaperesi ni ta Vababilona. Hi xikombiso, n’wamatimu wa Mugriki Thucydides (loyi a veke ni ndhuma hi ku pakanisa ka yena) u tsala hi ku baleka ka mufumi wa Mugriki Themistocles a ya ePeresi loko Ataserkisi a ha ‘ku tshama exiluvelweni.’ N’wamatimu un’wana wa Mugriki wa lembe xidzana ro sungula B.C.E., Diodorus Siculus, wa hi pfuna ku kuma lembe ra ku fa ka Themistocles tanihi 471/470 B.C.E. Endzhaku ko baleka etikweni ra ka vona, Themistocles u kombele mpfumelelo wa Ataserkisi wo dyondza ririmi ra le Peresi ku ringana lembe a nga si humelela eka yena, leswi swi hetisisiweke. Hikwalaho, ku tshama ka Themistocles ePeresi ku fanele ku nga vanga endzhaku ka 472 B.C.E., naswona ku fika ka yena hi laha ku fanelaka ku fanele ku ve hi 473 B.C.E. Hi nkarhi wolowo Ataserkisi ‘a ha ku tshama exiluvelweni.’h

19. (a) Loko hi hlayela ku sukela eka “lembe ra makume mambirhi ra ku fuma aka Ataserkisi,” hi ri kumisa ku yini lembe ra ku humelela ka Mesiya? (b) Xana vuprofeta bya “mavhiki” ya 70 byi hetiseke njhani ku sukela eka lembe leri?

¹⁹ Xisweswo, “lembe ra makume mambirhi ra ku fuma ka Ataserkisi” ri ta va ri ri 455 B.C.E. Loko u hlayela malembe ya 483 (“mavhiki” ya 69) ku sukela laha, naswona hi tsundzuka leswaku a ku nga ri na lembe ra ziro loko ku ngheniwa eka Nguva leyi Tolovelekeke, hi fika eka 29 C.E. ra ku humelela ka “Mesiya Hosi.” Yesu u ve Mesiya loko a khuvuriwa ni ku totiwa hi moya wo kwetsima, hi xixikana xa lembe rero. Vuprofeta nakambe byi kombisa leswaku “exikarhi ka vhiki [ra vumakume nkombo] u ta herisa gandzelo ni nhlengo.” Leswi swi humelele loko magandzelo ya Vayuda lama tolovelekeke ma lahlekeriwe hi ntikelo wa wona hikwalaho ka gandzelo ra Yesu hi yexe. “[Hafu ya] vhiki” leri ra malembe yi hi yisa eka ximun’wana xa 33 C.E. hi malembe manharhu ni hafu, loko Yesu a dlayiwa. Hambi swi ri tano, ‘u fanele a hlayisa ntwanano hikwalaho ka vo tala’ eka vhiki hinkwaro ra vu-70. Leswi swi kombisa tintswalo to hlawuleka ta Yehova ti ri leti hambetaka ti va ni Vayuda hi nkarhi wa malembe ya nkombo ku sukela hi 29 C.E. ku ya eka 36 C.E. Hi kona hi nkarhi wolowo ntsena, laha ndlela se a yi pfulekile eka Vamatiko lava nga yimbangiki leswaku va va Vaisrayele va moya, hi laha swi kombisiweke ha kona hi ku hundzuka ka Korneliyo hi 36 C.E.i—Mintirho 10:30-33, 44-48; 11:1.

KU HLAYELA MALEMBE EMINKARHINI YA VAAPOSTOLA

20. Xana matimu ya misava ma hlangana njhani ni rhekhodo ya Bibele eku hlayeleni ka rifu ra Heroda ni swiendlakalo leswi landzeleke?

²⁰ Exikarhi ka 33 C.E. na 49 C.E. Lembe ra 44 C.E. ri nga ha amukeriwa tanihi lembe leri pfunaka eka nguva leyi. Hi ku ya hi Josephus (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]) Heroda Agrippa I u fume malembe manharhu endzhaku ka ku tshama eka Mufumi Klawudiyo wa Rhoma (hi 41 C.E.) exiluvelweni. Vumbhoni bya matimu byi kombisa leswaku Heroda loyi u fe hi 44 C.E.j Loko hi hundzulukela eka rhekhodo ya Bibele, hi kuma leswaku a ku ri emahlweninyana ka ku fa ka Heroda laha Agabo a profeteke hi “Moya [wo kwetsima]” malunghana ni dyandza leri nga ta ta, leswaku muapostola Yakobo u dlayiwe hi tlhari ni leswaku Petro a a khotsiwile (hi nkarhi wa Paseka) ni ku ntshunxiwa ka singita. Swiendlakalo leswi hinkwaswo swi nga vekiwa eka 44 C.E.—Mintirho 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.

21. Xana riendzo ro sungula ra vurhumiwa ra Pawulo hi nga ri veka eka lembe rihi hi ku ringanyeta?

²¹ Dyandza leri vhumbiweke ri humelele kwalomu ka 46 C.E. Kutani ke, ku fanele ku ri kwalomu ka nkarhi lowu laha Pawulo na Barnaba ‘va hetisiseke vutirheli bya vona bya xilamulela-mhangu eYerusalema.’ (Mintirho 12:25) Loko va tlhelele eAntiyoka wa Siriya, va hlawuriwe hi moya lowo kwetsima leswaku va endla riendzo ro sungula ra vurhumiwa, leri hlanganiseke Kipra ni miti ni swifundza swo tala swa Asia Minor.k Leswi kumbexana swi sungule hi ximun’wana xa 47 C.E. ku ya eka xixikana xa 48 C.E., vuxika byin’we byi hetiwa le Asia Minor. Swi tikomba onge Pawulo u hete xixika lexi landzeleke eAntiyoka wa Siriya nakambe, naswona leswi swi hi tisa eka ximun’wana xa 49 C.E.—Mintirho 13:1–14:28.

22. Xana maendzo mambirhi ya Pawulo eYerusalema eka Vagalatiya 1 na 2 ma nga vekiwa eka lembe rihi?

²² Rhekhodo leyi nga eka Vagalatiya ndzima 1 na 2 yi tikomba yi hlangana ni nxaxamelo lowu wa minkarhi. Laha Pawulo u vulavula hi ku endla maendzo man’wana mambirhi yo hlawuleka yo ya eYerusalema endzhaku ka ku hundzuka ka yena, rin’wana “endzhaku ka malembe manharhu” ivi rin’wana “endzhaku ka malembe ya 14.” (Vagal. 1:17, 18; 2:1) Loko minkarhi leyi mimbirhi yo tekiwa yi ri ya ku landzelelana, hi ku ya hi mukhuva wa siku leri, ni loko ku hundzuka ka Pawulo ku humelele eku sunguleni ka nkarhi wa vaapostola, hi laha rhekhodo yi vonakaka yi kombisa ha kona, kutani hi nga ha veka malembe ya 3 ni malembe ya 14 hi ku landzelelana tanihi 34-36 C.E. na 36-49 C.E.

23. Hi byihi vumbhoni lebyi ringanyetaka leswaku Vagalatiya ndzima 2 na Mintirho ndzima 15 ha timbirhi a ti kombetela eka riendzo ra Pawulo eYerusalema hi 49 C.E.?

²³ Riendzo ra vumbirhi ra Pawulo eYerusalema leri boxiweke eka Vagalatiya ri tikomba ri ri leri nga malunghana ni mhaka ya ku yimba, tanihi leswi Tito loyi a fambeke na Pawulo ku vuriweke leswaku a a nga boheki ku yimbisiwa. Loko leswi swi fambisana ni riendzo ro kuma nawu ehenhleni ka ku yimba loku hlamuseriwaka eka Mintirho 15:1-35, kutani 49 C.E. ri nghena kahle tanihi leri nga exikarhi ka riendzo ra Pawulo ro sungula ni riendzo ra vumbirhi ra vurhumiwa. Ku tlula kwalaho, hi ku ya hi Vagalatiya 2:1-10, Pawulo u tirhise nkarhi lowu leswaku a andlala mahungu lamanene lawa a a ma chumayela emahlweni ka ‘vakulukumba’ va bandlha ra Yerusalema, ‘hi ku vona leswaku a nga baleka ku nga ri na xivangelo.’ Leswi hi laha ku fanelaka a a ta swi endla hi ku vika eka vona endzhaku ka riendzo ra yena ro sungula ra vurhumiwa. Pawulo u endzele eYerusalema ‘hikwalaho ka nhlavutelo.’

24. Xana Pawulo u endle riendzo ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa hi malembe wahi, naswona ha yini a nga fikanga eKorinto ku kondza ku va eku heleni ka 50 C.E.?

²⁴ Riendzo Ra Vumbirhi Ra Pawulo Ra Vurhumiwa, c. 49–52 C.E. Loko a vuyile eYerusalema, Pawulo u hete nkarhi eAntiyoka wa Siriya; hikwalaho, swi nga ha endleka a ku ri exikarhi ka ximumu xa 49 C.E. loko a suka kwalaho eka riendzo ra yena ra vumbirhi. (Mintirho 15:35, 36) Leri a ri anamile ku tlula ro sungula naswona a swi n’wi boha ku tshama eAsia Minor hi xixika. Kumbexana a ku ri hi ximun’wana xa 50 C.E. laha a hlamuleke xirhambo xa le Makedoniya ivi a tsemakanya a ya eYuropa. Kutani a chumayela ni ku hlela mabandlha lamantshwa eFilipiya, Tesalonika, Beriya na Atena. Leswi a swi ta n’wi yisa eKorinto, exifundzeni xa Akaya, hi xixikana xa 50 C.E., endzhaku ka loko a endle riendzo ra kwalomu ka tikhilomitara ta 2 090, ngopfu-ngopfu hi milenge. (Mintirho 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Hi ku ya hi Mintirho 18:11, Pawulo u tshame kwalaho tin’hweti ta 18, leswi hi tisaka eka 52 C.E. Loko xixika xi herile, Pawulo u swi kotile ku tlutela eKhezariya, a famba hi le Efesa. Loko a yile ku ya xeweta bandlha, kumbexana eYerusalema, u fike etiko-xikaya ra ka vona ra Antiyoka wa Siriya, kumbexana hi ximumu xa 52 C.E.l—Mintirho 18:12-22.

25. (a) Xana vuyimburi byi ma seketela njhani malembe ya 50-52 C.E. ya riendzo ro sungula ra Pawulo eKorinto? (b) Xana yinhla ya leswaku Akwila na Prisila ‘a va ha ku ta va huma hi le Italiya’ yi swi seketela njhani leswi?

²⁵ Ntshubulo wa vuyimburi wu seketela 50-52 C.E. tanihi malembe ya riendzo ro sungula ra Pawulo eKorinto. Lexi i xiphemu xa matsalwa, tsalwa leri humaka eka Mufumi Klawudiyo Khezari ri ya eka Delphians wa le Greece, leri khomeke marito lama nge “[Lucius Ju]nius, Galiyo, . . . ndhuna ya nyimpi.” Van’wamatimu va pfumelelana leswaku nhlayo ya 26 leyi kumekaka etsalweni, yi kombetela eka Klawudiyo a ri la vuriwaka mufumi ra vu-26. Van’wana va vula leswaku Klawudiyo u vuriwe hosi ra vu-27 emahlweni ka August 1, 52 C.E. Xikhundlha xa ndhuna ya nyimpi a xi teka lembe, ku sukela eku sunguleni ka ximumu. Xisweswo, lembe ra Galiyo tanihi muyimeri wa vuhosi eAkaya ri tikomba ri sungule hi ximumu xa 51 C.E. ku ya eka ximumu xa 52 C.E. “Sweswi loko Galiyo a ri muyimeri wa vuhosi le Akaya, Vayuda va pfumelelanile ku lwisana na Pawulo ivi va n’wi yisa ehubyeni.” Loko Galiyo a ntshunxe Pawulo, muapostola u “xwile . . . masiku layo tala,” kutani a tlutela eSiriya. (Mintirho 18:11, 12, 17, 18) Hinkwaswo leswi swi fanela ximun’wana xa 52 C.E. tanihi makumu ya ku endza ka Pawulo ka tin’hweti ta 18 eKorinto. Mfungho wun’wana wa nkarhi wu kumeka eka xivulwa lexi nge loko a fika eKorinto, Pawulo “a kuma Muyuda un’wana loyi a va ku i Akwila, la velekiweke ePonto, loyi a a fikile hi le Italiya ku nga ri khale, a ri na Prisila nsati wa yena; hikuva hosi Klawudiyo a yi lerisile leswaku Vayuda hinkwavo va suka eRhoma.” (Mintirho 18:2) Hi ku ya hi n’wamatimu Paulus Orosius, wa le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vuntlhanu, xileriso lexi xa ku hlongola xi nyikiwe hi lembe ra vukaye ra Klawudiyo, hi leswaku, hi 49 C.E. kumbe eku sunguleni ka 50 C.E. Xisweswo, Akwila na Prisila a a va fanele va fike eKorinto kwalomu ka le mahlweni ka xixikana xa lembe rero, leswi pfumelelaka ku tshama ka Pawulo kwalaho ku sukela hi xixikana xa 50 C.E. ku ya eka ximun’wana xa 52 C.E.a

26. Hi wahi malembe lawa hi ku landzelelana ma funghaka ku hleriwa ka riendzo ra vunharhu ra vurhumiwa ra Pawulo?

²⁶ Riendzo Ra Pawulo Ra Vunharhu Ra Vurhumiwa, c. 52–56 C.E. Endzhaku ka ku tshama “nkarhinyana” eAntiyoka wa Siriya, Pawulo u kongome eAsia Minor nakambe, naswona swi nga ha endleka a fike aEfesa hi xixika xa 52-53 C.E (Mintirho 18:23; 19:1) Pawulo u hete “tin’hweti tinharhu” ivi “malembe mambirhi” a dyondzisa aEfesa, naswona endzhaku ka leswi u ye eMakedoniya. (Mintirho 19:8-10) Endzhakunyana, u tsundzuxe valanguteri va le Efesa leswaku u tirhe exikarhi ka vona “malembe manharhu,” kambe leyi ku nga endleka ku ri nhlayo yo pimanyeta. (Mintirho 20:31) Swi tikomba onge Pawulo u suke aEfesa endzhaku ka “siku ra Pentekosta” le ndzhaku hi 55 C.E., a ya eKorinto, Greece, leswaku a fika hi nkarhi a ta heta tin’hweti tinharhu ta xixika kwalaho. Kutani a tlhelela en’walungwini a ya eFilipiya hi nkarhi wa Paseka ya 56 C.E. Kutani a tlutela eKhezariya hi le Trowasi ni le Mileta ivi a kongoma eYerusalema, a fika hi Pentekosta ya 56 C.E.b—1 Vakor. 16:5-8; Mintirho 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.

27. Hi kwihi ku hlayela ka swiendlakalo loku yaka eku heleni ka ku khotsiwa ko sungula ka Pawulo eRhoma?

²⁷ Malembe Yo Hetelela, 56-100 C.E. Pawulo u khomiwe endzhakunyana ka ku fika ka yena eYerusalema. U yisiwe eKhezariya ivi a tshama ekhotsweni kwalaho ku ringana malembe mambirhi, ku kondza Filikisi a siviwa hi Festo tanihi mufumi. (Mintirho 21:33; 23:23-35; 24:27) Lembe ra ku fika ka Festo ni leri landzeleke ku suka ka Pawulo eRhoma, ri vonaka ri ri 58 C.E.c Endzhaku ka ku onhakeriwa ka Pawulo hi xikepe ni ku tshama xixika eMileta, riendzo ri hetiwe kwalomu ka 59 C.E., naswona rhekhodo yi kombisa leswaku u tshame ekhotsweni eRhoma, a chumayela ni ku dyondzisa, ku ringana malembe mambirhi, kumbe ku fikela kwalomu ka 61 C.E.—Mintirho 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.

28. Hi wahi malembe lawa hi laha ku landzelelanaka ma nga nyikiwaka swiendlakalo swo hetelela swa vutomi bya Pawulo?

²⁸ Hambi leswi rhekhodo ya matimu ya Mintirho yi nga hi hundzisiki laha, swikombo i swa leswaku Pawulo u ntshunxiwile ivi a hambeta ni ntirho wa yena wa vurhumiwa, a ya eKrete, Greece ni le Makedoniya. A swi tiviwi loko a fikile eSpain. Swi nga ha endleka Pawulo a dlawele ripfumelo hi Nero endzhakunyana loko a khotsiwe ro hetelela eRhoma kwalomu ka 65 C.E. Matimu ya kwalaho ma nyika July 64 C.E. tanihi lembe ra ndzilo lowukulu eRhoma, lowu endzhaku ka wona ku tlhekekeke nxaniso wa Nero ehenhla ka Vakriste. Ku khotsiwa ka Pawulo hi “tinketani” ni ku dlayiwa loku landzeleke swi wu fanela swinene nkarhi lowu.—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.

29. Xana nguva ya vuapostola yi hele rini, naswona hi ku tsariwa ka tibuku tihi ta Bibele?

²⁹ Tibuku ta ntlhanu ta muapostola Yohane ti tsariwe eku heleni ka nkarhi wa nxaniso lowu tisiweke hi Mufumi Domitian. Ku vuriwa leswaku a a hanya tanihi munhu la nga ni rihuhe eka malembe manharhu yo hetelela ya ku fuma ka yena, lama hlanganiseke 81-96 C.E. Yohane u tsale Nhlavutelo loko a khotsiwile exihlaleni xa Patmosi, kwalomu ka 96 C.E.d Evhangeli ya yena ni mapapila manharhu swi tsariwe aEfesa kumbe ekusuhi na kona endzhaku ka ku ntshunxiwa ka yena, naswona muapostola loyi wo hetelela u fe kwalomu ka 100 C.E.

30. Xana dyondzo leyi ya nxaxamelo wa minkarhi ya Bibele yi pfuna yini?

³⁰ Xisweswo swa vonaka leswaku hi ku pimanisa swiendlakalo swa matimu ya misava ni nxaxamelo wa minkarhi ni vuprofeta swa Bibele, ha swi kota ku veka swiendlakalo swa Bibele hi laha ku twisisekaka enxaxamelweni wa nkarhi. Ku hlangana ka nxaxamelo wa minkarhi ya Bibele swi engetela ku tshemba ka hina Matsalwa yo Kwetsima tanihi Rito ra Xikwembu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

SWIENDLAKALO LESWIKULU SWA VUTOMI BYA YESU BYA LE MISAVENI—Tievhangeli Ta Mune Ti Vekiwa Hi Ku Landzelelana Ka Minkarhi

Mimfungho: a. yi yimela “endzhaku”; b. yi yimela “emahlweni”; c. yi yimela “circa,” kumbe “kwalomu ka.”

Nkarhi Ndhawu Xiendlakalo

Leswi Yisaka eVutirhelini Bya Yesu

Ku Sungula Ka Vutirheli Bya Yesu

Vutirheli Lebyikulu Bya Yesu eGaleliya

Nayini U pfuxa jaha ra noni 7:11-17

Vutirheli Bya Yesu Bya Le Ndzhakunyana eYudiya

Vutirheli Bya Yesu Bya Le Ndzhakunyana eVuxeni Bya Yordani

Vutirheli Bya Yesu Byo Hetelela eYerusalema

Swivutiso swa chati leyi swi hlanganisa “Swiendlakalo Leswikulu Swa Vutomi Bya Yesu Bya Le Misaveni”:

(a) Boxa swin’wana swa swiendlakalo leswi xiyekaka swa vutirheli bya Yesu ku ya eku khotsiweni ka Yohane Mukhuvuri.

(b) Nyika ndhawu ni lembe ra swiendlakalo leswi landzelaka: ⁽¹⁾ Ku vitaniwa ka Simoni na Andriya, Yakobo na Yohane. ⁽²⁾ Ku hlawuriwa ka vaapostola va 12. ⁽³⁾ Dyondzo ya le Ntshaveni. ⁽⁴⁾ Ku hundzuka. ⁽⁵⁾ Ku pfuxiwa ka Lazaro eku feni. ⁽⁶⁾ Riendzo ra Yesu ekaya ra Zakiya.

(c) Boxa masingita man’wana ya Yesu lama xiyekaka; vula leswaku ma humelele rini naswona kwihi.

(d) Hi swihi swin’wana swa swiendlakalo leswikulu malunghana na Yesu leswi humeleleke ku sukela hi Nisan 8 ku ya ka Nisan 16, 33 C.E.?

(e) A swi ri swihi swin’wana swa swifaniso leswi xiyekaka leswi Yesu a swi nyikeleke hi nkarhi wa vutirheli bya yena bya laha misaveni?

CHATI YA MALEMBE LAMA HLAWULEKEKE YA MATIMU

Mimfungho: a. yi yimela “endzhaku”; c. yi yimela “circa,” kumbe “kwalomu ka.”

Lembe Xiendlakalo Xikombo

4026 B.C.E. Ku vumbiwa ka Adamucreation Gen. 2:7

b. 3896 B.C.E. Kayini u dlaya Avele Gen. 4:8

3896 B.C.E. Ku velekiwa ka Seta Gen. 5:3

3404 B.C.E. Ku velekiwa ka Enoko wo lulama Gen. 5:18

3339 B.C.E. Ku velekiwa ka Metusela Gen. 5:21

3152 B.C.E. Ku velekiwa ka Lameke Gen. 5:25

3096 B.C.E. Ku fa ka Adamu Gen. 5:5

2970 B.C.E. Ku velekiwa ka Nowa Gen. 5:28, 29

2468 B.C.E. Ku velekiwa ka Xeme Gen. 7:11; 11:10

2370 B.C.E. Ku fa ka Metusela Gen. 5:27

Mati ya ndhambi ma halaka (hi xixikana) Gen. 7:6, 11

2368 B.C.E. Ku velekiwa ka Aripakixada Gen. 11:10

2020 B.C.E. Ku fa ka Nowa Gen. 9:28, 29

2018 B.C.E. Ku velekiwa ka Abrahama Gen. 11:26, 32; 12:4

1932 B.C.E. Iximayele a velekiwa Gen. 16:15, 16

1919 B.C.E. Ntwanano wa ku yimba wu endliwa Gen. 17:1, 10, 24

1881 B.C.E. Ku fa ka Sara Gen. 17:17; 23:1

1878 B.C.E. Vukati bya Isaka na Rebeka Gen. 25:20

1868 B.C.E. Ku fa ka Xeme Gen. 11:11

1858 B.C.E. Ku tswariwa ka Esawu na Yakobo Gen. 25:26

1843 B.C.E. Ku fa ka Abrahama Gen. 25:7

1795 B.C.E. Ku fa ka Iximayele Gen. 25:17

1774 B.C.E. Yakobo u teka Leya na Rahele Gen. 29:23-30

1767 B.C.E. Ku velekiwa ka Yosefa Gen. 30:23, 24

1738 B.C.E. Ku fa ka Isaka Gen. 35:28, 29

1711 B.C.E. Ku fa ka Yakobo Gen. 47:28

1657 B.C.E. Ku fa ka Yosefa Gen. 50:26

b. 1613 B.C.E. Ku ringiwa ka Yobo Yobo 1:8; 42:16

1593 B.C.E. Ku velekiwa ka Muxe Eks. 2:2, 10

c. 1473 B.C.E. Muxe a heta buku ya Yobo Yobo 42:16, 17

Ntwanano na Israyele eMowabu Deut. 29:1

Muxe u tsala Deuteronoma Deut. 1:1, 3

c. 1450 B.C.E. Buku ya Yoxua yi hela Yox. 1:1; 24:26

Ku fa ka Yoxuwa Yox. 24:29

1107 B.C.E. Ku velekiwa ka Davhida eBetlehema 1 Sam. 16:1

c. 1090 B.C.E. Samuwele a heta buku ya Ruti Ruti 4:18-22

c. 1078 B.C.E. Buku ya 1 Samuel yi hela 1 Sam. 31:6

1027 B.C.E. Tempele eYerusalema yi hetiwa 1 Tih. 6:38

b. 1000 B.C.E. Solomoni a heta buku ya Eklesiasta Ekl. 1:1

Yonasi u heta buku ya Yonas Yonas 1:1, 2

c. 820 B.C.E. Kumbexana buku ya Yoel yi tsariwa Yoel 1:1

c. 804 B.C.E. Amosi u heta buku ya Amos Amos 1:1

c. 778 B.C.E. Esaya u sungula ku profeta Esa. 1:1; 6:1

a. 745 B.C.E. Hoseya u heta buku ya Hosea Hos. 1:1

732 B.C.E. Senakeribi u hlasela Yuda 2 Tih. 18:13

a. 732 B.C.E. Esaya u heta buku ya Esaya Esa. 1:1

b. 717 B.C.E. Mikiya u heta buku ya Mikea Mik. 1:1

b. 648 B.C.E. Sofoniya u heta buku ya Sofonia Sof. 1:1

b. 632 B.C.E. Nahume u heta buku ya Nahum Nah. 1:1

Sedekiyasi u endliwa hosi ya Yuda 2 Tih. 24:12-18

613 B.C.E. Ezekiyele u sungula ku profeta Ezek. 1:1-3

c. 607 B.C.E. Obadiya u tsala buku ya Obadia Obad. 1

c. 591 B.C.E. Ezekiyele u heta buku ya Ezekiel Ezek. 40:1; 29:17

c. 536 B.C.E. Daniyele u heta buku ya Daniel Dan. 10:1

520 B.C.E. Hagayi u heta buku ya Hagai Hag. 1:1

518 B.C.E. Zakariya u heta buku ya Zakaria Zak. 1:1

515 B.C.E. Zerubabele u heta tempele ya vumbirhi Ezra 6:14, 15

c. 475 B.C.E. Mordekayi u heta buku ya Ester Ester 3:7; 9:32

Malakiya u heta buku ya Malakia Mal. 1:1

c. 280  B.C.E. Septuagint ya Xigriki yi sungula

Vafilipiya Vafil. 4:22

Vakolosa Vakol. 4:18

Filemon Fil. 1

Luka u heta buku ya Mintirho eRhoma

XIYA: Tsundzuka leswaku hambi loko yo tala ya malembe lawa ma tiyile, eka man’wana, ku nyikiwa malembe yo ringanyeta, hi ku ya hi vumbhoni lebyi nga kona. Xikongomelo xa chati leyi a hi ku veka malembe lama nga cincekiki eka xiendlakalo xin’wana ni xin’wana, kambe i ku pfuna swichudeni swa Bibele leswaku swi veka swiendlakalo enxaxamelweni wa nkarhi ivi swi vona ku yelana exikarhi ka swona.

Swivutiso ehenhleni ka “Chati Ya Malembe Lama Hlawulekeke Ya Matimu” ni “Nxaxamelo Wa Tibuku Ta Bibele”:

(a) Hi ku pimanisa tichati leti ha timbirhi, boxa van’wana va vaprofeta ni vatsari va Bibele lava hanyeke ⁽¹⁾ loko mfumo wa Israyele wu nga si simekiwa hi 1117 B.C.E., ⁽²⁾ hi nkarhi wa mfumo wa Israyele ni wa Yuda, ⁽³⁾ hi nkarhi wa le ku sunguleni ka ku khotsiwa eBabilona ku kondza ku va eku heleni ka buku ya Tsalwa ra Xiheveru.

(b) Nyika nkarhi wa ku tsala ka Pawulo mapapila malunghana ni maendzo ya yena ya vurhumiwa.

(c) Hi tihi tinhla tin’wana leti u ti xiyaka malunghana ni ku tsariwa ka tibuku tin’wana ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki?

(d) Hlanganisa vanhu lava landzelaka ni xiendlakalo lexi dumeke xa matimu ya Bibele, u vula loko va hanye emahlweni kumbe endzhaku ka xiendlakalo, kumbe u va hlanganisa ni vanhu van’wana lava hanyaka hi nkarhi lowu fanaka: Xemu, Samuwele, Metusela, Lota, Hosi Sawulo, Davhida, Yobo, Hosi Hoxeya wa Israyele, Solomoni, Aroni, Hosi Sedekiyasi wa Yuda.

(e) Hi swihi swiendlakalo leswi xiyekaka leswi humeleleke hi nkarhi wa ku hanya ka ⁽¹⁾ Nowa, ⁽²⁾ Abrahama, ⁽³⁾ Muxe?

(f) Hlanganisa malembe (B.C.E.) lama landzelaka ni swiendlakalo leswi xiyekaka leswi xaxametiweke laha hansi: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.

Ku vumbiwa ka Adamu

Ntwanano wa nawu wu endliwa eSinayi

Yerusalema wu lovisiwa

Vayuda va tlhelela eYerusalema endzhaku ka xileriso xa Korexe

Ku tsariwa ka Bibele loku huhuteriweke ku sungula

Ndhambi yi sungula

Babilona wu wela eka Vameda ni Vaperesi

Hosi yo sungula ya Israyele yi totiwa

Abrahama a pela Yufrata; ntwanano wa Abrahama wu tiyisiwa

Mimfumo ya Israyele ni ya Yuda yi avana

Mfumo wa le n’walungwini wu tekiwa hi Asiriya

Makhumbi ya Yerusalema ma pfuxetiwa hi Nehemiya

Vaisrayele va kutsuriwa aEgipta

Yoxuwa a yisa Israyele eKanana

Ku lovisiwa ka Yerusalema ka malembe ya 70 ku hela

[Chati leyi nga eka tluka 298]

NXAXAMELO WA TIBUKU TA BIBELE

(Malembe man’wana [ni tindhawu ta vutsari] a ku tiyisekiwi hi swona. Mfungho a. wu vula “endzhaku”; b., “emahlweni”; naswona c., “circa,” kumbe “kwalomu ka.”)

Tibuku Ta Matsalwa Ya Xiheveru eMahlweni Ka Nguva Leyi Tolovelekeke (B.C.E.)

Eksoda Muxe Mananga 1512 1657-1512

Levitika Muxe Mananga 1512 N’hweti yin’we (1512)

Yoxua Yoxuwa Kanana c. 1450 1473-c. 1450

Vaavanyisi Samuwele Israyele c. 1100 c. 1450–c. 1120

Ezra Ezra Yerusalema c. 460 537–c. 467

Nehemia Nehemiya Yerusalema a. 443 456–a. 443

Eklesiasta Solomoni Yerusalema b. 1000

Esaya Esaya Yerusalema a. 732 c. 778–a. 732

Yeremia Yeremiya Yuda/Egipta 580 647-580

Ezekiel Ezekiyele Babilona c. 591 613–c. 591

Daniel Daniyele Babilona c. 536 618–c. 536

Yoel Yuwele Yuda c. 820 (?)

Amos Amosi Yuda c. 804

Obadia Obadiya c. 607

Yonas Yonasi c. 844

Mikea Mikiya Yuda b. 717 c. 777-717

Nahum Nahume Yuda b. 632

Habakuk Habakuku Yuda c. 628 (?)

Sofonia Sofoniya Yuda b. 648

Hagai Hagayi Yerusalema 520 masiku ya 112 (520)

Zakaria Zakariya Yerusalema 518 520-518

Malakia Malakiya Yerusalema a. 443

Tibuku Ta Matsalwa Ya Xigriki Leti Tsariweke Hi Nkarhi Wa Nguva Leyi Tolovelekeke (C.E.)

Matewu Matewu Palestina c. 41 2 B.C.E.–33 C.E.

Marka Marka Rhoma c. 60-65 29-33 C.E.

Luka Luka Khezariya c. 56-58 3 B.C.E.–33 C.E.

Mintirho Luka Rhoma c. 61 33–c. 61 C.E.

Varhoma Pawulo Korinto c. 56

1 Vakorinto Pawulo Efesa c. 55

2 Vakorinto Pawulo Makedoniya c. 55

Vaefesa Pawulo Rhoma c. 60-61

Vafilipiya Pawulo Rhoma c. 60-61

Vakolosa Pawulo Rhoma c. 60-61

1 Vatesalonika Pawulo Korinto c. 50

2 Vatesalonika Pawulo Korinto c. 51

1 Timotiya Pawulo Makedoniya c. 61-64

2 Timotiya Pawulo Rhoma c. 65

Tito Pawulo Makedoniya (?)  c. 61-64

Filemon Pawulo Rhoma c. 60-61

Vaheveru Pawulo Rhoma c. 61

1 Petro Petro Babilona c. 62-64

2 Petro Petro Babilona (?)  c. 64