Yonasi A Vona Tintswalo Ta Yehovha
YEHOVHA u ni xiavelo xo xi nyika muprofeta wa yena Yonasi. Nkarhi i lembe-xidzana ra vukaye B.C.E., naswona Yerobuwamu wa Vumbirhi wa fuma eIsrayele. Yonasi u huma eGati-Hefere, emutini wa va ka Zebuloni. (Yoxuwa 19:10, 13; 2 Tihosi 14:25) Xikwembu xi rhumela Yonasi eNinivha ntsindza wa Asiriya mpfhuka wo tlula 800 wa tikhilomitara en’walungu-vuxa wa doroba-xikaya ra ka vona. U fanele a ya tivisa vanhu va Ninivha leswaku va langutane ni ndzoviso lowu humaka eka Xikwembu.
Yonasi a nga ha va a ehleketile a ku: ‘Hikwalaho ka yini ndzi fanele ndzi ya eka doroba rero ni le ka vanhu volavo? A va tinyiketelanga ni le ka Xikwembu. Vaasiriya volavo lava nga ni torha ra ngati a va si tshama va nghena entwananweni na Yehovha hi laha Vaisrayele va endleke hakona. Phela, vanhu va tiko rero ro homboloka va nga teka xitsundzuxo xa mina ku ri nxungeto kutani va hlasela Israyele! Ku nga ri mina! Ndzi nge yi. Ndzi ta balekela eYopa ndzi tlutela etlhelo leri hambaneke—ndzi ya eTarxixi, ndzi ya eka tlhelo lerin’wana ra Lwandle Lerikulu. Sweswo hi leswi ndzi nga ta swi endla!’—Yonasi 1:1-3.
Khombo eLwandle!
Ku nga ri khale Yonasi u le Yopa eribuweni ra Mediteraniya. U hakelela riendzo ra yena, a tlhela a khandziya ngalava leyi yaka eTarxixi, leyi hi ntolovelo yi tirhelanaka na Spain, mpfhuka lowu tlulaka 3 500 wa tikhilomitara ku ya evupela-dyambu bya Ninivha. Loko a ri elwandle, muprofeta la karhaleke u nghena endzeni ka ngalava a etlela. Xikan’we-kan’we, Yehovha a pfuxa xidzedze lexikulu elwandle, mutluti un’wana ni un’wana la chuheke u kombela mpfuno eka xikwembu xa yena. Ngalava leyi ya phewa naswona a yi lawuleki lerova mindzhwalo yi lahleriwa elwandle leswaku xikepe xi ta vevuka. Naswona ngalava swi vonaka yi ta fayeka hakunene, kutani Yonasi u twa mutlutisi la chuheke a huwelela a ku: “U etlelela yini? Pfuka u khongela Šikwembu ša wena; kumbe šana ši ta hi anakanya, hi nga ti lov̌a.” Yonasi a pfuka a tlhandlukela ehenhla engalaveni.—Yonasi 1:4-6.
Vatluti va ku: “Tanani hi hlahluv̌a, hi ta tiv̌a šana khombo leri ri hi humelele hikwalaho ka mani.” Vuhlolotwana byi komba Yonasi. Anakanya ku chava ka yena loko vatluti va ku: “Hi byele leŝaku khombo leri ri hi humelele hikwalaho ka mani! Ntiro wa wena hi lo’wo yini? U pfa kwihi? E karikwenu, i kwihi? U wa tiko rihi šana?” Yonasi u ri i Muheveru la “tšhav̌a[ka] Yehova, Šikwembu ša matilo” naswona u ni xichavo lexikulu eka ‘la endleke lwandle ni misava.’ Mheho yi humelele eka vona hikuva yena u balekela vukona bya Yehovha ematshan’weni yo yingisa, a yisa mahungu ya Xikwembu eNinivha.—Yonasi 1:7-10.
Vatluti va vutisa: “Hi ta ku endla yini leŝaku lwandle ri hi miyelela?” Loko lwandle ri ya ri engeta vukarhi, Yonasi u ri: “Nḍi tlakuleni mi nḍi hoša lwandle, kutani lwandle ri ta mi miyelela, hikuv̌a nḍa ŝi tiv̌a leŝaku šihuhuri le’šikulu leši ši mi humelele hikwalaho ka mina.” Hikuva va nga rhandzi ku lahlela nandza wa Yehovha elwandle hi ku tiva leswaku u ta fa, vavanuna lava va ringeta ku tlutela eribuweni. Loko va tsandzeka, vatluti va huwelela: “Oho Yehova! U nga hi lov̌isi hikwalaho ka v̌utomi bya wanuna loyi, kambe u nga hi rwarisi ngati le’yi nga riki na nanḍu, hikuv̌a wena, Yehova, u endla hi laha u tiranḍelaka ha kona.”—Yonasi 1:11-14.
ELwandle!
Hiloko vatluti va hoxa Yonasi ehandle ka xikepe. Loko a ri karhi a nyupela elwandle leri kariheke, vukarhi bya rona byi sungula ku hela. Loko va vona leswi, “v̌av̌anuna v̌olav̌o v̌a khomiwa hi ku tšhav̌a lo’kukulu ka Yehova, v̌a humesela Yehova e maganḍelo, v̌a tiboha ka yena hi ku hlambanya.”—Yonasi 1:15, 16.
Loko mati ma ri karhi ma funengeta Yonasi, handle ko kanakana u le ku khongeleni. Xisweswo u titwa a rhelela eka nsele wo olova loko a ri karhi a nghena ebakwini lerikulu. Lexi hlamarisaka, wa ha swi kota ku hefemula! Loko a susa swimilwa swa lwandle enhlokweni ya yena, Yonasi u tikuma a ri eka ndhawu yo hlamarisa swinene. Leswi swi hikwalaho ka leswi “[Yehovha] a nga ruma nhlampfi le’yikulu e ku mita Yonas; kutani Yonas a ṭhama e khurini ra nhlampfi masiku manharhu ni v̌usiku byinharu.”—Yonasi 2:1, 2.
Xikhongelo Xa Yonasi Lexi Humaka eMbilwini
Loko a ri ekhwirini ra nhlampfi leyikulu, Yonasi u kume nkarhi wa ku khongela. Man’wana ya marito ya yena ma yelana ni tipisalema to karhi. Endzhakunyana Yonasi u tsale swikhongelo swa yena a hlamusela gome ni nhlomulo wa yena. Hi xikombiso, eka yena a swi vonaka onge khwiri ra nhlampfi a ri ta hundzuka Sheol, sirha ra yena. Hikwalaho, u khongerile a ku: “Nḍi huwelele ka Yehova e nhlomulweni wa mina, kutani o nḍi yingisile, nḍi huwelele nḍi ri khurini ra šivandla ša v̌afi, kambe u yingisile rito ra mina.” (Yonasi 2:3) Tinsimu timbirhi ta ku Tlhandluka—leti handle ko kanakana ti nga yimbeleriwa hi Vaisrayele loko va ye eYerusalema eka nkhuvo wa lembe na lembe—ti phofula mintlhaveko leyi fanaka.—Pisalema 120:1; 130:1, 2.
Loko a anakanya hi ku rhelela ka yena elwandle, Yonasi wa khongela: “[Yehovha] u nḍi tšukumetile šidziv̌eni, e mbilwini ya malwandle, nambu wu nḍi renḍele šikari; mav̌imbi hikwawo ya wena ni magandlati ya wena ma nḍi hunḍele henhla.”—Yonasi 2:4; ringanisa Pisalema 42:7; 69:2.
Yonasi u vona onge ku nga yingisi ka yena ku nga n’wi endla leswaku a nga amukeriwi hi Xikwembu ni leswaku a nge he tlheli a vona tempele ya Xikwembu nakambe. Hikwalaho wa khongela a ku: “Mina a nḍi ku: Nḍi hlongoriwe kule ni mahlo ya wena; kambe nḍi ta tlhela nḍi vona tempele ya ku kwetsima ka wena!” (Yonasi 2:5; ringanisa Pisalema 31:22.) Xiyimo xa Yonasi xi vonaka xi bihile lerova u ri: “Mati ma nḍi renḍele šikari, ma fika ni le moyeni wa mina [hi leswaku ma sindzisa vutomi bya yena]; a nḍi ṭonḍeriwa hi šidziv̌a; mabyanyi ya lwandle ma damarele nhloko ya mina.” (Yonasi 2:6; ringanisa Pisalema 69:1.) Anakanya hi khombo ra Yonasi, hikuva wa engetela a ku: “A nḍi šikile ku ya fika e timiṭwini ta tinṭhav̌a [endzeni ka nhlampfi]; misav̌a yi nḍi pfalerile makumu hi mipfungura ya yona [tanihi ya sirha] kambe wena Yehova, Šikwembu ša mina, u ta ṭav̌ula v̌utomi bya mina [hi siku ra vunharhu] e sireni!”—Yonasi 2:7; ringanisa Pisalema 30:3.
Hambileswi a nga ekhwirini ra nhlampfi, Yonasi a nga ehleketi a ku: ‘Ndzi tshikeleleke lerova a ndzi nge swi koti ku khongela.’ Kurinasweswo, wa khongela a ku: “Loko moya wa mina wu hlala e nḍeni ka mina [ekusuhi ni ku fa], nḍi tlhela nḍi ehleketa Yehova [hi ripfumelo, tanihi Loyi a nga ni matimba lama nga ringanisiwiki na nchumu, ni musa]; kutani ku khongela ka mina ku fikile ka wena, e tempeleni ya ku kwetsima ka wena.” (Yonasi 2:8) Xi ri etempeleni ya le tilweni, Xikwembu xi twile Yonasi ivi xi n’wi ponisa.
Emakumu Yonasi wa khongela a ku: “La’v̌a tinyiketaka e ka le’ŝa hav̌a [hi ku tshemba swifaniso leswi nga hanyiki swa swikwembu swa mavunwa], v̌a tiṭonela tintŝalo [hi ku rivala La kombisaka mfanelo leyi]. Kambe mina nḍi ta ku tisela mhamba ya mina, nḍi vula ku ḍuneka ka wena [Yehovha Xikwembu]; nḍi va nḍi hetisisa leŝi nḍi ŝi hlambanyeke [hi nkarhi wa leswi ndzi hlanganeke na swona kumbe eka minkarhi yin’wana]. Ku hlayiseka ku huma ka Yehova.” (Yonasi 2:9, 10; ringanisa Pisalema 31:6; 50:14.) Loko a swi xiyile leswaku Xikwembu xi nga n’wi ponisa eku feni, muprofeta la hundzukeke (tanihi Hosi Davida na Hosi Solomoni va le mahlweni ka yena) u vula leswaku ku ponisiwa ku huma eka Yehovha.—Pisalema 3:8; Swivuriso 21:31.
Yonasi A Yingisa
Endzhaku ko ehleketa nkarhi wo leha ni ku khongela hi ku tiyimisela, Yonasi u titwa a susumetiwa a huma hi nsele lowu a nga nghena hi wona. Emakumu, u hlantiwa laha ku omeke. (Yonasi 2:11) A tsakisiwe hi ku ponisiwa, Yonasi u yingisa rito ra Xikwembu leri nge: “Suka u ya Niniva, muti lo’wukulu, u ya wu huwelela leŝi nḍi nga ta ku byela ŝona.” (Yonasi 3:1, 2) Yonasi u sungula riendzo ro ya entsindza wa Asiriya. Loko a kuma leswaku i ra vungani, wa swi xiya leswaku a a ri ekhwirini ra nhlampfi masiku manharhu. Muprofeta u pela Nambu wa Yufrata hi le njhikweni lowukulu wa le vupela-dyambu, a kongoma evuxeni ku tsemakanya n’walungu wa Mesopotamiya, kutani a fika eNambyeni wa Tigrisi, emakumu a fika edoroba-nkulu.—Yonasi 3:3.
Yonasi a nghena eNinivha, doroba lerikulu. A famba-famba swa siku rin’we kutani a tivisa a ku: “Ka ha sele masiku ya mune wa makume, kutani Niniva wu ta mbunḍušiwa!” Xana Yonasi u dyondzisiwe ririmi ra Xiasiriya hi ndlela ya hlori? A hi byeriwanga. Kambe hambiloko a vulavula hi Xiheveru ivi un’wana a toloka, ku huwelela ka yena ku na vuyelo. Vanhu va Ninivha va sungula ku va ni ripfumelo eka Xikwembu. Kutani va tivisa ku titsona swakudya no ambala tinguvu to khwaxa, ku suka eka lonkulu ku ya eka lontsongo wa vona. Loko rito ri fika eka hosi ya Ninivha, yi tlakuka exitshan’weni xa vuhosi, yi hluvula swiambalo swa yona, yi tifunengeta hi leswo khwaxa nakambe yi ya tshama etaleni.—Yonasi 3:4-6.
Yonasi u hlamarile! Hosi ya Asiriya yi lerisa leswaku ku hangalasiwa xitiviso lexi: “V̌anhu, ni ŝifuwo, hambi ti ri tihomu ni tinyimpfu, ŝi nga ṭhuki ŝi dya ntšhumu; ŝi nga ṭhuki ŝi dya, hambi ku ri ku nwa mati; e v̌anhu, ni ŝifuwo, a va ambale tinguv̌u le’to khwaša, v̌a huwelela hi matimba e ka Šikwembu, kutani uṅwana ni uṅwana a fularela ndlela ya yena le’yo biha ni mitiro yo biha ya matimba le’yi nge mav̌okweni ya v̌ona! Ku tiv̌a mani? Kumbe Šikwembu ši ta hunḍuka, ši tlhela v̌ukarini bya ku hlunḍuka ka šona, hi nga ti lov̌a.”—Yonasi 3:7-9.
Vanhu va le Ninivha va pfumelelane ni xileriso xa hosi ya vona. Loko Xikwembu xi vona leswaku va hundzukile eka tindlela ta vona leto biha, xa tisola eka khombo leri a xi ta va tisela rona, xisweswo a xi ri tisi. (Yonasi 3:10) Hikwalaho ka ku hundzuka, ku titsongahata, ni ripfumelo ra vona, Yehovha u endla xiboho xa leswaku a nga lerisi ku avanyisa loku a a ku kunguhatile.
Muprofeta La Hlunameke
Masiku ya 40 ma hundza naswona a ku endleki nchumu eNinivha. (Yonasi 3:4) Loko a xiye leswaku vanhu va Ninivha a va nge lovisiwi, Yonasi a nga tsakanga nikatsongo naswona wa hlundzuka swinene kutani a khongela a ku: “Yehova, šana a hi leŝi nḍi ŝi v̌uleke loko nḍa ha ri tikweni ra rikweru šana? Hi laha nḍi hatliseke ku balekela Taršiš, hikuv̌a a nḍi tiv̌a leŝaku u Šikwembu ša nsov̌o, ša tintŝalo, le’ši hlwelaka ku kariha, le’ŝi nga ni musa ngopfu, le’ši ṭhikaka e ku ba. Kutani ŝeŝi, wee Yehova, nḍi tekele v̌utomi bya mina, hikuv̌a ka mina e ku hanya, ku tlula hi ku fa!” Xikwembu xi hlamula hi xivutiso lexi nge: “Šana u endla ŝinene e ku ṭuv̌a šana?”—Yonasi 4:1-4.
Hiloko, Yonasi hi ku tinyungubyisa a huma edorobeni. A ya evuxeni, a dzima ntsonga kona leswaku a ta tshama endzhutini wa wona ku fikela loko a vona leswaku ku ta endleka yini hi muti lowu. Kutani hi ntwela-vusiwana, Yehovha “a mirisa nhlampfura, wu kulela henhla ka Yonas, leŝaku wu endlela nhloko ya yena e nḍuti, wu susa ku v̌av̌iseka ka yena.” Yonasi wa tsaka swinene hikwalaho ka ximudyana lexi! Kambe Xikwembu xi rhumela xivungu ku ya wisa ximudyana lexi ka ha ri mixo, kutani xi sungula ku vuna. Hi xihatla xi va xi omile. Kutani Xikwembu xi hungisa moya wo hisa wa vuxa. Dyambu sweswi ri hisa nhloko ya muprofeta lerova u lava ku titivala. Ina, Yonasi u ya emahlweni a kombela ku fa. U hambeta a ku: “E ka mina, ku hanya ku tlula hi ku fa!”—Yonasi 4:5-8.
Kutani Yehovha a vulavula. A vutisa Yonasi a ku: “Šana u endla ŝinene ku hlunama hikwalaho ka nhlampfura lowu šana?” Yonasi wa hlamula u ri: “E, nḍi endla ŝona loko nḍi hlunama, ni ku yisa ku feni.” Hi laha ku faneleke, sweswi Yehovha u byela muprofeta loyi u ri: “Wena, u ṭeṭelela nhlampfura lowu u nga ka u nga tikaratanga hi wona, lowu u nga ka u nga wu mirisanga, lo’wu tihumeleke hi v̌usiku byi ri byiṅwe, wu tlhela wu lov̌a hi v̌usiku byiṅwe.” Xikwembu xi hlamulana na yena ku ya emahlweni xi ku: “Kutani mina, u ri nḍi nga ṭhuki nḍi ṭeṭelela Niniva, muti wolowo lo’wukulu, lo’wu nga ni v̌anhu la’v̌a hunḍaka v̌a 120 000, la’v̌a nga tiv̌iki ku hlawula v̌oko ra šinene ra v̌ona e ka le’ra šimaṭi, kambe wu ni ŝifuwo le’ŝo tala!” (Yonasi 4:9-11) Nhlamulo leyi kongomeke yi le rivaleni.
Yonasi u hundzukile naswona u hanyile ku fikela laha a tsalaka buku ya Bibele leyi nga ni vito ra yena. Xana u swi tivise ku yini leswaku vatluti lavaya a va chava Yehovha, leswaku va N’wi humesele magandzelo, ni leswaku va hlambanyile? A nga ha va a huhuteriwe hi Xikwembu, kumbexana u swi twe etempeleni eka un’wana wa vatluti kumbe vakhandziyi.—Yonasi 1:16; 2:4.
‘Hlori Ra Yonasi’
Loko vatsari ni Vafarisi va kombela Yesu Kreste leswaku a va endlela hlori, u te: “Rixaka leri ro biha, leri sandzaka Xikwembu, ri kombela mahlori, kambe ri nga ka ri nga nyikiwi wona, loko ma nga ri ya muprofeta Yonasi.” Yesu u engetele a ku: “Hikuva hilaha Yonasi a heteke hakona masiku manharhu ni vusiku bya kona ekhwirini ra nhlampfi leyikulu, N’wana-wa-Munhu na yena u ta heta masiku manharhu ni vusiku bya kona emarhumbyini ya misava.” (Matewu 12:38-40) Masiku ya Xiyuda a ma sungula loko dyambu ri pela. Kreste u fe hi Ravuntlhanu ni ndzhenga, hi Nisan 14, 33 C.E. Ntsumbu wa yena wu nghenisiwe esirheni dyambu ri nga si pela hi siku rolero. Nisan 15 yi sungule madyambu wolawo kutani yi ya hela hi Mugqivela loko dyambu ri pela, ku nga siku ra vunkombo ni ro hetelela evhikini. Hi nkarhi wolowo Nisan 16 yi sungula kutani yi koka kukondza dyambu leri hi ri vitanaka Sonto ri pela. Hikokwalaho, Yesu a a file naswona a a ri esirheni nkarhi wo karhi hi Nisan 14, a a ri esirheni siku hinkwaro ra Nisan 15, naswona u hete tiawara ta vusiku bya Nisan 16 a ri esirheni. Loko vavasati van’wana va te esirheni hi Sonto ni mixo, se a a pfuxiwile eku feni.—Matewu 27:57-61; 28:1-7.
Yesu a a ri esirheni swiphemu swa masiku manharhu. Xisweswo, valala va yena va vone “mahlori ya Yonasi,” kambe Kreste u te: “Hi siku ra ku avanyisiwa, vavanuna va Ninivha va ta humelela swin’we ni rixaka leri, va ri avanyisa, hikuva va hundzukile, loko va khongoteriwa hi Yonasi; kutani maswivo, leswi nga kwala i swikulu ku tlula Yonasi.” (Matewu 12:41) Lowu a wu ri ntiyiso hakunene! Vayuda a va ri na Yesu Kreste exikarhi ka vona—muprofeta lonkulu ku tlula Yonasi. Hambileswi Yonasi a a ri hlori leri ringaneke eka vanhu va Ninivha, Yesu u chumayele hi matimba lamakulu ni ku nyikela vumbhoni lebyi engetelekeke ku tlula muprofeta yoloye. Kambe vunyingi bya Vayuda a byi pfumelanga.—Yohane 4:48.
Tanihi tiko Vayuda a va titsongahatanga va amukela Muprofeta la tlulaka Yonasi, nakambe a va pfumelanga eka Yena. Kambe ku vuriwa yini hi vakokwa wa vona? Na vona a va ri hava ripfumelo ni moya wa ku titsongahata. Kahle-kahle, Yehovha entiyisweni u rhumele Yonasi eNinivha leswaku a kombisa ku hambana exikarhi ka vanhu va Ninivha lava hundzukaka ni Vaisrayele va tinhamu to nonon’hwa, lava a va pfumala ripfumelo ni ku titsongahata hi ndlela leyi vavisaka.—Ringanisa Deteronoma 9:6, 13.
Ku nga vuriwa yini hi Yonasi hi yexe? U vone ndlela leyi musa wa Xikwembu wu kuleke ha yona. Ku tlula kwalaho, ndlela leyi Yehovha a nga angula ha yona xivilelo xa Yonasi hikwalaho ka ntwelo-vusiwana lowu nga kombiwa vanhu va Ninivha lava hundzukeke yi fanele yi hi sivela ku vilela loko Tata wa hina wa le matilweni a kombisa musa eka vanhu va nkarhi wa hina. Ina, a hi tsakeni leswi lembe rin’wana ni rin’wana magidi-gidi ya vanhu va hundzukelaka eka Yehovha hi ripfumelo ni hi timbilu leti titsongahataka.