Murhi Wa Mutlhwari Lowu Vekaka Mihandzu eNdlwini Ya Xikwembu

ETIKWENI ra Israyele, ku mila murhi wun’wana lowu ku vula ntiyiso wu nga fiki. Hambiloko wo tsemiwa, ku nga ri khale xikundzu xa wona xi humesa swihluke leswintshwa. Kutani loko mihandzu ya wona yi khiwile, n’wini wa wona a nga kuma mafurha yo tala, lawa a nga ma tirhiselaka ku sweka, ku voninga, ku tshungula ni ku tola.

Hi ku ya hi xifaniso xa khale lexi tsariweke ebukwini ya Bibele ya Vaavanyisi, “khale ka khaleni mirhi yi fambe yi ya tihlawulela hosi.” Xana yi rhange hi ku hlawula murhi wihi? A ku na wun’wana handle ka lowu kotaka ku tiyisela swiyimo swo tika, ku nga murhi wa mutlhwari lowu vekaka mihandzu yo tala.—Vaavanyisi 9:8.

Kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke, muprofeta Muxe u hlamusele tiko ra Israyele tanihi ‘tiko lerinene, tiko ra mitlhwari.’ (Deteronoma 8:7, 8) Hambi ku ri namuntlha, mirhi ya mutlhwari ya ha kumeka etindhawini to hambana-hambana, ku suka eNtshaveni ya Herimoni en’walungwini ku ya emindzilakanini ya Berixeba edzongeni. Ya ha khavisa timbuwa ta Rivala ra Saroni, miganga ya maribye ya Samariya ni minkova leyi noneke ya Galeliya.

Hakanyingi, vatsari va Bibele va tirhise murhi wa mutlhwari hi ndlela yo fanekisela. Swivumbeko swa murhi lowu swi tirhisiwe ku fanekisela tintswalo ta Xikwembu, xitshembiso xa ku pfuxiwa ka lava feke ni vutomi bya ndyangu lowu tsakeke. Ku wu kambisisa hi vukheta murhi lowu wa mutlhwari, swi ta hi pfuna ku twisisa leswi Matsalwa ma vulavulaka ha swona, naswona swi ta kurisa ku tlangela ka hina murhi lowu wo hlawuleka, lowu hlanganyelaka ni swivumbiwa hinkwaswo eku dzuniseni ka Muendli wa swona.—Pisalema 148:7, 9.

Murhi Wa Mutlhwari Lowu Nga Ni Magegetsu

Murhi wa mutlhwari a wu koki mahlo loko u wu vona ro sungula. A wu lehanga ku fana ni mikedari yin’wana leyikulu ya le Lebanoni. Ntsandza wa wona a hi wa risima ku fana ni mirhi ya yunipa, naswona swiluva swa wona a swi koki mahlo ku fana ni swa murhi wa almondi. (Risimu ra Solomoni 1:17; Amosi 2:9) Nchumu wa nkoka swinene eka murhi wa mutlhwari a wu voniwi hi mahlo—wu le hansi ka misava. Timitsu ta wona leti kotaka ku dzika ti ya fika eka timitara ta tsevu ehansi ka misava ti tlhela ti nava swinene, hi swona leswi endlaka leswaku murhi lowu wu veka mihandzu yo tala ni leswaku wu kota ku tiyiselela swiyimo swo tika.

Timitsu toleto ti pfuna mitlhwari leyi nga eswitsungeni leswi nga ni maribye leswaku yi tiyiselela dyandza, loko mirhi yin’wana enkoveni se yi omile hi ku pfumaleka ka mati. Timitsu toleto ti wu pfuna ku ya emahlweni wu veka mitlhwari ku ringana malembe-xidzana yo tala, hambiloko nsinya wa wona lowu wu nga ni magegetsu wu vonaka wu lunghekele ku tshiveriwa ntsena. Leswi murhi lowu wu nga ni magegetsu wu swi lavaka, i ndhawu leyi ringaneke leswaku wu kula kahle ni misava leyi wu pfumelelaka ku hefemula, leyi nga riki na mfava kumbe swimilana swin’wana leswi nga fuyaka switsotswana leswi nga ni khombo. Loko wo kota ku kuma swilo sweswo, murhi wun’we wu ta humesa kwalomu ka tilitara ta 57 ta mafurha hi lembe.

Handle ko kanakana, Vaisrayele a va rhandza mutlhwari hikwalaho ka mafurha ya wona ya risima. A va voninga tindlu ta vona hi swichuvambara leswi tirhisaka mafurha ya mutlhwari. (Levhitika 24:2) Mafurha ya mutlhwari a ma tirhisiwa eku swekeni. A ma hlayisa nhlonge leswaku yi nga tshwi hi dyambu naswona a ma nyika Vaisrayele xisibi xo hlamba ha xona. Mavele, vhinyo ni mitlhwari a ku ri yona mintshovelo leyikulu ya tiko. Xisweswo ku pfumaleka ka mihandzu ya mitlhwari a swi vula khombo endyangwini wa Muisrayele.—Deteronoma 7:13; Habakuku 3:17.

Kambe, hi ntolovelo mafurha ya mutlhwari a ma kumeka hi xitalo. Muxe u vulavule hi Tiko leri Tshembisiweke tanihi ‘tiko ra mitlhwari,’ kumbexana hikwalaho ka leswi mitlhwari yi byariwaka hi xitalo endhawini yoleyo. H. B. Tristram, mutivi va matimu ya ntumbuluko wa lembe-xidzana ra vu-19 u hlamusela mutlhwari tanihi “murhi wa nkoka etikweni rero.” Hikwalaho ka mpfuno wa mafurha ya mutlhwari ni ku tala ka wona, a ma tlhela ma tirhisiwa ku xaviselana ha wona ematikweni hinkwawo ya le Mediteraniya. Yesu Kreste hi byakwe u vulavule hi xikweleti lexi a xi ringana ni “mafurha ya mutlhwari ya swibya swa 100.”—Luka 16:5, 6.

Ku “Fana Ni Marhavi Ya Murhi Wa Mutlhwari”

Murhi wa mutlhwari lowu pfunaka swinene wu yi fanekisela kahle mikateko leyi humaka eka Xikwembu. Xana wanuna la chavaka Xikwembu a nga hakeriwa njhani? Mupisalema u yimbelele a ku: “Nsati wa wena u ta fana ni murhi wa vhinya lowu vekaka mihandzu eswiphen’wini swa le ndzeni-ndzeni swa yindlu ya wena. Vana va wena va ta fana ni marhavi ya murhi wa mutlhwari lowu teleke etafuleni ra wena.” (Pisalema 128:3) I yini “marhavi ya murhi wa mutlhwari” lawa ku vulavuriwaka hi wona, naswona ha yini mupisalema a ma ringanisa ni vana?

Leswi swi nga tolovelekangiki hi murhi wa mutlhwari hileswi swihluke swa wona swi hambetaka swi huma etshakwini ra nsinya wa kona.a Loko nsinya wu nga ha swi koti ku veka mihandzu leyi hi ntolovelo wu vekaka yona, hikwalaho ka ku dyuhala, varimi va tshika marhavi ma nga ri mangani kumbe swihluke leswintshwa leswaku swi kula kukondza swi va mbilu ya murhi wa kona. Endzhaku ka nkarhi, murhi wo sungula, wu ta va ni misinya yinharhu kumbe mune leyi tiyeke, leyi nga ta va yi wu rhendzerile, ku fana ni vana loko va tshame va rhendzele tafula. Marhavi lawa ma hluka eka xikundzu lexi nga mana wa wona kutani na wona ma ta veka mihandzu leyinene ya mitlhwari.

Swihlawulekisi leswi swa murhi wa mutlhwari swi yi kombisa kahle ndlela leyi vana va majaha ni va vanhwanyana va nga kulaka va tiyile eripfumelweni ha yona, hi ku pfuniwa hi timitsu ta moya ta vatswari va vona, leti nga ni matimba. Loko vana va kurile, na vona va hlanganyela eku vekeni ka mihandzu ni ku seketela vatswari va vona, lava va tsakelaka ku vona vana va vona va tirhela Yehovha swin’we na vona.—Swivuriso 15:20.

“Ni Murhi Wu Ni Ntshembo”

Tatana la kuleke, la tirhelaka Yehovha wa tsaka loko vana vakwe va chava Xikwembu. Kambe vana va rila loko hi ku famba ka nkarhi va vona tata wa vona a “famba hi ndlela ya misava hinkwayo.” (1 Tihosi 2:2) Bibele yi hi pfuna leswaku hi langutana ni khombo ro tano endyangwini, hi ku hi tiyisekisa leswaku lava feke va ta pfuxiwa.—Yohane 5:28, 29; 11:25.

Yobo, tata wa vana vo tala u ku lemukile ku koma ka vutomi bya munhu. U ku ringanise ni xiluva lexi hatlaka xi vuna. (Yobo 1:2; 14:1, 2) Yobo u navele onge a nga fa leswaku a ta hambana ni nhlomulo wakwe, a teka sirha tanihi vutumbelo lebyi a nga tumbelaka eka byona kutani a tlhela a vuya endzhaku ka nkarhi. Yobo u vutise a ku: “Xana loko munhu la tiyeke emirini a fa a nga tlhela a hanya?” Kutani u hlamule hi ku tiyiseka a ku: “Ndzi ta rindza emasikwini hinkwawo ya ntirho wa mina wo sindzisiwa, kukondza ku fika ntshunxeko wa mina. [Yehovha ] u ta vitana, mina ndzi ta ku hlamula. U ta navela ntirho wa mavoko ya wena.”—Yobo 14:13-15.

Xana Yobo u ku fanise na yini ku tiyiseka loku a a ri na kona ka leswaku Xikwembu a xi ta n’wi vitana esirheni? U ku fanise na murhi, laha nhlamuselo yakwe yi kombaka onge a a vulavula hi mutlhwari. Yobo u te: “Ni murhi wu ni ntshembo. Loko wu tsemiwa, wu ta hluka nakambe.” (Yobo 14:7) Murhi wa mutlhwari wu nga tsemiwa, kambe a wu fi. Wu fa ntsena loko wu simuriwa. Loko timitsu ta ha dzimile, murhi wu ta tlhela wu hluka wu va wuntshwa.

Hambiloko ko va ni dyandza leri tekaka nkarhi wo leha, leri nga vunisaka murhi wa mutlhwari lowu ku nga khale wu ri kona, xikundzu lexi nga ni magegetsu xa swi kota ku tlhela xi hluka. “Loko rimitsu ra wona ri kula emisaveni naswona xikundzu xa wona xi fa entshurini, loko wu kuma mati wu ta hluka kunene wu ta humesa rhavi ku fana ni ximilana lexintshwa.” (Yobo 14:8, 9) Yobo a a tshama etikweni leri omeke, leri nga ni ritshuri, laha kumbexana a voneke swikundzu swo tala swa mitlhwari leyi ku nga khale yi ri kona, leswi a swi vonaka onge swi omile naswona swi file. Kambe, loko timpfula ti nile, murhi wolowo lowu “feke” a wu tlhela wu hanya kutani ku hluka nsinya lowuntshwa etimitswini ta wona, onge i “ximilana lexintshwa.” Ku tipfuxa loku hlamarisaka ku susumetele mutivi un’wana wa ta swimilana wa le Tunisia ku vula a ku: “U nga ha vula hi ku tiyiseka leswaku mirhi ya mitlhwari a yi fi.”

Ku fana ni murimi la navelaka ku vona mirhi yakwe ya mitlhwari leyi vuneke leswaku yi thela yi hluka, Yehovha na yena u navela ku ma pfuxa eku feni malandza yakwe yo tshembeka. U lava ku vona malandza yakwe yo tshembeka yo kota Abrahama na Sara, Isaka na Raveka ni man’wana yo tala, ma tlhela ma hanya. (Matewu 22:31, 32) Swi ta tsakisa swonghasi ku amukela vanhu lava a va file ni ku va vona va tlhela va hanya vutomi lebyi heleleke ni lebyi nga ni xikongomelo!

Murhi Wa Mutlhwari Wo Fanekisela

Tintswalo ta Xikwembu ti kombisiwa hi ku va xi nga ri na xihlawuhlawu ni hi ku endla lunghiselelo ra ku pfuxiwa ka lava feke. Muapostola Pawulo u tirhise murhi wa mutlhwari ku kombisa ndlela leyi vanhu va kombiwaka tintswalo ta Yehovha ha yona, ku nga yiwi hi nghohe. I khale Vayuda va titlakusa hi ku va va ri vanhu lava hlawuriweke hi Xikwembu, ‘vana va Abrahama.’—Yohane 8:33; Luka 3:8.

Ku velekiwa erixakeni ra Xiyuda a xi nga ri xona xisekelo xa ku amukeriwa hi Xikwembu. Hambiswiritano, vadyondzisiwa hinkwavo vo sungula va Yesu a va ri Vayuda, naswona va ve ni lunghelo ra ku va vanhu vo sungula ku hlawuriwa hi Xikwembu leswaku va va mbewu leyi tshembisiweke ya Abrahama. (Genesa 22:18; Vagalatiya 3:29) Pawulo u fanise vadyondzisiwa lava va Vayuda ni marhavi ya murhi wa mutlhwari wo fanekisela.

Vunyingi bya Vayuda va ntumbuluko va ale Yesu, kutani va lahlekeriwa hi ntshembo wa ku va swirho swa “ntlhambinyana,” kumbe swa “Israyele wa Xikwembu.” (Luka 12:32; Vagalatiya 6:16) Xisweswo va fane ni marhavi ya mutlhwari wo fanekisela lama phatluriweke. I vamani lava a va ta nghena exikhundlheni xa vona? Hi lembe ra 36 C.E., ku hlawuriwe Vamatiko leswaku va va swirho swa mbewu ya Abrahama. A swi fana ni loko Yehovha a tlhome marhavi ya murhi wa mutlhwari wa le nhoveni eka wa le kaya. Lava a va ta vumba mbewu ya Abrahama leyi tshembisiweke a va ta katsa vanhu va matiko. Sweswi Vakreste Vamatiko a va ta “hlanganyela eka rimitsu ra mafurha ra mutlhwari.”—Varhoma 11:17.

Murimi a nga lorhi a tlhoma rhavi ra murhi wa mutlhwari wa le nhoveni eka wa le kaya naswona sweswo i ku ‘lwisana ni ntumbuluko.’ (Varhoma 11:24) Buku leyi nge The Land and the Book yi ri: “Tlhoma rhavi ra murhi wa le kaya emurhini wa le nhoveni, kutani hilaha Maarabu ma vulaka hakona, ri ta hundzula murhi wa le nhoveni, kambe loko wo endla swo hambana ni sweswo, wo namba u rivala.” Hilaha ku fanaka, Vakreste va Vayuda va hlamarile hi ndlela leyi Yehovha a “hundzuluxeleke ha yona nyingiso wa [yena] ro sungula ematikweni leswaku [a] humesa eka wona vanhu va vito ra [yena].” (Mintirho 10:44-48; 15:14) Hambiswiritano, xexo a xi ri xikombiso lexi nga erivaleni xa leswaku ku humelela ka xikongomelo xa Xikwembu a ku nga titsheganga hi rixaka rin’we ntsena. E-e, hikuva “eka tiko rin’wana ni rin’wana munhu loyi a xi chavaka a tlhela a endla ku lulama wa amukeleka eka xona.”—Mintirho 10:35.

Pawulo u kombise leswaku leswi “marhavi” lama nga tshembekangiki ya Vayuda ya murhi wa mutlhwari ma phatluriweke, ku nga ha endleka leswi fanaka ni le ka mani na mani loyi hi ku titlakusa ni ku nga yingisi a nga tshamangiki a ri exiyin’weni xa ku amukeriwa hi Yehovha. (Varhoma 11:19, 20) Kunene leswi swi kombisa leswaku tintswalo leti nga fanekeriwiki ta Xikwembu a ti fanelanga ti tekeriwa ehansi.—2 Vakorinto 6:1.

Ku Totiwa Hi Mafurha

Matsalwa ma kombisa ku tirhisiwa ka mafurha ya mutlhwari hi ndlela ya xiviri ni yo fanekisela. Eminkarhini ya khale, timbanga ni mafidzula a swi “olovisiwa hi mafurha” leswaku swi ta hola. (Esaya 1:6) Hi ku ya hi xin’wana xa swifaniso swa Yesu, Musamariya wa musa u chele mafurha ya mutlhwari ni vhinyo etimbangeni ta munhu loyi a n’wi kumeke endleleni leyi yaka eYeriko.—Luka 10:30-34.

Ku chela munhu hi mafurha ya mutlhwari enhlokweni swa phyuphyisa naswona swi rhurisa mbilu. (Pisalema 141:5) Naswona loko vakulu lava nga Vakreste va tlhuvutsana ni timhaka ta vuvabyi bya moya, va nga ha ‘tota mafurha eka xirho xa vandlha hi vito ra Yehovha.’ (Yakobo 5:14) Ndzayo ya Matsalwa leyi vakulu va yi nyikaka hi rirhandzu, ni swikhongelo leswi humaka embilwini, leswi khongeriwaka hikwalaho ka mupfumeri-kulobye la vabyaka hi tlhelo ra moya, swi fanisiwa ni mafurha ya mutlhwari lama rhurisaka mbilu. Lexi tsakisaka, hi xivulavulelo xa Xiheveru, minkarhi yin’wana munhu lonene u vuriwa “mafurha ya mutlhwari lama tengeke.”

“Murhi Wa Mutlhwari Lowu Vekaka Mihandzu, Lowu Nga eNdlwini Ya Xikwembu”

Hikwalaho ka tinhla leti se hi vulavuleke ha tona, a swi hlamarisi leswi malandza ya Xikwembu ma fanisiwaka ni mirhi ya mitlhwari. Davhida a a navela ku fana ni “murhi wa mutlhwari lowu vekaka mihandzu, lowu nga endlwini ya Xikwembu.” (Pisalema 52:8) Tanihi leswi hakanyingi mindyangu ya Vaisrayele a yi byale mirhi ya mutlhwari emakaya ya yona, xisweswo Davhida a a navela ku va ekusuhi na Yehovha ni ku veka mihandzu leyi nga ta dzunisa Xikwembu.—Pisalema 52:9.

Loko mfumo wa Yuda wa tinxaka timbirhi wa ha tshembekile eka Yehovha, a wu fana ni “murhi wa mutlhwari lowukulu, wa mihandzu yo saseka ni hi xivumbeko.” (Yeremiya 11:15, 16) Kambe vanhu va tiko ra Yuda va lahlekeriwe hi lunghelo rero loko va ‘ale ku yingisa marito ya Yehovha kutani va landzela swikwembu swin’wana.’—Yeremiya 11:10.

Leswaku hi va murhi wa mutlhwari lowu vekaka mihandzu, lowu nga endlwini ya Xikwembu, hi fanele ku yingisa Yehovha naswona hi tiyimisela ku amukela ndzayo leyi a hi “khutulelaka” ha yona leswaku hi kota ku veka mihandzu leyi engetelekeke ya Vukreste. (Vaheveru 12:5, 6) Tlhandlakambirhi, tanihi leswi murhi wa mutlhwari wa ntumbuluko wu lavaka timitsu to leha leswaku wu kota ku hanya hi nguva ya dyandza, na hina hi fanele ku dzikisa timitsu ta hina ta moya leswaku hi kota ku tiyiselela miringo ni ku xanisiwa.—Matewu 13:21; Vakolosa 2:6, 7.

Murhi wa mutlhwari wu n’wi fanekisela kahle Mukreste wo tshembeka, loyi kumbexana misava yi nga n’wi tiviki kambe a tiviwaka hi Xikwembu. Loko munhu wo tano o fa eka mafambiselo lawa ya swilo, u ta tlhela a hanya emisaveni leyintshwa leyi taka.—2 Vakorinto 6:9; 2 Petro 3:13.

Murhi lowu wa mutlhwari lowu kahle-kahle wu nga fiki, lowu hambetaka wu veka mihandzu lembe ni lembe, wu hi tsundzuxa xitshembiso xa Xikwembu lexi nge: “Masiku ya vanhu va mina ma ta fana ni masiku ya murhi; ni ntirho wa mavoko ya vona, vahlawuriwa va mina va ta wu tirhisa hi xitalo.” (Esaya 65:22) Xitshembiso xexo xa vuprofeta xi ta hetiseka emisaveni leyintshwa ya Xikwembu.—2 Petro 3:13.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Murhi wa khale lowu kumekaka eJávea, le Xifundzheni xa Alicante, eSpaniya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Mirhi ya mitlhwari eXifundzheni xa Granada, eSpaniya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Murhi wa khale wa mutlhwari ehandle ka marhangu ya Yerusalema

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Bibele yi vulavula hi ku tlhomiwa ka marhavi emurhini wa mutlhwari

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Murhi lowu wa khale wa mutlhwari wu rhendzeriwe hi swihluke leswintshwa