Ha Yini U Fanele Ku Lavisisa Ntiyiso?

TINHLENGELETANO yo tala ya vukhongeri yi vula leswaku ti ni ntiyiso, naswona ti wu nyikela hi tinghitsi eka van’wana. Hambi swi ri tano, ti nyikela “mintiyiso” yo tala lowu pfilunganyaka. Xana lebyi ko va vumbhoni byin’wana ntsena bya leswaku mintiyiso hinkwayo yi ya hi swiyimo ni leswaku a ku na ntiyiso wa xiheri? E-e.

Ebukwini yakwe leyi nge The Art of Thinking, Profesa V. R. Ruggiero u phofula ku hlamala kakwe ka leswaku hambi ku ri vanhu lava tlhariheke minkarhi yin’wana va vula leswaku ntiyiso wu ya hi swiyimo. U ri: “Loko un’wana ni un’wana a tiendlela ntiyiso wakwe, kutani a ku na mianakanyo ya munhu leyi nga antswaka ku tlula ya munhu un’wana. Hinkwayo yi fanele yi ringana. Xisweswo loko mianakanyo hinkwayo yi ringana, swi pfuna yini ku lavisisiwa ka mhaka yo karhi? Ha yini ku ceriwa ehansi leswaku ku kumiwa tinhlamulo etimhakeni ta vayimburi? Ha yini ku kambisisiwa swivangelo swa madzolonga ya le Middle East? Ha yini ku lavisisiwa vutshunguri bya khensa? Ha yini ku kambisisiwa xirimele? Mintirho leyi ya twisiseka loko ntsena tinhlamulo tin’wana ti antswa ku tlula tin’wana, loko ntiyiso wu hambanile naswona wu nga khumbiwi hi langutelo ra munhu.”

Kahle-kahle a nga kona loyi hakunene a pfumelaka leswaku ntiyiso a wu kona. Loko hi ta emintiyisweni ya xiviri, yo tanihi vutshunguri, tinhlayo, kumbe milawu ya fisika, hambi ku ri munhu la pfumelaka leswaku ntiyiso wu ya hi swiyimo u ta tshemba leswaku swin’wana i ntiyiso. Xana i mani exikarhi ka hina loyi a ta ringeta ku khandziya xihaha-mpfhuka loko a hi nga tshembi leswaku milawu ya swilo leswi hahaka i ntiyiso wa xiviri? Mintiyiso ya xiviri yi kona; yi hi rhendzerile, naswona hi veka vutomi bya hina eka yona.

Vuyelo Bya Langutelo Ra Leswaku Ntiyiso Wu Ya Hi Swiyimo

Hambi swi ri tano, hi le xivandleni xa mahanyelo laha swihoxo swa leswaku ntiyiso wu ya hi swiyimo swi vonakaka kona, hikuva hi kona laha mianakanyo yo tano yi onheke kona ngopfu. The Encyclopedia Americana yi boxa yinhla leyi: “Ku ve ni ku kanakana lokukulu ka leswaku vutivi, kumbe ntiyiso lowu tivekaka, wu nga kumiwa hi vanhu . . . Hambi swi ri tano, i ntiyiso leswaku loko ntiyiso, ni vutivi swi tekiwa tanihi norho kumbe nchumu lowu nga ni khombo, xiyimo xa vanhu xa hohloka.”

Kumbexana u ku xiyile ku hohloka koloko. Hi xikombiso, tidyondzo ta mahanyelo ta Bibele, leti vulaka hi ku kongoma leswaku ku tikhoma loko biha hi tlhelo ra rimbewu swi hoxile, hakanyingi a ta ha tekiwi tanihi ntiyiso. Milawu ya mahanyelo leyi yaka hi swiyimo—“tianakanyele leswi lulameke emahlweni ya wena”—i mhaka ya siku na siku. Xana u kona loyi a nga vulaka leswaku ku hohloka ka vanhu hinkwavo a ku vangiwanga hi langutelo leri ra leswaku ntiyiso wu ya hi swiyimo? Hakunene ku andza lokukulu ka vuvabyi byo tluletana hi rimbewu, ku avana ka mindyangu ni ku tika ka vana va kondlo-a-ndzi-dyi ku veka mhaka erivaleni.

Xana Ntiyiso I Yini?

A hi tshikeni mati lama pfindlukeke ya langutelo ra leswaku ntiyiso wu ya hi swiyimo, hi kambisisa hi ku komisa leswi Bibele yi swi hlamuselaka tanihi mati yo tenga ya ntiyiso. (Yohane 4:14; Nhlavutelo 22:17) EBibeleni, “ntiyiso” a wu fani ni mianakanyo leyi nga twisisekiki, leyi nga riki ya xiviri leyi vativi va filosofi va vulavulaka ha yona.

Loko Yesu a vule leswaku xikongomelo xakwe lerikulu evuton’wini a ku ri ku vulavula hi ntiyiso, a a vulavula hi nchumu lowu Vayuda vo tshembeka va heteke malembe-xidzana yo tala va wu teka wu ri wa nkoka. Eka matsalwa ya vona yo kwetsima, Vayuda a va hlaya va twa leswaku “ntiyiso” i nchumu wa xiviri, hayi lowu anakanyiwaka. EBibeleni, “ntiyiso” ri hundzuluxeriwa ri huma eka rito ra Xiheveru “ʼemethʹ,” leri vulaka leswaku lexi tiyeke, lexi nga tsekatsekiki, kumbexana ngopfu-ngopfu lexi tshembekaka.

Vayuda a va ri ni xivangelo lexinene xo languta ntiyiso hi ndlela yoleyo. A va vitana Xikwembu xa vona Yehovha, tanihi ‘Xikwembu xa ntiyiso.’ (Pisalema 31:5) Leswi a swi vangiwa hi leswi swilo hinkwaswo leswi Yehovha a vuleke leswaku u ta swi endla, a swi endleke. Loko a endla switshembiso, a a swi hetisisa. Loko a huhutela vuprofeta, a byi hetiseka. Loko a humese xigwevo, a xi hetisisiwa. Timiliyoni ta Vaisrayele ti vone mintiyiso leyi hi mahlo ya tona. Vatsari lava huhuteriweke va Bibele va wu rhekhode tanihi tinhla leti nga kanetiwiki ematin’wini. Ku hambana ni tibuku tin’wana leti langutiwaka tanihi leti kwetsimaka, Bibele a yi sekeriwanga eka mintsheketo. Yi sekeriweke eka mintiyiso leyi tiyeke—mintiyiso ya matimu, vuyimburi, sayense ni ntshamisano. A swi hlamarisi leswi mupisalema a vulaka leswi landzelaka hi Yehovha: “Nawu wa wena i wa v̌unene. . . . Ku lerisa ka wena hikwaku hi lo’kunene. . . . Masungulo ya rito ra wena manene”!—Pisalema 119:142, 151, 160.

Yesu Kreste u phindhe marito ya pisalema leyi exikhongelweni xakwe eka Yehovha loko a te: “Rito ra wena i ntiyiso.” (Yohane 17:17) Yesu a a swi tiva leswaku hinkwaswo leswi Tata wakwe a swi vuleke a swi tiyile naswona a swi ri ntiyiso. Hi laha ku fanaka Yesu a a ‘tele . . . ntiyiso.’ (Yohane 1:14, ringanisa NW.) Valandzeri vakwe va swi vonile tanihi timbhoni leti ti swi voneke hi mahlo, naswona va swi tsalele lava a va ta ta endzhaku, leswaku hinkwaswo leswi a swi vuleke a wu ri ntiyiso lowu tiyeke.a

Hambi swi ri tano, loko Yesu a byele Pilato leswaku u te emisaveni ku ta vula ntiyiso, a a anakanya hi ntiyiso wo karhi. Yesu u vule mhaka yoleyo loko a hlamula xivutiso xa Pilato lexi nge: “U hosi, a hi swona ke?” (Yohane 18:37) Mfumo wa Xikwembu ni xiphemu xa Yesu tanihi Hosi ya wona, a ku ri nhloko-mhaka ni mongo wa dyondzo ya Yesu, loko a ha ri emisaveni. (Luka 4:43) Leswaku Mfumo lowu wu ta hlawulekisa vito ra Yehovha, wu lwela vuhosi byakwe, ni ku kondletela vanhu vo tshembeka evuton’wini lebyi nga heriki ni lebyi tsakisaka, i “ntiyiso” lowu Vakreste hinkwavo va xiviri va wu tshembeka. Tanihi leswi xiphemu xa Yesu eku hetisekeni ka switshembiso hinkwaswo swa Xikwembu xi nga xa nkoka swonghasi, ni leswi vuprofeta bya Xikwembu byi vaka “Amen” kumbe ntiyiso, hikwalaho ka yena, Yesu u vule hi ku olova a ku: “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi.”—Yohane 14:6; 2 Vakorinto 1:20; Nhlavutelo 3:14.

Ku teka ntiyiso lowu tanihi lowu tshembekaka hi ku helela i swa nkoka eka Vakreste namuntlha. Swi vula leswaku ripfumelo ra vona eka Xikwembu ni ntshembo wa vona eka switshembiso swa xona swi sekeriwe entiyisweni, eka leswi tiyeke.

Ntiyiso Lowu Tirhaka

A swi hlamarisi leswi Bibele yi hlanganisaka ntiyiso ni xiendlo. (1 Samuwele 12:24; 1 Yohane 3:18) Eka Vayuda lava chavaka Xikwembu ntiyiso a ku nga ri mhaka leyi a yi fanele ku langutiwa hi tlhelo ra filosofi; a yi ri ndlela ya vutomi. Rito ra Xiheveru leri vulaka “ntiyiso” ri nga tlhela ri vula “vutshembeki” naswona a ri tirhiseriwa ku hlamusela munhu loyi a vulavulaka ntiyiso. Yesu u dyondzise valandzeri vakwe ku languta ntiyiso hi ndlela leyi fanaka ni ya yena. Hi ku karhateka ka mbilu yakwe u boxe vukanganyisi bya Vafarisi, a boxa ku hambana lokukulu loku nga exikarhi ka marito ya vona yo tiendla lava lulameke ni mintirho ya vona yo homboloka. Naswona u veke xikombiso hi ku hanya hi ntiyiso lowu a wu dyondziseke.

Swi fanele swi va tano hi valandzeri hinkwavo va Kreste. Eka vona ntiyiso wa Rito ra Xikwembu, mahungu lamanene lama nyanyulaka ya Mfumo wa Xikwembu ehansi ka ku fuma ka Yesu Kreste, a ko va rungula ntsena. Ntiyiso wolowo wu va susumetela ku teka goza, wu va susumetela leswaku va hanya ha wona ni ku wu avela van’wana. (Ringanisa Yeremiya 20:9.) Eka vandlha ra Vukreste ra lembe-xidzana ro sungula, ndlela ya vutomi leyi tekiweke hi valandzeri va Kreste minkarhi yin’wana a yi tiveka tanihi “ntiyiso” kumbe “ndlela ya ntiyiso.”—2 Yohane 4; 3 John 4, 8; 2 Petro 2:2.

Rifuwo Leri Faneriwaka Hi Nxavo Wihi Na Wihi

Entiyisweni, ku amukela ntiyiso wa Rito ra Xikwembu swi koxa swo karhi. Xo sungula ku dyondza ntiyiso ntsena swi nga va mhaka leyi vavisaka. The Encyclopedia Americana ya hlamusela: “Ntiyiso hakanyingi a wu amukeriwi, hikuva a wu xi seketeli xihlawuhlawu kumbe ntsheketo.” Ku vona tidyondzo leti hi pfumelaka eka tona ti paluxiwa tanihi leti nga riki ntiyiso, swi nga hi heta mongo, ngopfu-ngopfu loko hi tidyondzisiwe hi varhangeri va vukhongeri lava tshembiwaka. Van’wana va nga ha swi fanisa ni mhaka yo kuma leswaku vatswari lava a va tekiwa va tshembeka, kahle-kahle, i swigevenga swa le xihundleni. Kambe xana ku kuma ntiyiso wa vukhongeri a swi antswi ku tlula ku hanya hi ku pfilunganyeka? Xana a swi tsakisi ku tiva ntiyiso ku tlula ku kongomisiwa hi vunwa?b—Ringanisa Yohane 8:32; Varhoma 3:4.

Xa vumbirhi, ku hanya hi ntiyiso wa vukhongeri swi nga ha hi endla hi nga ha tsakeriwi hi vanghana va hina vo sungula. Emisaveni leyi vanhu vo tala va ‘tshikeke ntiyiso wa Xikwembu va landza mavunwa,’ lava va khomelelaka va tiya entiyisweni wa Rito ra Xikwembu va langutiwa tanihi lava hambukeke naswona nkarhi wun’wana va honisiwa ni ku ka va nga twisisiwi.—Varhoma 1:25; 1 Petro 4:4.

Kambe minxavo leyi hayimbirhi a hi nchumu loko hi yi pimanisa ni ntiyiso. Ku tiva ntiyiso swi hi ntshunxa emavunweni, ku pfilunganyeka ni vukholwa-hava. Naswona loko hi hanya hi wona, ntiyiso wa hi tiyisa leswaku hi tiyisela loko hi langutane ni swiyimo swo tika. Ntiyiso wa Xikwembu wa tshembeka naswona wu tiyile naswona wu hi nyika ntshembo lowu wu hi endlaka hi yima hi tiya loko hi ri ehansi ka ndzingo wihi na wihi. A swi hlamarisi leswi muapostola Pawulo a faniseke ntiyiso ni vamba lero tiya ra dzovo leri a ri ambariwa hi masocha ya nyimpi!—Vaefesa 6:13, 14.

Xivuriso xa Bibele xiri: “Šav̌a ntiyiso u nga wu šav̌isi—hambi byi ri v̌utlhari, ni dyonḍo ni ku anakanya.” (Swivuriso 23:23) Ku bakanya ntiyiso tanihi lowu yaka hi swiyimo kumbe tanihi nchumu lowu nga hanyiki i ku lahlekeriwa hi vuyelo bya vulavisisi lebyi nyanyulaka ni lebyi enerisaka swinene evuton’wini. Ku kuma wona i ku kuma ntshembo; ku wu tiva ni ku wu rhandza swi vula ku wu tiva ni ku rhandza Muvumbi wa vuako hinkwabyo ni N’wana wakwe la nga un’we; ku hanya hi wona i ku hanya hi xikongomelo ni ku rhula ka mianakanyo, sweswi ni hi laha ku nga heriki.—Swivuriso 2:1-5; Zakariya 8:19; Yohane 17:3.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

Xana Ntiyiso Wa Cinca?

XIVUTISO xexo xo tsakisa xi vutise hi V. R. Ruggiero ebukwini yakwe leyi nge The Art of Thinking. Nhlamulo yakwe i e-e. Wa hlamusela: “Minkarhi yin’wana wu languteka onge wa cinca, kambe loko wu langutisisiwa kahle ku nga kumiwa leswaku a wu cinci.”

U ri: “Xiya mhaka ya vutsari bya buku yo sungula ya Bibele, Genesa. Hi malembe-xidzana Vakreste ni Vayuda hi laha ku fanaka a va tshemba leswaku buku yi tsariwe hi munhu un’we. Hi ku famba ka nkarhi langutelo leri ri kanetiwile naswona eku heteleleni ri siviwe hi mianakanyo ya leswaku vatsari va ntlhanu va hlanganyerile eku tsaleni ka buku ya Genesa. Kutani, hi 1981, ku humesiwe vuyelo bya nkambisiso wa ririmi wa malembe ya ntlhanu, wa buku ya Genesa, wu vula leswaku ku ni 82 wa tiphesente leti kombaka leswaku yi tsariwe hi munhu un’we hi laha swi anakanyiweke ha kona eku sunguleni.

“Xana ntiyiso mayelana ni ku vutsari bya ka Genesa wu cincile? E-e. I langutelo ra hina ntsena leri cinceke. . . . Ntiyiso wu nga ka wu nga cinciwi hi vutivi bya hina kumbe hi ku pfumala ka hina vutivi.”

[Bokisi leri nga eka tluka 7]

Ku Xixima Ntiyiso

“KU XIXIMA ntiyiso a hi vuxopaxopi bya malembe ya hina ntsena, lebyi ringetaka ku ‘paluxa’ hinkwaswo, hi ntshembo wo kuma leswaku a ku na munhu la nga ni ntiyiso. I langutelo leri katsaka ntshembo lowu tsakisaka wa leswaku ntiyiso wu nga kumeka hakunene, ni ku amukela ntiyiso hi ku titsongahata ku nga khathariseki leswaku u wu kuma rini kumbe kwihi. Ku amukeriwa ko tano ka ntiyiso ka laveka eka lava va gandzelaka Xikwembu xa ntiyiso; kasi ku xiximiwa loku faneleke ka ntiyiso ku endla munhu a tshembeka eku tirhisaneni ni muakelani wa yena, hi marito ni swiendlo. Leri i langutelo leri hi ri voneke, leri [Testamente ya Khale] ni [Testamente Leyintshwa] ti ri seketelaka.”—The New International Dictionary of New Testament Theology, Vholumo 3, tluka 901.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Nhluvuko wa sayense wu titshege hi ku paluxiwa ka mintiyiso ya sayense

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Ntiyiso wu katsa Mfumo ni minkateko ya wona