Tinyiko Leti A Ti Fanela Ku Va Ti Nyikiwa Hosi
“Vangoma va swilo swa le mpfhukeni lava humaka etindhawini ta le Vuxeni . . . va pfula xuma xa vona kutani va n’wi ha tinyiko ta nsuku, murhi wa risuna ni mira.”—Matewu 2:1, 11.
XANA hi yihi nyiko leyi u nga yi hlawulelaka munhu wa nkoka leswaku u n’wi nyika yona? Eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele mirhi yin’wana yo nun’hwela a yi ri ya nkoka ku fana ni nsuku—a yi ri ya nkoka swinene lerova a yi fanela ku va yi nyikiwa hosi.a Hi yona mhaka leyi tinyiko timbirhi leti vangoma va swilo swa le mpfhukeni va ti nyikeke “hosi ya Vayuda” a ku ri mirhi yo nun’hwela.—Matewu 2:1, 2, 11.
Bibele yi tlhela yi vula leswaku loko hosi ya xisati ya le Xeba yi endzela Solomoni, “yi [nyike] hosi titalenta ta nsuku ta 120, ni mafurha ya balsama yo tala ngopfu ni maribye ya risima; a ma vanga kona mafurha ya balsama lama fanaka ni lawa hosi ya xisati ya Xeba yi ma nyikeke Hosi Solomoni.”b (2 Tikronika 9:9) Tihosi na tona ti rhumele Solomoni mafurha ya balsama ku kombisa leswaku ta n’wi amukela.—2 Tikronika 9:23, 24.
Ha yini mirhi yoleyo yo nun’hwela ni swimilana a swi ri swilo swa nkoka ni leswi durhaka eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele? Hikuva a swi tirhisiwa eka mintirho ya nkoka, yo tanihi ku sasekisa, eka mintirho ya vukhongeri ni le ka swilahlo. (Hlaya bokisi leri nge, “Ku Tirhisiwa Ka Mirhi Yo Nun’hwela Eminkarhini Ya Ku Tsariwa Ka Bibele.”) Handle ka ku va yi laviwa swinene, mirhi yo nun’hwela a yi durha ku yi xava ni ku yi yisa endhawini yin’wana.
KU YA EKWANDZASINI RA ARABIYA
Hi minkarhi ya ku tsariwa ka Bibele, swimilana swin’wana swo nun’hwela a swi mila eNkoveni wa Yordani. Kambe, swin’wana a swi xaviwa ematikweni man’wana. Bibele yi vulavula hi mixaka yo hambanahambana ya mirhi yo nun’hwela. Eka leyi tolovelekeke ku na safroni, mhangani, sinamoni, mirhi ya risuna ni mira. Handle ka leyi, ku na leyi a yi cheriwa eka swakudya ku nga kumini, ntungufana ni aneta.
Xana mirhi yo nun’hwela leyi a yi nga tolovelekanga a yi huma kwihi? Timhangani, khasiya ni sinamoni a yi huma laha namuntlha ku nga Chayina, Indiya ni le Sri Lanka. Mirhi yo nun’hwela yo fana ni mira ni mirhi ya risuna yi kumeka emirhini ni le ka swimilana leswi milaka endhawini leyi nga kwandzasi ku sukela edzongeni wa Arabiya ku ya fika le Somalia laha Afrika. Kasi narda yi huma eIndiya naswona a yi kumeka etintshaveni ta Himalaya.
Leswaku yi fika eIsrayele, mirhi yo tala yo nun’hwela yi tleketliwa yi tsemakanyisiwa Arabiya. Hikokwalaho ka sweswo, emalembeni ya va-2000 na va-1000 B.C.E., buku leyi nge, The Book of Spices yi vula leswaku Arabiya “hi yona a yi tleketla nhundzu ku suka eVuxeni ni le Vupela-dyambu.” Madoroba ya khale, makhokholo ni laha tikharavhani a ti yima kona a swi kumeka eNegev le dzongeni wa Israyele laha a ku ri ni mimfungho leyi a yi kombisa laha van’wamabindzu a va yima kona. Xiviko xa World Heritage Centre of UNESCO xi vula leswaku tindhawu leti ti tlhela ti “kombisa laha a ku kumiwa mali yo tala kona . . . ku suka edzongeni wa Arabiya ku ya eMediteraniya.”
“Mirhi leyi yo nun’hwela i yitsongo kambe ya durha swinene naswona yi xaviwa ngopfu hi vanhu.”—The Book of Spices
Nkarhi na nkarhi tikharavhani leti a ti rhwale mirhi yo nun’hwela a ti famba tikhilomitara ta kwalomu ka 1 800 ti tsemakanya eArabiya. (Yobo 6:19) Bibele yi vulavula hi tikharavhani ta van’wamabindzu va Vaiximayele lava a va rhwale mirhi yo nun’hwela yo fana ni “labidanumi, balsama ni rihanti ra nhlaka” va huma na swona eGiliyadi va ya aEgipta. (Genesa 37:25) Vana va Yakobe va majaha va xavise Yosefa leswaku a ya va hlonga eka vanhu lava.
“BINDZU LERI HLAYISIWEKE RI RI XIHUNDLA”
Van’wamabindzu va le Arabiya hi vona lava a va xavisa mirhi yo tala yo nun’hwela ku ringana malembe yo tala. Hi vona a va rhumela mirhi yo nun’hwela eAsiya, yo fana ni khasiya ni sinamoni. Leswaku va heta vanhu va le Mediteraniya matimba leswaku va nga xavisi mirhi yo nun’hwela eVuxeni, Vaarabiya va hangalase mavunwa malunghana ni khombo ra ku kuma mirhi yo nun’hwela. Buku leyi nge, The Book of Spices yi vula leswaku mirhi ya xiviri yo nun’hwela a ku ri “bindzu leri hlayisiweke ri ri xihundla.”
Hi wahi mavunwa lawa Vaarabiya va nga ma hangalasa? Herodotus, mutivi wa matimu wa Mugriki loyi a hanyeke hi va-500 B.C.E., u vule leswaku a ku ri mavunwa ya leswaku swinyanyana swo chavisa swi aka swisaka emarhavini ya sinamoni. U tsale a vula leswaku lava lavaka sinamoni va veka nyama leyikulu ekusuhi ni nsinya. Hi makolo swinyenyana swi ta teka nyama yo tala swi yi yisa eswisakeni ivi swisaka swi wa hi ku tikiwa hi nyama. Kutani vanhu va tsema marhavi ya sinamoni ivi va yi xavisa eka van’wamabindzu. Switori sweswo swi hangalake swinene. Buku leyi nge, The Book of Spices yi vula leswaku “[sinamoni] a yi durhisiwa hikwalaho ka leswi kumbexana swi tikaka ku yi kuma.”
Eku heteleleni, xihundla xa Vaarabiya xi paluxekile naswona vulawuri bya vona byi herile. Hi va-100 B.C.E., le Aleksandriya aEgipta ku ve hlaluko lerikulu ni ntsindza wo xavisa mirhi yo nun’hwela. Swikepe swa le Rhoma a swi tluta swi suka aEgipta swi ya eIndiya, naswona loko vatluti va ta va xiye leswaku eLwandle ra Indiya ku va ni moya hi nguva ya mpfula a va tluta hi nkarhi wolowo. Hikwalaho ka sweswo, mirhi yo nun’hwela yo durha yi ye yi tala ivi yi nga ha durhi.
Namuntlha nkoka wa mirhi yo nun’hwela a wa ha fani ni wa nsuku. Naswona mirhi yo nun’hwela a ya ha faneleki ku va yi nga nyikiwa tihosi. Kambe, vanhu vo tala emisaveni hinkwayo va ha yi tirhisa leswaku va endla swilo swo tinun’hwerisa ni mirhi, hambi ku ri ku swilo swo swi chela eka swakudya leswaku swi nandziha. Hakunene, mirhi yo nun’hwela ya ha tiviwa ninamuntlha, hilaha a swi ri hakona eka malembe ya gidi lama hundzeke.
a Eminkarhini ya ku tsariwa ka Bibele, rito ra ririmi ro sungula leri hundzuluxeriweke ri va “murhi wo nun’hwela” kumbe “mirhi yo nun’hwela” hakanyingi ri kombetela eka mirhi yo nun’hwela leyi humaka eka swimilana ku nga ri swilo leswi cheriwaka eka swakudya.
b “Mafurha ya balsama” ku vuriwa mafurha kumbe mati lama humaka eka mirhi ni swimilana.