Xihundla Xa Tinyangwa

VANHU vo tala va kokiwa hi xihundla—xitori lexi nga twisisekiki, lexi nga ni mimfungho leyi nga hlayiwaka hi tindlela to hambana-hambana ni makumu lama hlamarisaka, kumbexana ku kumiwa ka rifuwo. Loko na wena u ri tano, u ta tsakisiwa hi ‘Xihundla xa Tinyangwa.’

Xihundla xi sungule eMegido, muti lowukulu lowu lawuleke tindlela ta mabindzu ni ta mavuthu eMiddle East ra khale. Vayimburi va tshubule masalela ya nyangwa lowukulu lowu sirheleriweke lowu vumbhoni byi va khorwiseke leswaku a wu ri kona ku sukela enkarhini wa Hosi Solomoni. Xana a wu ri njhani? Vuthala byi sungurile.

Languta exineneni eka pulani ya Megido ya khale, naswona ngopfu-ngopfu eka rivala ra nyangwa leri kombisiweke. Mufambi wa khale kumbe vuthu leri hlaselaka la tlhandlukaka hi gondzo ku ya emutini lowu sirheletiweke ro sungula u te enyangweni ya le mahlweni. Endzeni ka yona a ku ri ni rivala, kumbe xivava. Endzeni ka xona vahlaseri vahi ni vahi a va ta vonaka loko va hundza ni loko va jikela eximatsini ku ya fika eka nyangwa-nkulu lowu sirheletiweke, lowu nga exivindzini xa xihundla xa hina.

Swihondzo leswi tiyisiweke swi vumbe matlhelo ya le mahlweni ka nyangwa. Xivumbeko hinkwaxo xa nyangwa a xi akiwile, ku nga ri hi maribye ya nhova kumbe hi switina, kambe hi ashlar (maribye lama vatliweke kahle) lama a ma fanela nkarhi wa Solomoni. Kambe a ku ri ni endlelo leri xiyekaka endzeni ka nyangwa. Ematlhelo ka muhocho wo leha a ku ri ni tiphuphu letikulu, kumbe tiphuphu ta maribye, leti vumbeke minyangwa ya tsevu laha varindzi va nga ha yimaka kona. (Ringanisa Ezekiel 40:6, 10, 20, 21, 28, 29.) Hi minkarhi leyinene, kalichi kumbe ntlawa wa van’wamabindzu wu nga hundza hi ku olova, kambe a ku ta va mhaka leyi hambaneke eka vahlaseri lava koteke ku nghena hi minyangwa-nkulu leyi tiyeke. Tiphuphu ta maribye a ti ta susumetela vahlaseri emuhochweni wo lala, leswaku va tsutsuma exikarhi va rhendzeriwe hi vavanuna lava hlomeke va Megido, lama nga etinyangweni ta le xineneni ni le ximatsini.

Kutani xihundla xi ya en’walungu wa Lwandle ra Galeliya eribuweni kumbe exintshabyanini, xa Hatsor wa khale, laha Profesa John Garstang a celeke kona hi 1928. Mutivi wa swa khale wa Muisrayele Yigael Yadin u ye eka ribuwa leri rikulu hi 1955. A a tsundzuka mhaka ya Bibele leyi hlayekaka hi ndlela leyi: “Hi tona timhaka ta v̌anhu la’v̌a tirisiweke hi hosi Salomon, lav̌a a v̌a rambeke ku aka Yindlu ya Yehova, ni . . . rirhangu ra Yerusalem, na Hatsor, na Megido, na Gezer.” (1 Tihosi 9:15) Swi vonake swi twala leswaku vaaki va Solomoni a va ta landzela pulani-nkulu leyinene eka marhangu lama fanaka emitini yin’wana leyi va tlheleke va yi aka. Xana tinyangwa to tano ta Solomoni ti kona eHatsor?

Loko vatirhi va Yadin va ya emahlweni ni vuyimburi bya vona, va kume rirhangu ra nyangwa, marhangu mambirhi lama nga ni tikamara exikarhi. Kutani xivumbeko lexikulu lexi hlanganisiweke ni makhumbi xi sungule ku humelela. Yadin u ri: “Hi xihatla hi xiye leswaku hi tshubule tinyangwa . . . ku tlula kwalaho, a swi ri erivaleni leswaku pulani ya tinyangwa—leyi nga ni minyangwa ya tsevu ni swihondzo swimbirhi—ni mimpimo ya swona a yi fana ni ya nyangwa lowu tshuburiweke [malembe yo tala] eku sunguleni eMegido . . . Ku nyanyuka enxaxeni wa hina ku engetelekile . . . Hi landzelerise pulani ya nyangwa wa Megido ehansi, hi wu fungha hi timhingu ku kombisa tikhona ni makhumbi, kutani hi letela vatirhi va hina ku cela hi ku ya hi mimfungho, hi tshembisa hi ku: ‘Laha mi ta kuma khumbi,’ kumbe ‘lahaya mi ta kuma nyangwa.’ Loko ‘vuprofeta’ bya hina byi tikombe byi ri ntiyiso, xikhundla xa hina xi tlakukeke swinene . . . Loko hi [va] hlayela ndzimana ya Bibele hi mintirho ya Solomoni eHatsor, Megido na Gezer, xikhundla xa hina xi ehlile, kambe xa Bibele xi tlakuka swinene!”—Hazor: The Rediscovery of a Great Citadel of the Bible.

Swi vonake onge xihundla xa tinyangwa a xi tlhantlhiwa kahle hi laha swi languteriweke ha kona hi ku ya hi mimfungho leyi nga eBibeleni. Kambe, ku vuriwa yini hi Gezer, ku ya edzongeni? Yadin u swi tivile leswaku muyimburi wa le Ireland R. A. S. Macalister, loyi a celeke kwalaho exikarhi ka 1902 na 1909, a nga kumanga nchumu lexi endliweke hi Solomoni. Xana vuthala bya nkoka byi nga va byi honisiwile eka leswi Yadin a swi vitaneke “Xihundla xa Gezer”?

Wa hlamusela: “Mintshubulo eHatsor ni muhocho lowu tiviwaka ngopfu eka 1 Tihosi swi ndzi susumetele ku kambisisa xiviko xa Macalister hi vuntshwa hi ntshembo wa ku kuma nyangwa. Munhu a nga anakanya ku hlamala ka mina ni ku nyanyuka lokukulu loko . . . ndzi hlangana ni pulani . . . leyi vuriwaka ‘Pulani ya Khokholo ra Maccabees Ra Gezer.’” Macalister u tsale leswi saleke swa “khokholo” rero eka vuxandzuki bya Maccabees wa Muyuda (lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E.). Kambe Yadin u anakanye leswaku a a ta vona exifanisweni lexi xa khale ‘khumbi ra nyangwa, yindlu ya nyangwa ya le handle, naswona xa nkoka ngopfu leswi langutekeke tanihi hafu ya nyangwa ya muti, swi fana ni leswi kumiweke eMegido na le Hatsor.’ Yadin u humese xihloko xa vuthala lebyi. Endzhakunyana Dr. William G. Dever u cerile eGezer. Xana vuyelo byi ve byihi? Hi ku nyanyuka Dever u tsarile a ku: “Hakunene Solomoni u tlhele a aka Gezer!” Kumbe tanihi laha Yadin a swi vekaka ha kona: “Hakunene, ntlawa wa Dever a wu kumanga hafu leyin’wana ya nyangwa ntsena, kambe ni pulani ni timbita leswi kombiseke kahle leswaku miako leyi a yi akiwe eminkarhini ya Solomoni.”

Kutani xihundla xi tlhantlhiwile. Yadin eka The Biblical Archaeologist (Vholumo XXXIII, 1970, 3) u te: “Hi mpfuno wa ndzimana yo koma ya Bibele leyi humaka eka Tihosi, marhangu ya Solomoni, lama fanaka ni pulani leyi nga emitini minharhu, swi kumiwile, ni ku tsariwa siku.” “Hakunene, swi vonaka onge a ku na xikombiso eka matimu ya vuyimburi laha ndzimana yi pfuneke ngopfu eku hlamuseleni ni ku tsala siku eka miako eka to tala ta timhaka ta nkoka ngopfu . . . tanihi leti 1 Tihosi 9:15 yi nga na tona.”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Hi ku tiseketela hi 1 Tihosi 9:15, vayimburi va kume nyangwa eHatsor ya mpimo ni xivumbeko leswi fanaka ni leswiya swi nga eMegido

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Rivala ra nyangwa eGezer. Xifaniso xi komba leswi tshuburiweke ro sungula (swi ri leswi tiyeke) ni leswi kumiweke eka malembe ya 60 endzhakunyana (swi funghiwile)

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 24]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.