Hosi Leyi Tikukumuxaka—Yi Lahlekeriwa Hi Mfumo
MUPROFETA DANIYELE u tsarile a ku: “Hosi Belšatsara a endlela tihosana ta yena ta khume ra madzana e nkhuv̌o lo’wukulu; kutani a nwa vinyo e mahlweni ka la’v̌a khume ra madzana.” Hambiswiritano, loko nkhuvo wu ri karhi wu ya emahlweni, “mombo wa hosi wu hunḍuka v̌ala kutani meehleketo ya yona yi yi rurumerisa; masenge ya šisuti ša yona ma lungalunga, ni maṭolo ya yena ma gunḍagunḍa.” Hi vusiku bya siku rero, “Belšatsar, hosi ya v̌a-Kaldea, a dlawa. Kutani Darius, wa ka Meda, a kuma v̌uhosi.”—Dayinele 5:1, 6, 30, 31.
Belxatsara a a ri mani? Swi tise ku yini leswaku a vitaniwa “Hosi ya Vakalidiya”? Kahle-kahle xikhundla xa yena a xi ri xihi eka Mfumo Lowuntshwa wa Babilona? Xana wu n’wi lahlekerise ku yini mfumo?
Xana A A Ri Mukhomeri Kumbe A Ri Hosi?
Daniyele u vula leswaku Nebukadnetsara i tata wa Belxatsara. (Dayinele 5:2, 11, 18, 22) Hambiswiritano, vuxaka lebyi a byi nga ri tano hakunene. Eka buku leyi nge Nabonidus and Belshazzar, leyi tsariweke hi Raymond P. Dougherty, yi ringanyeta leswaku kumbexana Nebukadnetsara a a ri kokwa wa yena, hi mana wa yena Nitocris. Nakambe swi nga ha endleka leswaku leswi Nebukadnetsara a a ri mutlhandlamiwa evuhosini, o va “tata” wa Belxatsara ntsena hi leswi a a ri hosi emahlweni ka yena. (Ringanisa Genesa 28:10, 13.) Kambe, minkovotla ya tinhlanga ta xivumbeko xo tontswa leyi eka swipetlu swa vumba leswi tshuburiweke edzongeni wa Iraq, hi lembe xidzana ra vu-19, yi kombisa leswaku Belxatsara i n’wana lonkulu wa Nabonidus, hosi ya Babilona.
Tanihi leswi mhaka leyi nga eka Daniyele ndzima 5 yi hlamuselaka swiendlakalo swa vusiku bya ku wa ka Babilona hi 539 B.C.E., a yi vuli leswaku Belxatsara u nghenise ku yini evuhosini. Kambe vayimburi va ri nyikelanyana rungula mayelana ni vuxaka lebyi a byi ri kona exikarhi ka Nabonidus na Belxatsara. “Matsalwa ya Babilona ma paluxa leswaku Nabonidus a a ri mufumi la nga twisisekiki,” hi ku vula ka Alan Millard, mutivi wa vuyimburi tlhelo mutivi wa tindzimi ta xisemetiki. Millard wa engetela: “Hambileswi a a nga swi honisi swikwembu swa Babilona, u . . . yise nyingiso lowukulu eka xikwembu xa n’weti eka madoroba-nkulu laman’wana mambirhi, Uri na Harani. Eka malembe yo hlayanyana ya ku fuma ka yena, Nabonidus a a nga tshami kona eBabilona; ku ri na sweswo a a tshama exihlovo-mananga xa le kule xa Teima [kumbe Tema] en’walungwini wa Arabiya.” Entiyisweni, Nabonidus u hete nkarhi wo tala wa ku fuma ka yena a nga tshami kona entsindza, ku nga Babilona. Hi nkarhi lowu a a nga ri kona, Belxatsara u nyikiwe vulawuri.
Loko ri nyikela vuxokoxoko malunghana ni xikhundla xa ntiyiso xa Belxatsara, tsalwa ra tinhlanga ta xivumbeko xo tontswa leri vitaniwaka “Nhlamuselo ya Ndzimana hi Ndzimana Ya Nabonidus” ri ri: “[Nabonidus] u teke ‘Vuthu ra Nyimpi’ a ri byarhisa n’wana wakwe (wa xinuna) lonkulu wa mativula, kutani masocha lama nga kona kun’wana ni kun’wana etikweni, a a ma veke ehansi ka (vurhangeri) bya yena. U n’wi nyike (hinkwaswo), [a] n’wi nyika ni vuhosi.” Xisweswo, Belxatsara a a ri mufumi la n’wi khomeleke.
Hambiswitano, xana mufumi la khomelaka a nga tekiwa tanihi hosi? Xifaniso xa mufumi wa khale lexi kumiweke en’walungwini wa Siriya hi 1970 xi kombisa leswaku a swi tolovelekile leswaku mufumi a vitaniwa hosi, hambiloko entiyisweni a ri ni xithopo xa le hansi. Xifaniso xexo a xi ri xa mufumi wa le Gozan, naswona a a xi tsariwe hi Xiasiriya ni Xiarama. Tsalwa ra Xiasiriya a ri n’wi vitana ndhuna-nkulu ya Gozan, kambe tsalwa leri yelanaka na rona ra Xiarama a ri n’wi vitana hosi. Kutani a a ku nga ta va ro sungula hi Belxatsara leswaku a vitaniwa hosana hi matsalwa ya ximfumo ya Babilona kasi hi hala tlhelo a vitaniwa hosi hi Xiarama xa tsalwa ra Daniyele.
Lunghiselelo ra ku fuma swin’we exikarhi ka Nabonidus na Belxatsara ri ye emahlweni ku kondza ku fika masiku yo hetelela ya Mfumo Lowuntshwa wa Babilona. Hikokwalaho, evusikwini byebyo bya ku wa ka Babilona, Belxatsara u veke Daniyele ku va mufumi wa vunharhu wa mfumo, ku nga ri wa vumbirhi.—Daniyele 5:16.
Hosi Leyi Tikukumuxaka Ni Leyi Titshembaka Ku Tlula Mpimo
Swiendlakalo swo hetelela swa ku fuma ka Belxatsara swi kombisa leswaku a a ri hosana ya ku titshemba ku tlula mpimo ni leyi yi tikukumuxaka. Loko ku fuma ka yena ku fika emakumu hi October 5, 539 B.C.E., Nabonidus u ye a ya tshama ebakweni eBorsippa, endzhaku ka ku hluriwa hi mavuthu ya Medo-Persia. Babilona wona a wu rhendzeriwile. Kambe Belxatsara u titwe a sirhelelekile eka doroba-nkulu leri a ri rhendzeriwe hi marhangu lamakulu lerova hi vusiku byebyo a endlela “tihosana ta yena ta khume ra madzana e nkhuv̌o lo’wukulu.” Herodotus, n’wamatimu wa Mugriki wa lembe xidzana-ra vutlhanu B.C.E., u vula leswaku endzeni ka doroba-nkulu, vanhu “a va ri karhi va cina, va titsakisa.”
Hambiswiritano, le handle ka marhangu ya Babilona, vuthu ra Medo-Persia a ri ri karhi ri gingiriteka. Ri ri karhi ri fambisiwa hi Korexe, ri hambukise mati ya Nambu wa Yufrata, lowu a wu khuluka wu tsemakanya exikarhi ka doroba-nkulu. Tinhenha a ti rindzele ku nghena ti tsemakanya nambu loko mati ya nambu ma phye ku ringana. A ti ta khandziya ribuwa ti nghena emutini, hi tinyangwa ta koporo leti a a ti pfulekile, leti nga emarhangwini lama xaxameleke ni nambu.
Loko Belxatsara a lo swi xiya leswi a swi endleka hala handle ka muti, a a tava a pfarile tinyangwa ta koporo, a lerisa vavanuna va matimba leswaku va khandziya ehenhla ka marhangu lama xaxameleke ni ganga ra numbu, kutani va khoma valala. Ematshan’wini ya sweswo, hikokwalaho ko pyopyiwa hi vhinyo, Belxatsara la tikurisaka u lerise leswaku ku tisiwa swibye swa tempele ya Yehovha. Kutani yena, vaendzi va yena, vavasati va yena swin’we ni swigangu swa yena va nwa ha swona va ri karhi va dzunisa swikwembu swa Babilona. Kutani hi xitshuketa, ku humelele xandla hi singita, xi sungula ku tsala ekhumbini ra xigodlho. Hikwalaho ka ku chava, Belxatsara u vitane vavanuna va yena va tintlhari leswaku va ta hlamusela hosi rungula rero. Kambe “ti ṭanḍeka ku hlaya le’ŝi ṭariweke ni loko ku ri ku hlav̌utela hosi e timhaka ta ŝona.” Eku heteleleni, Daniyele “a tisiwa e mahlweni ka hosi.” Hi ku huhuteriwa loku humaka ehenhla, muprofeta wa Yehovha la nga ni xivindzi a paluxa nhlamuselo ya rungula leri ra singita, a vhumba ku hluriwa ka Babilona hi Vameda ni Vaperesi.—Daniyele 5:2-28.
Vameda ni Vaperesi va teke muti hi ku olova, naswona Belxatsara a dlawa hi vusiku byebyo. Endzhaku ka ku fa ka yena, ni loko Nabonidus a tinyiketile eka Korexe, ku va loko Mfumo wa Babilona wu fike emakumu.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Daniyele a hlamusela rungula ra ku hluriwa ka Mfumo wa Babilona