Belšatsar—I Hosana Kumbe I Hosi Ke?

VADYONDZI va Bibele i khale va karhi va phikizana hi Belsatsar. Hi ku ya hi buku ya Bibele ya Daniyele, “Hosi Belšatsar” a a ri mufumi wa Babilona, naswona u vile ni nkhuvo lowukulu evusikwini byebyo bya khombo hi 539 B.C.E. loko Koreš wa Mupersia a lovisa muti. (Daniel 5:1) Xiphiqo hi leswaku i Bibele ntsena leyi boxaka vito ra Belšatsar. Matimu man’wana yo sungula ya ri tshikile kutani ya vika leswaku mufumi wa Babilona enkarhini wolowo a ku ri Nabonidus. Leswi swi langutiwe hi vo tala swi ri vumbhoni bya leswaku buku ya Daniyele a yi pfuni nchumu ematin’wini naswona kumbexana yi tsariwile malembe xidzana man’wana endzhaku ka ku wa ka Babilona.

Hambi swi ri tano, ku avanyisa koloko a ku nga si hetlseka. Hi ku ya hi xihloko xa Alan Millard eka Biblical Archaeology Review (May/June 1985), hi 1854 ku kumiwe tsalwa eIraq ri ri ni xikhongelo xa vutomi byo leha ni rihanyo lerinene ra Nabonidus kun’we ni mufana wa yena wa mativula. Vito ra mufana loyi i mani ke? I Belšatsar! Kutani a ku ri na Belšatsar eBabilona! Ku sukela hi 1854, matsalwa man’wana yo tala ma kumiwile ku tiylsa leswi. Hambi swi ri tano, ku hava ni rinw’e ra matsalwa wolawo leri vitanaka Belšatsar hosi. Va vulavula hi yena tanihi n’wana wa hosi kumbe hosana. Hikwalaho ke, vakaneti va vula leswaku mutsari wa Daniyele a a hoxile loko a tirhisa xiga lexl nge “hosi Belšatsar.”

Hambi ku ri eka leswi, va hoxile. Hi swi tiva njhani ke? Hi xikomblso, hi ku ya hi Alan Millard mapaplla lama tivekaka ya kumiwile ku sukela nkarhi wolowo lowu mintlawa yi hlambanyelaneke ha wona hi Nabonidus na Belšatsar. Hikwalaho ka yini leswi swi ri swa nkoka? Hikuva mukhuva lowu tlhomiweke a wu ri wa leswaku mintlawa yi hlambanyelana hi swikwembu na hi hosi. Ku hlambanya hi Belšatsar hi swona swi amukeriwaka ntsena eka leswi, kutani Belšatsar handle ko kanakana a a ri na xikhundla lexi hlawulekeke. Entiyisweni, swa tikomba leswaku Belšatsar u fume a ri swakwe eBabilona malembe yo tala loko tata wa yena a tshama exihlovo-mananga xa Teima en’walungwini wa Arabiya. Hi nkarhi lowu, hi ku ya hi xiphepherhele lexi sweswi xi hlayisiweke eMuseum wa Manghezi, Nabonidus ‘u hundzisele vuhosi eka’ Belšatsar.

Manuku hikwalaho ka yini matsalwa lama faneleke ya n’wi vitana ‘hosana’ kasi buku ya Daniyele yi tirhisa rito leri nge ‘hosi’? Ku paluxa ka ntivo-swa-khale en’walungwini wa Asur ku nyika nhlamulo. Hi 1979 xifaniso xa ntumbuluko xa hosi ya Gozan ya khale xi kumiwile kwalaho. Eka mukhinyo wa xona a ku ri na matsalwa mambirhi, rin’wana ri ri hi Xi-Asur ivi rin’wana ri ri hi Xi-Aramaic. Matsalwa lawa mambirhi, hambi leswi ma lavaka ku fana, ya na ku hambana kun’we ntsena loku tsakisaka. Ndzi ma leyi hi ririmi ra vafumi va Asur yi vule leswaku mufumi u yimela xifaniso xa ‘mufumi wa Gozan.’ Ndzima leyi hi Xi-Aramaic, ririmi ra vanhu va kwalaho, ri n’wi hlamusela tanihi “hosi.”

Loko a twananisa leswi, Alan Millard u hetelela hi leswaku loko matsalwa lama faneleke ya vulavula hi Belsatsar tanihi hosana, “swi nga ha va swi langutiwe swi fanerile eka tirhekhodo to tano leti nga riki ta ximfumo to fana ni buku ya Daniyele ku vitana Belsatsar tanihi ‘hosi.’ U tirhe tanihi hosi, muyimeri wa tata wakwe, hambi leswi a nga ha vaka a nga vanga hosi ya ximfumo. Ku dzuneka lokunene a ku ta va loku nga tirhiki ni loku kanganyisaka emhakeni yo fana ni leyi vuriweke eka Daniyele.”

Hinkwaswo leswi swi pfuxa xivutiso: Loko ku ri leswaku hakunene buku ya Daniyele yi tsariwile malembe xidzana endzhaku ka ku wa ka Babilona, xana mutsari wa yona u ti tivise ku yini ta Belsatsar, loyi a languteriweke ehansi hi van’wamatimu van’wana ke? Naswona hikwalaho ka yini va n’wi vitana “hosi,” va landzela mukhuva lowu a wu twisiseka loko Belsatsar a ha hanya kambe wu rivariwa eka malembe xidzana ya le ndzhakunyana ke? Entiyisweni, ku va buku ya Daniyele yi hlamusela ‘hosi Belsatsar’ i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku entiyisweni buku a yi tsariwile hi un’wana loyi a hanyeke eBabilona eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E.