“Mi Chava Comela Xa Vafarisi Ni Xa Vasaduki”

LOKO Yesu Kreste a vula marito wolawo ku tlula malembe-xidzana ya 19 lama hundzeke, a a xalamukisa vadyondzisiwa va yena eka tidyondzo ni mikhuva leyi nga ni khombo ya vukhongeri. (Matewu 16:6, 12) Mhaka leyi nga eka Marka 8:15 ya hlamusela: “Tlharihani, mi chava comela xa Vafarisi, ni comela xa Heroda!” Hikwalaho ka yini Heroda a boxiwile? Hikuva Vasaduki van’wana a va ri vaseketeri va Heroda, ntlawa wa politiki.

Hikwalaho ka yini ku laveke xitsundzuxo xo tano xo hlawuleka? Xana Vafarisi ni Vasaduki a va nga ri vakaneti va Yesu hi laha ku heleleke? (Matewu 16:21; Yohane 11:45-50) Ina, a va ri vona. Hambi swi ri tano, van’wana va vona a va ta amukela Vukreste kutani va ringeta ku simeka mavonelo ya vona evandlheni ra Vukreste.—Mintirho 15:5.

Nakambe a ku ri na khombo ra leswaku vadyondzisiwa hi voxe va nga ha tekelela varhangeri volavo va vukhongeri lava va kurisiweke ehansi ka nkucetelo wa vona. Minkarhi yin’wana, ku huma eka masungulo yo tano swi tikombe ku ri xihinga xa ku twisisa ka vona tidyondzo ta Yesu.

I yini lexi endleke leswaku tidyondzo ta Vufarisi ni ta Vusaduki ti va ni khombo ronghasi? Ku langutisisa xiyimo xa vukhongeri esikwini ra Yesu swi ta hi pfuna ku twisisa.

Ku Pfumaleka Ka Vun’we eVukhongerini

Malunghana ni Vayuda eka lembe-xidzana ro sungula C.E., n’wamatimu Max Radin u tsarile: “Ku avana ka mavandlha ya Vayuda a ku ri ka xiviri, naswona a ku khutaziwa. . . . Hakanyingi, loko ku xixima tempele kun’we ni ntsindza wa vugandzeri ku kandziyisiwa, ku tsan’wa lokukulu ku nga ha va ku kombisiwile eka lava enkarhini wolowo a va ri ni vulawuri lebyikulu etikweni ra rikwavo.”

I mhaka leyi khomisaka gome hakunene! Xana a ku ri swihi swivangelo swin’wana? A hi hinkwavo Vayuda lava a va tshama ePalestina. Nsusumeto wa ndhavuko wa Magriki, laha vaprista a va nga langutiwi va ri varhangeri, wu tirhe ku tsanisa ku xiximiwa ka lunghiselelo ra Yehovha ra vuprista. (Eksoda 28:29; 40:12-15) Naswona lexi a xi nga fanelanga ku honisiwa a ku ri vanhu ntsena ni vatsari lava dyondzekeke.

Vafarisi

Rito leri nge Vafarisi, kumbe Peru·shimʹ, swi nga ha endleka leswaku ri vula “lava hambanisiweke.” Vafarisi a va titeka va ri valandzeri va Muxe. A va endla xinghana hi xivona kumbe xinakulobye (Xiheveru, chavu·rahʹ). Leswaku a ta kota ku amukeriwa, munhu a a fanele ku hlambanya eka swirho swinharhu leswaku u ta hlayisa ku tenga ka Vulevhi, u ta papalata ku tihlanganisa ni ʽam-ha·ʼaʹrets (ntshungu lowu nga dyondzangiki) ni ku va ni vukheta malunghana ni ku hakela vukhume. Marka 2:16 yi vulavula hi “vatsari va ntlawa wa Vafarisi.” Van’wana va ntlawa lowu a ku ri vatsari ni vadyondzisi lava dyondzekeke, kasi van’wana a ku ri vanhu ntsena.—Matewu 23:1-7.

Vafarisi a va pfumela eka Xikwembu lexi kumekaka hinkwako minkarhi hinkwayo. A va anakanya leswaku tanihi leswi “Xikwembu a xi ri kona kun’wana ni kun’wana, xi nga ha gandzeriwa endzeni ni le handle ka Tempele, naswona a xi nga fanelanga xi tsakisiwa hi magandzelo ntsena. Hikwalaho va endle leswaku sinagoga yi va ndhawu ya vugandzeri, yo dyondzela eka yona, yo khongelela eka yona ni ku yi tlakusa yi va ndhawu yo hlawuleka evuton’wini bya vanhu ku fana ni Tempele.”—Encyclopaedia Judaica.

Vafarisi a va nga yi tlangeli tempele ya Yehovha. Leswi swi nga voniwa emaritweni ya Yesu: “Mi ni khombo n’wina vafambisi lavo-fe-mahlo, hikuva mi ri: ‘Loko munhu a hlambanya hi Tempele, a swi na mhaka; kambe loko a hlambanya hi nsuku wa Tempele, ú tibohile.’ N’wina swihunguki ni lavo-fe-mahlo, lexikulu hi xihi, xana i nsuku, kumbe i Tempele, leyi nga yona yi hlawulekisaka nsuku ke? Naswona mi ri: ‘Loko munhu a hlambanya hi alitari, a swi na mhaka, kambe loko a hlambanya hi nyiko leyi nge henhla ka alitari, ú tibohile.’ N’wina lavo-fe-mahlo, lexikulu hi xihi, xana i nyiko, kumbe i alitari, leyi nga yona yi hlawulekisaka nyiko ke? Loko swi ri tano, loyi a hlambanyaka hi alitari, ú hlambanya ha yona kun’we ni swilo hinkwaswo leswi nge henhla ka yona.”—Matewu 23:16-20.

Hikwalaho ka yini Vafarisi va pfilunganyeke swonghasi emianakanyweni ya vona? Xana i yini lexi a va xi honisa? Xiya leswi Yesu a yaka emahlweni a swi vula. “La hlambanyaka hi Tempele, ú hlambanya hi yona kun’we ni Loyi a tshamaka eka yona.” (Matewu 23:21, xiitaliki i xerhu.) Malunghana ni ndzimana leyi, xidyondzi E. P. Sanders, xi te: “Tempele a yi kwetsimile ku nga ri hikwalaho ka leswi Xikwembu lexi kwetsimaka a xi gandzeriwa kona ntsena, kambe ni hikwalaho ka leswi a xi ri kwalaho.” (Judaism: Practice and Belief, 63 BCE—66 CE) Hambi swi ri tano, vukona bya Yehovha a byi nga ta vula nchumu eka lava a va anakanya leswaku u kun’wana ni kun’wana.

Nakambe Vafarisi a va pfumela eka ku kunguhateriwa ni le ka matimba yo tihlawulela. Hi marito man’wana, “xin’wana ni xin’wana xa kunguhateriwa, kambe ntshuxeko wo tihlawulela wu va kona.” Hambi swi ri tano a va pfumela leswaku Adamu na Evha a va kunguhateriwe leswaku va dyoha naswona hambi ku ri ku titsemanyana rintiho, i nchumu lowu kunguhatiweke.

Swi nga ha endleka leswaku Yesu a ehleketa hi mianakanyo yo tano leyi hoxeke loko a vulavule hi ku hohloka ka xihondzo lexi vangeke mafu ya 18. U vutisile: “Xana mi ehleketa leswaku [lava feke] a va ri ni nandzu ku tlula vaaki hinkwavo va Yerusalema xana?” (Luka 13:4) Hi laha swi nga ha kona hi makhombo yo tala, leswi swi vangiwe hi “nkari ni khombo” ku nga ri ku kunguhateriwa hi laha Vafarisi va vuleke ha kona. (Eklesiasta 9:11, xiitaliki i xerhu.) Xana vanhu vo tano lava ku anakanyiwaka leswaku va ni vutivi, a va ta yi languta njhani milawu ya Matsalwa?

A Va Ri Vahundzuluxi Va Vukhongeri

Vafarisi a va vula leswaku milawu ya Matsalwa yi fanele yi hlamuseriwa hi vafundhisi va nguva yin’wana ni yin’wana, hi ku tirhisa rungula leri nga enkarhini. Xisweswo, Encyclopaedia Judaica yi vula leswaku “a va vanga ni ku nonon’hweriwa lokukulu eku twananiseni ka tidyondzo ta Torah ni mavonelo ya vona, kumbe ku kuma langutelo ra vona leri va nga ri tirhisaka eka marito ya Torah.”

Malunghana ni Siku ro Phahlelana Mariyeta ra lembe na lembe, va hundzisele matimba yo rivalela swidyoho esikwini hi roxe ematshan’weni ya muprista lonkulu. (Levhitika 16:30, 33) Enkhubyeni wa Paseka, va kandziyise ngopfu ku phindha-phindhiwa ka dyondzo ya Eksoda loko va ri karhi va nwa vhinyo ni xinkwa xo ke comela ematshan’weni ya xinyimpfana xa paseka.

Hi ku famba ka nkarhi, Vafarisi va ve ni nkucetelo etempeleni. Kutani va sungula maendlelo lama katsaka ku kiwa ka mati exihlobyeni xa Silowama ni ku ma halata tanihi gandzelo hi nkarhi wa Nkhuvo wa Nhlengeletano, ni ku ba altari hi marhavi ya murhi wa munengenedzi eku heleni ka nkhuvo ni swikhongelo leswi endliwaka nkarhi na nkarhi swa siku na siku leswi a swi nga sekeriwanga kona eNawini.

The Jewish Encyclopedia yi ri: “Xa nkoka ngopfu” a ku ri “ku nghenisiwa ka mianakanyo leyintshwa ya Vufarisi malunghana ni Savata.” Nsati wa munhu a languteriwa ku tlangela Savata hi ku lumeka timboni. Loko swi tshuka swi endlekile leswaku ntirho wo karhi wu nga vanga leswaku ku tirhiwa ntirho lowu nga riki enawini, Vafarisi a va wu yirisa. Naswona swi fike ni laha va lawulaka ni timhaka ta vutshunguri ni ku kombisa ku nyenyetseka ehenhleni ka masingita ya Yesu yo horisa hi Savata. (Matewu 12:9-14; Yohane 5:1-16) Hambi swi ri tano, vasunguri lava va swilo va vukhongeri a va gimetanga hi ku endla vumbiwa lebyintshwa hi ku ringeta ku tumbuluxa ndzilakano kumbe rihlampfu ro sivela milawu ya Matsalwa.

Ku Herisiwa

Vafarisi va vule leswaku va ni matimba yo yirisa kumbe ku herisa milawu ya Matsalwa. Mianakanyo ya vona yi kombisiwe hi xivuriso xa Talmud: “Swa antswa leswaku nawu wun’we wu yirisiwa ematshan’weni ya leswaku Torah hinkwayo yi rivariwa.” Xikombiso xa kona a ku ri ku tshikiwa ka Yubili, a ku ri hava ni un’we loyi a ta lomba swisiwana hikwalaho ko chava ku lahlekeriwa hi nchumu wakwe loko nkarhi wolowo wu tshinela.—Levhitika, ndzima 25.

Swikombiso swin’wana i ku herisiwa ka nandzu wa wansati loyi a ehleketeleriwaka leswaku a endle vuoswi, ni ku herisiwa ka endlelo ro phahlelana mariyeta emhakeni leyi nga lulamisekiki ya ku dlaya. (Tinhlayo 5:11-31; Deteronoma 21:1-9) Hi ku famba ka nkarhi Vafarisi va herise ni xilaveko xa Matsalwa xo pfuna vatswari lava pfumalaka.—Eksoda 20:12; Matewu 25:3-6.

Yesu u tsundzuxile: “Tivoneleni eka comela xa Vafarisi, byi nga vukanganyisi.” (Luka 12:1) Vufarisi, swin’we ni langutelo ra byona leri nga amukelekiki eka Xikwembu, a ku ri vukanganyisi hakunene—nchumu lowu nga fanelangiki ku tisiwa evandlheni ra Vukreste. Hambi swi ri tano, tibuku ta Xiyuda ti yimelela Vafarisi ngopfu ku tlula Vasaduki. Sweswi a hi xiyisiseni swinene xiyimo xa ntlawa lowu landzelelaka milawu ya ndhavuko.

Vasaduki

Rito leri nge Vasaduki swi nga ha endleka leswaku ri huma eka Zadok, muprista lonkulu wa le masikwini ya Solomoni. (1 Tihosi 2:35, nhlamuselo ya le hansi, NW) Vasaduki va vumbe ntlawa lowu landzelelaka milawu ya ndhavuko lowu seketelaka tempele ni vuprista. Ku hambana ni Vafarisi, lava a va vula leswaku va ni vulawuri hikwalaho ka dyondzo ni ku tinyiketela ka vona, Vasaduki a va kuma matimba ya vona eka ntlhandlamano wa rixaka ra vona ni xikhundla xa vona. Va lwisane ni mianakanyo ya Vufarisi ku fikela loko tempele yi lovisiwa hi 70 C.E.

Ku engetelela eka ku ala ku kunguhateriwa, Vasaduki va ale ku amukela dyondzo yihi na yihi leyi nga tsariwangiki eka Tibuku to Sungula ta Ntlhanu, hambi loko yi kombisiwile kun’wana eRitweni ra Xikwembu. Kahle-kahle, a va “swi teka swi ri swinene ku kanetana” hi timhaka leti. (The Jewish Encyclopedia) Leswi swi hi tsundzuxa hi nkarhi lowu va tlhontlheke Yesu malunghana ni ku pfuxiwa ka vafi.

Hi ku tirhisa xifaniso xa noni ya vavanuna va nkombo, Vasaduki va vutisile: “Xana hi siku ra ku pfuka eku feni, ú ta va nsati wa mani exikarhi ka vona xana?” Kavula, noni yoleyo ya vona leyi katsekaka emhakeni ya vukanganyisi a swi nga ta vula nchumu hambi a yi ri na 14 kumbe 21 wa vavanuna. Yesu u hlamuserile: “Enkarhini wa ku pfuka eku feni, vanhu a va nga ha teki hambi ku ri ku tekiwa.”—Matewu 22:23-30.

Hi ku xiya leswaku Vasaduki a va nga va amukeli vatsari lavan’wana lava huhuteriweke handle ka Muxe, Yesu u tiyisekise yinhla ya Yena hi ku tshaha eTibukwini to Sungula ta Ntlhanu. U te: “Loko va ri vafi ni ku pfuka ka vona, xana a mi hlayanga ta vona ebukwini ya Muxe xana? Loko Xikwembu xi vulavule na yena exihlahleni, xi te: ‘Hi mina Xikwembu xa Abrahama, ni Xikwembu xa Isaka, ni Xikwembu xa Yakobo!’ Xona a hi Xikwembu xa vafi, kambe i Xikwembu xa lava hanyaka.”—Marka 12:26, 27.

Vaxanisi Va Yesu Swin’we Ni Vadyondzisiwa Va Yena

Vasaduki a va tshemba ku tirhisa mano ya vona loko va langutane ni matiko man’wana ematshan’wini yo yimela Mesiya—loko ku ri hi ku a va ku pfumela ku vuya ka yena. Hikwalaho ka ku va ni ntwanano ni Varhoma, a va fanele va tirhisa tempele naswona a va lavanga leswaku Mesiya a va kona, a nga kavanyeta timhaka ta vona. Hikwalaho ko teka Yesu tanihi nxungeto eswikhundleni swa vona, va hlangane ni Vafarisi, va endla xikungu xa ku n’wi dlaya.—Matewu 16:59-66; Yohane 45:45-50.

Hikwalaho ka ku rhandza ka vona politiki, a swi hlamarisi leswi Vasaduki va kombiseke ku tiboha ka vona etikweni ra Rhoma, kutani va huwelerile: “A hi na hosi loko a nga ri Khezari ntsena.” (Yohane 19:6, 12-15) Endzhaku ka ku fa ni ku pfuxiwa ka Yesu, i Vasaduki lava rhangeke va ringeta ku yimisa ku hangalaka ka Vukreste. (Mintirho 4:1-23; 5:17-42; 9:14) Endzhaku ka ku lovisiwa ka tempele hi 70 C.E., ntlawa lowu wu nyamalarile.

Xilaveko Xo Tshama U Xalamukile

Vona ndlela leyi xitsundzuxo xa Yesu xi veke xa nkoka ha yona! Ina, hi fanele ku ‘tivonela eka comela xa Vafarisi ni Vasaduki.’ Namutlha munhu a nga tivonela mihandzu ya xona leyo biha eka Vuyuda ni Vujagana.

Hambi swi ri tano, hi ku hambana lokukulu, vakulu va Vukreste lava fanelekaka emavandlheni ya Timbhoni ta Yehovha lama tlulaka 75 500 emisaveni hinkwayo ‘va tikambisisa hi voxe, ni ku dyondzisa ka vona.’ (1 Timotiya 4:16) Va amukela Bibele hinkwayo tanihi leyi huhuteriweke hi Xikwembu. (2 Timotiya 3:16) Ematshan’wini yo sungula swilo leswintshwa ni ku ndlandlamuxa tindlela ta vona vini ta vukhongeri, va tirha swin’we hi vun’we ehansi ka nkongomiso wa nhlengeletano leyi sekeriweke eBibeleni, leyi tirhisaka magazini lowu, tanihi xitirho lexikulu xa nkongomiso.—Matewu 24:45-47.

Vuyelo byi ve byihi? Timiliyoni ta vanhu emisaveni hinkwayo ti va ni xiyimo lexi antswaka xa moya hikwalaho ko twisisa Bibele, hi ku yi tirhisa evuton’wini bya vona, ni ku yi dyondzisa van’wana. Leswaku u vona leswaku leswi swi endlisiwa ku yini, ha yini u nga endzeli vandlha ra le kusuhi ra Timbhoni ta Yehovha kumbe u tsalela vakandziyisi va magazini lowu?

[Bokisi leri nga eka tluka 26]

YESU A A KHATHALELA VAYINGISERI VA YENA

YESU KRESTE u dyondzise hi ndlela leyi twisisekaka, a yingisela mavonelo ya vayingiseri va yena. Hi xikombiso, u endle tano loko a vulavula na Mufarisi loyi a vuriwa Nikodema malunghana ni ku “tswariwa” ra vumbirhi. Nikodema u vutisile: “Loko munhu a dyuharile, swi nga endlekisa ku yini ku tlhela a tswariwa xana?” (Yohane 3:1-5) Hikwalaho ka yini Nikodema a pfilunganyeke hi ndlela leyi, kasi Vafarisi a va tshemba leswaku ku tswariwa ra vumbirhi a swi ri swa nkoka eka lava hundzukelaka eVuyudeni, naswona xiga xa varhabi xi fanisa muproselita ni “n’wana loyi a ha ku tswariwaka”?

A Commentary on the New Testament From the Talmud and Hebraica, hi John Lightfoot, yi nyikela mavonelo lama landzelaka: “Mianakanyo leyi tolovelekeke ya Vayuda malunghana ni timfanelo ta Muisrayele . . . ya ha ri kona emiehleketweni ya Mufarisi loyi” a nga swi kotiki “ku tshika xihlawuhlawu xakwe xa nkarhi lowu hundzeke . . . : ‘Leswi Vaisrayele . . . va nga ni mfanelo yo amukeriwa emfun’weni wa Mesiya, hikwalaho, xana hi marito lawa u vula leswaku i swa nkoka eka un’wana ni un’wana ku nghena ra vumbirhi ekhwirini ra mana wa yena, leswaku a ta va Muisrayele lontshwa?’”—Ringanisa Matewu 3:9.

Hambi leswi a a pfumelelana ni ku tswariwa lokuntshwa ka lava hundzukaka, Nikodema a ta teka xiendlakalo xexo tanihi nchumu lowu nga kotekiki eka Vayuda va ntumbuluko—ku tlhelela ekhwirini hi ndlela yo fanekisela.

Eka xiendlakalo xin’wana, vo tala va hlundzukile loko Yesu a vulavule hi ‘ku dya nyama ni ku nwa ngati ya yena.’ (Yohane 6:48-55) Hambi swi ri tano, Lightfoot u komba leswaku “a ku nga ri na nchumu lowu tolovelekeke eswikolweni swa Vayuda ku tlula xivulwa lexi nge ‘ku dya ni ku nwa’ hi ndlela yo gega.” U tlhele a xiya leswaku Talmud yi vulavula hi “ku dya Mesiya.”

Hikwalaho mavonelo ya Vafarisi ni Vasaduki ma ve ni nkucetelo lowukulu emianakanyweni ya Vayuda va lembe-xidzana ro sungula. Hambi swi ri tano, minkarhi hinkwayo Yesu a a tsundzuka vutivi ni mintokoto leyi vayingiseri va yena va nga na yona. Leyi a ku ri yin’wana ya timhaka leti n’wi endleke Mudyondzisi Lonkulu.