Nhlamuselo ya le hansi

Vulavisisi Bya Swihlovo Swa Ndzilo Leswi Pfuxetekaka

Vo tala va hina hi wu tekela ehansi ndzilo—ku fikela loko wu timeka kumbe loko nxavo wa oyili wu tlakuka. Hambi swi ri tano, ku tirhisiwa ka ndzilo hi xin’wana xa swivangelo-nkulu swa nthyakiso. Ndzilo lowu tirhisiwaka ngopfu wu kumeka hi ku tshiveriwa ka tihunyi kumbe oyili, endlelo leri vangaka ku mbulukiseriwa emoyeni ka tithani ta khaboni diyokisayidi ni ku herisa makhwati ya misava.

Nchumu wun’wana, i ndzilo wa nyutliya lowu nga ha tirhisiwiki ngopfu hikwalaho ka makhombo ni swiphiqo swo hlayisa thyaka leri nga ni khombo. Swikhomela-ndhawu swin’wana swi tiviwa tanihi swihlovo swa ndzilo leswi pfuxetekaka, hikwalaho ka leswi swi hlayisaka ndzilo wa ntumbuluko lowu nga kona ni lowu kumekaka mahala. Ku ni tinxaka ta ntlhanu letikulu.

Ndzilo lowu humaka edyambyini. Ndzilo lowu wu nga kokiwa hi ku olova, naswona ematikweni man’wana yo tanihi Israyele, tindlu to tala ti ni malwangu lama nghenisaka dyambu leswaku ri hisisa mati. Ku tirhisa dyambu leswaku ri humesa gezi swi nonon’hwa ngopfu, kambe swikoka-ntamu swa manguva lawa leswi kotaka ku koka ntamu wa dyambu swi nghenisa ndzilo ematiko-xikaya naswona swi pfuna ngopfu eku hlayiseni ka mali.

Gezi leri humaka emoyeni. Swipelupelu leswikulu sweswi swi tele eswiphen’wini swin’wana swa misava leswi nga ni moya ngopfu. Mphakelo wa gezi leri vitaniwaka gezi ra le moyeni wu le hansi hi nxavo nakambe a wu durhi ngopfu etindhawini tin’wana ku tlula mphakelo wa gezi leri tolovelekeke.

Gezi leri humaka ematini. Tiphesente ta 20 ta gezi ra misava ri huma eka swihlovo swa gezi swa le matini, kambe khombo ra kona, tindhawu to tala leti ri nga kokiwaka eka tona ematikweni lama hluvukeke se ti tirhisiwa ku tlula mpimo. Madamu lamakulu na wona ma nga ha vanga ku onhaka lokukulu ka ikholoji. Nchumu wo antswa lowu nga languteriwaka, ngopfu-ngopfu ematikweni lama hluvukaka, swi tikomba onge ma lava ku aka swihlovo leswitsongo swa gezi ra le matini.

Ntamu lowu humaka ehansi. Matiko man’wana, ngopfu-ngopfu Iceland na New Zealand, ma kote ku kuma “fambiselo ra mati yo hisa” leri nga ehansi ka misava. Ehansi ka misava tivholkhano ti hisisa mati, lama nga ha tirhisiwaka ku kufumeta tiyindlu, ni ku kuma gezi. Italy, Japani, Mexico, Philippines na United States, na wona ma tirhisa endlelo leri ra xihlovo lexi xa gezi ra ntumbuluko hi mpimo wo karhi.

Matimba lama humaka egandlatini. Magandlati ya malwandle ma tirhisiwa ematikweni man’wana, yo tanihi Britain, Furwa na Russia leswaku ku kokiwa gezi. Hambi swi ri tano, ku ni tindhawu titsongo emisaveni hinkwayo leti ku nga kumekaka mphakelo lowu wa ntamu lowu nga durhiki ngopfu eka tona.

Swiphiqo Swin’wana Leswikulu Swa Misava Swa Mbangu

Ku herisiwa ka makhwati. Tikotara tinharhu ta makhwati lama nga kahle ni hafu ya makhwati ya tindhawu to hisa ta misava se ma herisiwile, naswona mpimo wa ku herisiwa ka makhwati wu engeteleke hi ndlela leyi tsemaka nhlana exikarhi ka khume ra malembe lama hundzeke. Mindzinganyeto ya sweswinyana yi komba ku herisiwa ka makhwati ya tindhawu leti hisaka ku ri exikarhi ka 150 000 na 200 000 wa swikwere khilomitara lembe na lembe, ndhawu leyi nga ringanaka na Uruguay hi vukulu.

Thyaka leri nga ni chefu. Hafu ya tikhemikhali ta 70 000 leti sweswi ti endliwaka ti hlayeriwa eka leti nga ni chefu. United States ri ri roxe ri humesa 240 wa timiliyoni ta tithani ta thyaka leri nga ni chefu lembe na lembe. Hi ku pfumaleka ka vuxokoxoko bya tinhlayo, a swi olovi ku tiva ntsengo lowu heleleke wa misava hinkwayo. Ku tlhandlekela kwalaho, hi lembe ra 2000, ku ta va na kwalomu ka 200 000 wa tithani ta thyaka leri nga ni khombo leri hlayisiweke etindhawini swa xinkarhana.

Ku onhiwa ka misava. N’we-xa-nharhu xa misava xi le khombyeni ra leswaku xi nga hundzuka kwandzasi. Eswiphen’wini swin’wana swa Afrika, Kwandzasi ra Sahara ri kule hi kwalomu ka 350 wa tikhilomitara emalembeni ya 20 ntsena. Vutomi bya vanhu va timiliyoni ana se bya xungetiwa.

Ku pfumaleka ka mati. Kwalomu ka vanhu va magidi ya timiliyoni timbirhi va hanya etindhawini leti tshamaka ti ri hava mati lama eneleke. Ku kayivela loku ka mati ku nyanyisiwa hi ku tshwa ka swihlovo swa magidi hikwalaho ka ku mbombomela ka tshaku ra wona.

Tinxaka tin’wana ti le khombyeni ro herisiwa. Hambi leswi tinhlayo ta kona ti ngo mbamberiwa, vativi va sayense va ringanyeta leswaku exikarhi ka 500 000 na 1000 000 wa tinxaka ta swiharhi, swimilana ni switsotswana swi ta va swi herisiwile hi lembe ra 2000.

Nthyakiso wa moya. Hi ku ya hi nkambisiso wa Nhlangano wa Matiko eku sunguleni ka malembe ya va-1980 vanhu va gidi ra timiliyoni va tshama etindhawini ta le madorobeni lama hlaseriwaka siku na siku hi nxungeto wa rihanyo lowu vangiwaka hi nsiti kumbe hi tigasi to tanihi sulfur dioxide, nayitrojeni diyokisayidi, na khaboni monokisayidi. Ku andza ka xihatla ka madoroba emalembeni ya khume lama hundzeke handle ko kanakana ku nyanyise xiphiqo lexi. Ku tlula kwalaho, 24 wa magidi ya timiliyoni ya tithani ta khaboni diyokisayidi ti mbulukiseriwa emoyeni lembe na lembe, naswona ku ni nchavo wa leswaku “tigasi leti hisisaka misava” ti nga ha hisisa misava hinkwayo.