11. (a) Xana muti wa khale wa Babilona wu ‘endle misava hinkwayo yi dakwa’ hi ndlela yihi? (b) Xana Babilona Lonkulu u ‘endle misava hinkwayo yi dakwa’ hi ndlela yihi?

¹¹ Ku engetela kwalaho, muti wa khale wa Babilona a wu vuriwa “xinwelo xa nsuku evokweni ra Yehovha, u dakwise misava hinkwayo.” (Yeremiya 51:7) Muti wa khale wa Babilona wu endle matiko ma vona ku hetiseka ka marito ya vukarhi bya Yehovha, loko a ma hlula etinyimpini, a ma endla ma tsana ku fana ni vanhu lava pyopyiweke. Hi ndlela yoleyo muti lowu a wu tirhisiwa hi Yehovha. Hilaha ku fanaka, Babilona Lonkulu na yena u hlule matiko lerova a kala a va mfumo wa misava hinkwayo. Kambe a nga tirhisiwi hi xona Xikwembu nikatsongo. Kambe, u tirhela ‘tihosi ta misava’ leti a osweke na tona hi tlhelo ra moya. U tsakisa tihosi leti hi ku tirhisa tidyondzo takwe ta mavunwa ni mikhuva leyi endlaka vanhu mahlonga leswaku ‘lava akeke emisaveni,’ va tshama va ri lava tsaneke ku fana ni vanhu lava pyopyiweke, va yingisa vafumi va vona kambe swi nga humi embilwini.

12. (a) Xana xiyenge xa Babilona Lonkulu le Japani xi ve ni nandzu wa ku halata ngati yo tala hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi ndlela yihi? (b) Xana “mati” lama seketelaka Babilona Lonkulu ma hunguteke njhani eJapani naswona vuyelo byi ve byihi?

¹² Japani ra Mashinto i xikombiso lexinene xa mhaka leyi. Socha ra le Japani leri leteriweke ku va ni xivindzi xa nghala, a ri swi teka ku ri lunghelo lerikulu ku fela mufumi—ku nga xikwembu lexikulu xa Mashinto. Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, masocha ya le Japani ya kwalomu ka 1 500 000 ma file enyimpini; yo tala ya wona a ma swi teka ku ri vutoya ku pfumela ku hluriwa enyimpini. Kambe endzhaku ka ku hluriwa ka tiko ra Japani, Mufumi Hirohito u boheke ku pfumela leswaku a nga ha ri na yona mfanelo ya ku va xikwembu. Leswi swi endle leswaku “mati” yo tala lama seketelaka Vushinto, lebyi nga xiyenge xa Babilona Lonkulu, ma hunguteka—kambe sweswo swi endleke endzhaku ka loko Vushinto byi pfumelele ku halatiwa lokukulu ka ngati enyimpini ya le Pacific! Ku hunguteka loku ka matimba ya Vushinto ku pfule ni ndlela emalembeni ya sweswinyana ya leswaku Majapani ya 200 000, lawa vunyingi bya wona a ma ri Mashinto ni Mabudha, ma tinyiketela ni ku khuvuriwa tanihi malandza ya Yehovha, Hosi Leyikulu.

Nghwavava Yi Khandziye Xivandzana

13. Hi xihi xivono lexi Yohane a xi voneke loko ntsumi yi n’wi teka hi matimba ya moya yi n’wi yisa emananga?

¹³ Hi swihi swin’wana leswi vuprofeta byi swi vulaka malunghana ni nghwavava leyi leyikulu ni vumundzuku bya yona? Leswi Yohane a yeke emahlweni a swi vula swi hi komba xivono xin’wana lexi twisisekaka, u te: “Kavaloko [ntsumi] yi ndzi teka hi matimba ya moya yi ndzi yisa emananga. Kutani ndzi vona wansati a khandziye xivandzana xa muvala wa ribungu lexi teleke mavito lama sandzaka, lexi a xi ri ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume.”—Nhlavutelo 17:3.

14. Ha yini a swi fanerile leswaku Yohane a tekiwa a yisiwa emananga?

¹⁴ Ha yini Yohane a tekiwe a yisiwa emananga? Marito man’wana lama vuriweke enkarhini lowu hundzeke, ya ku avanyisiwa ka muti wa khale wa Babilona, ma vule leswaku a ku ta ‘avanyisiwa mananga ya le lwandle.’ (Esaya 21:1, 9) Leswi a swi ri xilemukiso xa leswaku hambileswi muti wa khale wa Babilona a wu sirheleriwe hi mati, a wu ta hundzuka marhumbi lama nga hava vaaki. Kutani ke, swa twala leswi Yohane a tekiwaka exivonweni xakwe a yisiwa emananga leswaku a ya vona leswi Babilona Lonkulu a weriwaka hi swona. Na yena u ta va marhumbi. (Nhlavutelo 18:19, 22, 23) Kambe Yohane u hlamarile loko a vona leswi endlekaka kwalaho. Nghwavava leyi a yi nga ri yoxe! A yi tshame ehenhla ka xivandzana xo chavisa swinene!

15. Hi kwihi ku hambana loku nga kona exikarhi ka xivandzana xa le ka Nhlavutelo 13:1 ni lexi nga eka Nhlavutelo 17:3?

¹⁵ Xivandzana lexi xi ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume. Xana xa fana ni xivandzana lexi Yohane a xi voneke eku sunguleni, lexi na xona xi nga ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume? (Nhlavutelo 13:1) Doo, swi hambanilenyana. Xivandzana lexi i xa ribungu naswona a xi na swidlodlo kasi lexiya xo sungula a xi ri ni swidlodlo. Ematshan’weni yo va ni mavito lama sandzaka etinhlokweni ta xona ta nkombo ntsena, lexi xona xi ‘tele hi mavito lama sandzaka.’ Kambe, ku fanele ku ri ni vuxaka exikarhi ka xivandzana lexi lexintshwa ni lexiya xo sungula; phela swi yelana swinene ngopfu lerova leyi a hi mhaka ya xiwelo.

16. Xana xivandzana xa ribungu i yini naswona ku vuriwe leswaku xikongomelo xa xona i yini?

¹⁶ Kutani ke, xivandzana lexi lexintshwa xa ribungu i yini? Ku fanele ku ri xifaniso xa xivandzana lexi xi simekiweke hi ku seketeriwa hi xivandzana xa Anglo-Amerika lexi nga ni timhondzo timbirhi ku fana ni xinyimpfana. Endzhaku ka loko ku endliwe xifaniso lexi, xivandzana xa timhondzo timbirhi xi pfumeleriwe leswaku xi nghenisa ku hefemula eka xifaniso lexi xa xivandzana. (Nhlavutelo 13:14, 15) Sweswi Yohane se u vona xifaniso lexi hanyaka ni lexi hefemulaka. Xi yimela Ntwanano wa Matiko lowu xivandzana xa timhondzo timbirhi xi wu simekeke hi 1920. Presidente Wilson wa le United States u vule leswaku Ntwanano lowu wa Matiko “wu ta va xisekelo xa ku tisa vululami eka vanhu hinkwavo naswona wu ta herisa nxungeto wa nyimpi hi ku helela.” Loko wu pfuxiwa eku feni endzhaku ka nyimpi ya vumbirhi ya misava, se wu ri Nhlangano wa Matiko, xikongomelo xa wona lexi tsariweke ehansi a ku ri “leswaku ku tshama ku ri ni ku rhula ni nsirheleleko emisaveni hinkwayo.”

17. (a) Xana xivandzana xa ribungu xo fanekisela xi tele hi mavito lama sandzaka hi ndlela yihi? (b) Xana i mani la khandziyeke xivandzana lexi xa ribungu? (c) Xana vukhongeri bya le Babilona byi tihlanganise njhani ni Ntwanano wa Matiko ni mutlhandlami wa wona ku sukela khale?

¹⁷ Xana xivandzana lexi xo fanekisela xi tele hi mavito yo sandza hi ndlela yihi? Hi leswi vanhu va simekeke xifaniso lexi lexi hlanganisaka matiko yo tala leswaku xi siva Mfumo wa Xikwembu—leswaku xi endla leswi Xikwembu xi vulaka leswaku swi ta endliwa ntsena hi Mfumo wa xona. (Daniyele 2:44; Matewu 12:18, 21) Kambe lexi hlamarisaka eka xivono lexi xa Yohane, hi leswi Babilona Lonkulu a khandziyeke xivandzana lexi xa ribungu. Hilaha vuprofeta lebyi byi kombisaka hakona, vukhongeri bya le Babilona, ngopfu-ngopfu bya Vujagana, byi tihlanganise ni Ntwanano wa Matiko ni mutlhandlami wa wona. Khale hi December 18, 1918, vandlha leri a ri tiviwa tanihi National Council of the Churches of Christ ra le Amerika, ri amukele xiboho lexi xiphemu xa kona xi hlayekisaka xileswi: “Ntwanano wo tano a hi xitirho xa politiki ntsena; kambe i Mfumo wa Xikwembu emisaveni lowu tikombisaka hi xivumbeko xa politiki. . . . Kereke yi fanele yi katekisa Ntwanano lowu wa Matiko handle ka sweswo a wu nge swi koti ku ya emahlweni. . . . Ntwanano wa Matiko wu fambisana ni Evhangeli. Ku fana ni Evhangeli, xikongomelo xa wona i ‘ku tisa ku rhula ni ntshamiseko emisaveni.’”

18. Xana vafundhisi va Vujagana va swi kombise njhani leswaku va wu seketela Ntwanano wa Matiko?

¹⁸ Hi January 2, 1919, phepha-hungu leri nge San Francisco Chronicle a ri ri ni nhloko-mhaka leyi nge: “Mupapa U Kombela Leswaku Vanhu Va Amukela Ntwanano Wa Matiko Wa Wilson.” Hi October 16, 1919, ku yisiwe xikombelo lexi sayiniweke hi vafundhisi va 14 450 eka Huvo ya Milawu ya le United States, ku komberiwa huvo yoleyo “leswaku yi teka ntwanano wa ku rhula wa le Paris yi wu hlanganisa ni ntwanano wa vandla leri ra ntwanano wa matiko.” Hambileswi Huvo ya Milawu ya le United States yi tsandzekeke ku amukela ntwanano lowu, vafundhisi va Vujagana va ye emahlweni va seketela vandla leri ra Ntwanano wa Matiko. Xana Ntwanano lowu wa Matiko wu khanguriwe njhani? Phepha-hungu ra le Switzerland ra November 15, 1920, ri hlayekisa xileswi: “Nhlangano wo sungula wa ku pfula Ntwanano wa Matiko wu sunguriwe hi awara ya khume-n’we mixo lowu hi ku biwa ka tinsimbhi ta tikereke hinkwato ta le Geneva.”

19. Loko xivandzana xa ribungu xi humelela, xana lava ntlawa wa Yohane va endlise ku yini?

¹⁹ Xana lava ntlawa wa Yohane, ku nga vona va ri voxe emisaveni lava amukeleke Mfumo wa Mesiya hi mandla mambirhi, va hlanganyerile eku loseni ka xivandzana xa ribungu hilaha Vujagana byi endleke hakona? Nikatsongo! Hi Sonto, September 7, 1919, ntsombano wa vanhu va Yehovha le Cedar Point, Ohio, a wu ri ni nkulumo ya le rivaleni leyi nge “Ntshembo Eka Vanhu Lava Karhatekeke.” Hi siku leri landzelaka, phepha-hungu leri nge Star-Journal ra le Sandusky ri vike leswaku J. F. Rutherford loko a vulavula ni vanhu lava laveke ku va 7 000, u “vule leswaku Ntwanano lowu wa Matiko wu ta weriwa hi vukarhi bya Hosi . . . hikwalaho ka leswi vafundhisi—va Khatoliki ni va Protestente—va tiendleke onge va yimela Xikwembu, kambe va tshike kungu ra xona kutani va amukela Ntwanano wa Matiko, va wu ndhundhuzela va vula leswaku i vandla ra politiki leri yimelaka mfumo wa Kreste emisaveni.”

20. Ha yini a ku ri xisandzu leswaku vafundhisi va ndhundhuzela Ntwanano wa Matiko va vula leswaku “i Mfumo wa Xikwembu emisaveni lowu tikombisaka hi xivumbeko xa politiki”?

²⁰ Ku tsandzeka hi ndlela leyi nyumisaka ka Ntwanano wa Matiko a ku fanele ku endle vafundhisi va swi vona leswaku nhlengeletano leyi ya vanhu a hi xiphemu xa Mfumo wa Xikwembu wa laha misaveni. A ku ri xisandzu ku vula tano! Leswi swi endle vanhu va anakanya leswaku Xikwembu xa ma seketela manyala yo chavisa lama endliweke hi Ntwanano lowu. Kambe loko ku ri Xikwembu, ‘ntirho wa xona wu hetisekile.’ Mfumo wa Yehovha wa le tilweni lowu rhangeriwaka hi Kreste hi wona a nga ta wu tirhisa ku tisa ku rhula ni ku endla leswaku ku rhandza ka yena ku endliwa emisaveni ku fana ni le tilweni—ku nga ri mpfangano wa van’watipolitiki lava himpfilitanaka, lava vo tala va vona va nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona.—Deteronoma 32:4; Matewu 6:10.

21. I yini lexi kombisaka leswaku nghwavava leyikulu yi seketela yi tlhela yi xixima mutlhandlami wa Ntwanano wa Matiko, ku nga Nhlangano wa Matiko?

²¹ Ku vuriwa yini hi mutlhandlami wa Ntwanano wa Matiko, ku nga Nhlangano wa Matiko? Ku sukela loko wu simekiwa, wu pfumelele nghwavava leyi yi wu khandziya, yi tirhisana na wona ni ku ringeta ku wu kongomisa. Hi xikombiso, loko wu hlanganisa malembe ya 20 hi June 1965, vayimeri va Kereke ya Rhoma Khatoliki ni va Kereke ya Eastern Orthodox, swin’we ni Maprotestente, Vayuda, Mahindu, Mabudha ni Mamoslem—lava ku vuriwaka leswaku a va yimela vanhu va magidi-mbirhi wa timiliyoni eka vaaki va misava—va hlengeletanile le San Francisco leswaku va tlangela ni ku kombisa ku seketela ni ku xixima ka vona vandla leri ra Nhlangano wa Matiko. Loko Mupapa Paul wa Vutsevu a endzela Nhlangano wa Matiko hi October 1965, u wu hlamusele tanihi “nhlengeletano leyikulu ku tlula hinkwato leti nga kona emisaveni hinkwayo” a tlhela a tlhandlekela a ku: “Vanhu va teka vandla ra Nhlangano wa Matiko ri ri rona ntsena leri nga tisaka ntwanano ni ku rhula.” Mupapa un’wana loyi na yena a nga tshama a endza, ku nga Mupapa John Paul wa Vumbirhi, loko a vulavula eka Nhlangano wa Matiko hi October 1979, u te: “Ndzi navela leswaku Nhlangano wa Matiko wu tshama wu ri wona mukondleteri-nkulu wa ku rhula ni vululami.” Lexi xiyekaka, mupapa a nga vulavulanga swo tala hi Yesu Kreste kumbe Mfumo wa Xikwembu. Loko a endzele le United States hi September 1987, hilaha The New York Times yi vikaka hakona, “John Paul u vulavule ngopfu hi ntirho lowunene wa Nhlangano wa Matiko eku kondleteleni ka . . . ‘vun’we lebyintshwa emisaveni hinkwayo.’”

Vito Leri Nga Xihundla

22. (a) Xana nghwavava yi hlawule ku khandziya xivandzana xa njhani? (b) Xana Yohane u yi hlamusela njhani nghwavava yo fanekisela leyi ku nga Babilona Lonkulu?

²² Ku nga ri khale Yohane u xiye leswaku nghwavava leyi leyikulu yi hlawule ku khandziya xivandzana lexi nga ni khombo. Kambe, u sungule hi ku xiyisisa Babilona Lonkulu hi yexe. U tisasekise hi swilo swo durha, kambe a nga languteki, wa nyenyetsa! “Naswona wansati a a ambale nguvu ya xivunguvungu ni ya ribungu, a a tisasekise hi nsuku ni maribye ya risima ni tiperela, evokweni rakwe a a tamele xinwelo xa nsuku lexi teleke swilo leswi nyenyetsaka ni swilo leswi nga basangiki swa vumbhisa byakwe. Kutani emombyeni wakwe a a tsariwe vito ra xihundla, leri nge: ‘Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava.’ Kavaloko ndzi vona leswaku wansati u dakwe hi ngati ya vakwetsimi ni hi ngati ya timbhoni ta Yesu.”—Nhlavutelo 17:4-6a.

23. Hi rihi vito leri heleleke ra Babilona Lonkulu naswona xana ri vula yini?

²³ Hilaha a ku endliwa hakona emfun’weni wa khale wa Rhoma, nghwavava leyi yi vitaniwa hi vito leri nga emombyeni wa yona.d I vito ro leha: “Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava.” Vito leri i “xihundla,” ri ni nhlamuselo leyi tumbeleke. Kambe nhlamuselo ya rona a yi ta tiviwa hi nkarhi wa Xikwembu lowu faneleke. Kahle-kahle, ntsumi yi nyike Yohane rungula leri eneleke lerova malandza ya Yehovha namuntlha ma swi kota ku twisisa nhlamuselo leyi enteke ya vito leri ro leha. Hi tiva Babilona Lonkulu a ri vukhongeri hinkwabyo bya mavunwa. I “mana wa tinghwavava” hikuva vukhongeri byin’wana ni byin’wana bya mavunwa lebyi nga kona emisaveni, ku katsa ni mimpambukwa ya ntsandza-vahlayi ya Vujagana, yi fana ni vana vakwe va vanhwanyana, lava tekelelaka yena eku endleni ka vunghwavava hi tlhelo ra moya. Nakambe i mana wa “swilo leswi nyenyetsaka” hikwalaho ka leswi a velekeke vana lava nyenyetsaka vo fana ni vugandzeri bya swifaniso swa hava, vungoma, ku hlahluva, vungoma bya tinyeleti, vungoma bya xandla, ku endla magandzelo hi vanhu, vunghwavava bya le tempeleni, vudakwa lebyi endleriwaka ku tsakisa swikwembu swa mavunwa ni mintirho yin’wana yo biha.

24. Ha yini swi fanerile leswaku Babilona Lonkulu a voniwa a ambale “nguvu ya xivunguvungu ni ya ribungu” naswona a “tisasekise hi nsuku ni maribye ya risima ni tiperela”?

²⁴ Babilona Lonkulu u ambale “nguvu ya xivunguvungu ni ya ribungu,” ku nga mivala ya le vuhosini naswona u “tisasekise hi nsuku ni maribye ya risima ni tiperela.” Marito lawa ma faneleka hakunene! Anakanya hi miako hinkwayo leyikulu ni yo saseka, swifaniso swa nxavo wa le henhla ni leswi kalaka swinene swin’we ni nhundzu yin’wana ya vukhongeri, ndhawu swin’we ni mali ya ntsandza-vahlayi leyi vukhongeri bya misava leyi byi yi hlengeleteke. Ku nga khathariseki leswaku hi le mutini wa Vatican, hi le ntsindza wa vachumayeri va le ka TV le United States kumbe emiakweni yo saseka ya vukhongeri bya Mabudha ni le titempele ta le Vuxeni, Babilona Lonkulu u hlengelete rifuwo lerikulu—a tlhela a lahlekeriwa hi rin’wana ra rona minkarhi yin’wana.

25. (a) Xana leswi nga endzeni ka “xinwelo xa nsuku lexi teleke swilo leswi nyenyetsaka” swi fanekisela yini? (b) Xana nghwavava leyi yo fanekisela yi dakwe hi ndlela yihi?

²⁵ Vona leswi nghwavava leyi yi swi khomeke evokweni ra yona. Yohane swi fanele swi n’wi hlambise timbilu loko a swi vona—i xinwelo xa nsuku “lexi teleke swilo leswi nyenyetsaka ni swilo leswi nga basangiki swa vumbhisa byakwe”! Lexi i xinwelo lexi tameleke “vhinyo ya vukarhi bya vumbhisa bya yena” lebyi yi endleke matiko hinkwawo ma pyopyiwa hi byona. (Nhlavutelo 14:8; 17:4) Xinwelo lexi xi vonaka xi sasekile ehandle, kambe leswi xi swi tameleke swa nyenyetsa, a swi basanga. (Ringanisa na Matewu 23:25, 26.) Xi tamele mikhuva hinkwayo leyi thyakeke ni mavunwa lawa nghwavava leyikulu yi ma tirhiseke ku yenga matiko leswaku yi ma lawula. Ku engetela kwalaho, Yohane u xiye leswaku nghwavava hi yoxe yi dakwile, yi pyopyiwe hi ngati ya malandza ya Xikwembu! Kahle-kahle, hi ku famba ka nkarhi hi twa leswaku “eka [y]ona ku kumiwe ngati ya vaprofeta ni ya vakwetsimi ni ya hinkwavo lava dlayiweke emisaveni.” (Nhlavutelo 18:24) Wolowo i nandzu lowukulu ngopfu wa ngati!

26. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya leswaku Babilona Lonkulu u ni nandzu wa ngati?

²⁶ Eka malembe-xidzana lama hundzeke, mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa wu halate ngati yo tala swinene. Hi xikombiso, emalembeni ya le xikarhi le Japani, titempele leti nga eKyoto a ti cinciwa ti va makhokholo naswona tinghwendza leti rhandzaka nyimpi a ti mbeyetelana eswitarateni kukondza ngati yi khuluka kunene, ti ri karhi ti vitana “vito ro kwetsima ra Budha.” Eka lembe-xidzana ra vu-20, vafundhisi va Vujagana a va macha ni masocha ya matiko ya vona naswona masocha lawa a ma dlayana hi woxe, leswi endleke leswaku ku fa vanhu va kwalomu ka dzana ra timiliyoni. Hi October 1987, Nixon, khale ka presidente wa le United States, u te: “Lembe-xidzana ra vu-20 a ri ma tlula hinkwawo hi ku halata ngati. Ku dlayiwe vanhu vo tala etinyimpini ta lembe-xidzana leri ku tlula lava dlayiweke eka tinyimpi hinkwato leti lwiweke emahlweni ka lembe xidzana leri.” Vukhongeri bya misava a byi amukeleki eka Xikwembu hikwalaho ka leswi byi hoxeke xandla eka leswi; Yehovha wa ma nyenya “mavoko lama halataka ngati leyi nga riki na nandzu.” (Swivuriso 6:16, 17) Eku sunguleni Yohane u twe marito ma huwelela ealtarini ma ku: “Hosi leyi Lawulaka yo kwetsima ni ya ntiyiso, xana u ta yima ku fikela rini u nga avanyisi ni ku rihisela ngati ya hina eka lava va tshamaka emisaveni?” (Nhlavutelo 6:10) Babilona Lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa swilo leswi nyenyetsaka swa misava u ta boheka ku hlamusela loko ku fika nkarhi wo hlamula xivutiso lexi.

Ndzima 34

Ku Paluxiwa Ka Xihundla Lexikulu

1. (a) Xana Yohane u titwe njhani loko a vona nghwavava leyikulu ni xivandzana xo chavisa lexi yi xi khandziyeke, naswona ha yini a titwe hi ndlela leyi? (b) Xana lava ntlawa wa Yohane va titwa njhani loko swiendlakalo swi ri karhi swi hetisisa xivono lexi xa vuprofeta?

YOHANE u titwise ku yini loko a vona nghwavava leyikulu ni xivandzana xo chavisa lexi yi xi khandziyeke? Yena hi yexe wa hlamula: “Kuteloko ndzi n’wi vona ndzi hlamala hi ku hlamala lokukulu.” (Nhlavutelo 17:6b) Munhu wa nyama a a nga ta swi kota ku endla xivono xo fana ni lexi. Kambe timhaka ti tano, nghwavava yi le mananga naswona yi khandziye xivandzana xa ribungu lexi chavisaka! (Nhlavutelo 17:3) Lava ntlawa wa Yohane namuntlha na vona va hlamarile swinene loko swiendlakalo swi sungula ku hetisisa xivono lexi xa vuprofeta. Loko vanhu va misava vo xi vona, a va ta ku, ‘Swa hlamarisa,’ naswona vafumi va misava a va ta ku, ‘A swi hlamuseleki!’ Kambe xivono lexi i xa xiviri esikwini ra hina naswona xa chavisa. Vanhu va Xikwembu ana se va hoxe xandla swinene eku hetisekeni ka xivono lexi naswona leswi swa va tiyisekisa leswaku vuprofeta lebyi byi ta fikelela ku chaputa ka byona loku hlamarisaka.

2. (a) Loko yi vona leswaku Yohane u hlamarile, xana ntsumi yi n’wi byele yini? (b) I yini leswi lava ntlawa wa Yohane va hlavuteriweke swona naswona va hlavuteriwe hi ndlela yihi?

² Ntsumi yi swi xiyile leswaku Yohane u hlamarile. Kutani Yohane u ye emahlweni a ku: “Hiloko ntsumi yi ku eka mina: ‘Ha yini u hlamala? Ndzi ta ku byela xihundla xa wansati ni xa xivandzana lexi n’wi rhwaleke, lexi nga ni tinhloko ta nkombo ni timhondzo ta khume.’” (Nhlavutelo 17:7) Aha, ntsumi a yi ta paluxa xihundla lexi! Yi hlamusele Yohane la hlamaleke hi ta swivumbeko swo hambana-hambana swa xivono lexi ni hi swiendlakalo leswi hlamarisaka leswi nga ta humelela ku nga ri khale. Hilaha ku fanaka, leswi lava ntlawa lowu xalamukeke wa Yohane va kongomisiwaka hi tintsumi namuntlha, va hlavuteriwile leswaku va twisisa vuprofeta lebyi. “Xana tinhlamuselo a ti humi eka Xikwembu?” Ku fana na Yosefa wo tshembeka, hi teka tinhlamuselo ti ri leti humaka eka xona. (Genesa 40:8; ringanisa na Daniyele 2:29, 30.) Vanhu va Xikwembu va vekiwe exiyin’weni xa le henhla swinene tanihi leswi Yehovha ku nga yena a va hlavutelaka nhlamuselo ya xivono ni ndlela leyi xi va khumbaka ha yona. (Pisalema 25:14) Hi nkarhi lowu faneleke, u endle leswaku va twisisa xihundla xa wansati ni xa xivandzana.—Pisalema 32:8.

3, 4. (a) Hi yihi nkulumo leyi nyikeriweke hi N. H. Knorr hi 1942, naswona nkulumo leyi yi vule leswaku xivandzana xa ribungu xi yimela yini? (b) Hi wahi marito lawa ntsumi yi ma byeleke Yohane, lawa N. H. Knorr a ma hlamuseleke?

³ Ku sukela hi September 18 ku ya eka 20, 1942, loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi tinyike matimba, Timbhoni ta Yehovha le United States ti khome nhlengeletano ya tona leyi a yi vitaniwa leswaku i New World Theocratic Assembly [Nhlengeletano Ya Misava Leyintshwa Leyi Kongomisiwaka Hi Xikwembu]. Doroba leri a yi khomeriwe eka rona, ku nga Cleveland, le Ohio, a ri hlanganisiwe hi riqingho ni tinhlengeletano leti khomeriweke emadorobeni man’wana ya 50 lerova nhlohlorhi ya lava veke kona a yi ri 129 699. Mintsombano leyi fanaka yi khomiwile ematikweni man’wana laha xiyimo xa nyimpi a xi nga bihanga ngopfu. Hi nkarhi wolowo, vanhu vo tala va Yehovha a va anakanya leswaku nyimpi yi ta kula kutani yi hetelela yi va nyimpi ya Xikwembu ya Armagedoni; hi yona mhaka leyi vanhu vo tala a va swi langutele hi mahlo-ngati ku yingisa nkulumo ya le rivaleni leyi a yi ri ni nhloko-mhaka leyi nge, “Ku Rhula—Xana Ku Nga Tshama Hi Masiku?” Swi tise ku yini leswaku N. H. Knorr, presidente lontshwa wa Nhlengeletano ya Watch Tower a vulavula hi ku rhula loko swi ri erivaleni leswaku matiko ma ta langutana ni nkitsikitsi?a Lexi pfuneke hi leswi lava ntlawa wa Yohane a va “nyikela nyingiso lowukulu ku tlula lowu tolovelekeke” eka Rito ra Xikwembu ra vuprofeta.—Vaheveru 2:1; 2 Petro 1:19.

⁴ Xana nkulumo leyi nge “Ku Rhula—Xana Ku Nga Tshama Hi Masiku?” yi byi tlhantlhe njhani vuprofeta lebyi? N. H. Knorr u swi veke erivaleni leswaku xivandzana xa ribungu xa Nhlavutelo 17:3 i vandla ra Ntwanano wa Matiko, a tlhela a hlamusela khombo leri nhlangano lowu a wu ta langutana na rona hi ku tirhisa marito lama landzelaka lawa ntsumi yi ma byeleke Yohane, yi ku: “Xivandzana lexi u xi voneke, a xi ri kona, kambe a xa ha ri kona, naswona xi ta tlhandluka xi huma ekheleni ro enta ku nga ri khale, kutani xi ta ya eku lovisiweni.”—Nhlavutelo 17:8a.

5. (a) Swi tise ku yini leswaku “xivandzana lexi . . . a xi ri kona” xi nga ‘ha vi kona’? (b) Xana N. H. Knorr u xi hlamule njhani xivutiso lexi nge, “Xana vandla leri ra Ntwanano wa Matiko ri ta tshama ri ri ekheleni?”

⁵ “Xivandzana lexi . . . a xi ri kona.” Ina, a xi ri kona, xi vitaniwa Ntwanano wa Matiko ku sukela hi January 10, 1920 ku ya emahlweni naswona xi kale xi seketeriwa hi matiko ya 63. Kambe hi ku famba ka nkarhi tiko ra Japani, ra Jarimani ni ra Italy ma humile naswona khale ka tiko ra Soviet Union ri susiwile eka vandla leri ra Ntwanano wa Matiko. Hi September 1939, mufumi wa tihanyi wa Munazi wa le Jarimani u sungule Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.b Leswi vandla leri ra Ntwanano wa Matiko ri tsandzekeke ku hlayisa ku rhula emisaveni, ri hetelele ri nghene ekheleni, laha a ri nga koti ku endla nchumu. Hi 1942 se a ku ri nchumu wa nkarhi lowu hundzeke. Yehovha u nyike vanhu vakwe nhlamuselo leyi enteke ya xivono lexi hi nkarhi lowu faneleke! Eka Nhlengeletano Ya Misava Leyintshwa Leyi Kongomisiwaka Hi Xikwembu, a swi fanerile leswaku N. H. Knorr a vula leswaku “xivandzana . . . a xa ha ri kona.” Endzhaku ka sweswo u vutisile a ku, “Xana vandla leri ra Ntwanano wa Matiko ri ta tshama ri ri ekheleni?” Loko a hlamula, u tshahe Nhlavutelo 17:8, kutani a ku: “Vandla leri ra matiko ya misava ri ta tlhela ri huma ekheleni.” Leswi swi ve tano hakunene—hilaha Rito ra Yehovha ra vuprofeta ri vuleke hakona!

Xi Huma eKheleni

6. (a) Xana xivandzana xa ribungu xi hume rini ekheleni naswona xi nyikiwe vito rihi? (b) Ha yini ku simekiwa ka vandla ra Nhlangano wa Matiko kahle-kahle ku ri ku pfuxetiwa ka xivandzana xa ribungu?

⁶ Xivandzana xa ribungu xi tlhele xi huma ekheleni hilaha a swi vuriwe hakona. Hi June 26, 1945, a ku ri ni huwa leyikulu le San Francisco, U.S.A., loko matiko ya 50 ma kombisa ku amukela ka wona Ntwanano wa nhlengeletano ya Nhlangano wa Matiko. Vandla leri a ri endleriwe ku “hlayisa ku rhula ni nsirhelelo emisaveni hinkwayo.” Vandla ra Nhlangano wa Matiko a ri ri ni swilo swo tala leswi a ri fana ha swona ni leriya ra Ntwanano wa Matiko. The World Book Encyclopedia yi ri: “Nhlangano wa Matiko wu ni ku fana ko karhi ni vandla ra Ntwanano wa Matiko, leri simekiweke endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava . . . Matiko yo tala lawa a ma ri swirho swa Ntwanano wa Matiko loko wu simekiwa ma tlhele ma va swirho swa vandla ra Nhlangano wa Matiko loko ri simekiwa. Ku fana ni vandla ra Ntwanano wa Matiko, vandla ra Nhlangano wa Matiko ri simekiwe leswaku ri hlayisa ku rhula exikarhi ka matiko. Swirho-nkulu swa Nhlangano wa Matiko swa fana ni leswiya swa vandla ra Ntwanano wa Matiko.” Kutani ke, ku simekiwa ka Nhlangano wa Matiko kahle-kahle i ku pfuxetiwa ka xivandzana xa ribungu. Swirho swa yona swa matiko ya kwalomu ka 190 swi swi tlula swinene swirho swa 63 swa vandla ra Ntwanano wa Matiko; naswona vandla ra Nhlangano wa Matiko ri ni vutihlamuleri lebyikulu swinene ku tlula lera Ntwanano wa Matiko.

7. (a) Xana vanhu lava tshamaka emisaveni va hlamale xivandzana xa ribungu lexi pfuxetiweke hi ndlela yihi? (b) Hi yihi pakani leyi Nhlangano wa Matiko wu tsandzekaka ku yi fikelela naswona murhangeri wa yona u vule yini malunghana ni leswi?

⁷ Loko vandla ra Nhlangano wa Matiko ra ha ku simekiwa, vanhu a va ri ni ntshembo lowukulu. Leswi a swi hetisisa marito ya ntsumi lama nge: “Kutani lava tshamaka emisaveni, kambe mavito ya vona ma nga tsariwangiki eka buku-nsongwa ya vutomi hi mpfhuka misava yi va kona, loko va vona leswaku xivandzana lexi a xi ri kona, kambe a xa ha ri kona, kasi xi ta tlhela xi va kona, va ta hlamala swinene.” (Nhlavutelo 17:8b) Vanhu lava akeke emisaveni va ri ndhundhuzerile vandla leri lerikulu, lerintshwa, leri ntsindza wa rona wu nga emiakweni yo leha le nambyeni wa East River eNew York. Kambe vandla ra Nhlangano wa Matiko ra tsandzeka ku tisa ku rhula ni nsirhelelo. Eka xiphemu lexikulu xa lembe-xidzana ra vu-20 matiko a ma hlayisa ku rhula hi ku chava nxungeto “wa ku herisana hi matlhari ya nyutliya” (mutual assured destruction)—ku nga MAD loko marito lawa ma komisiwa—naswona mphikizano wa matlhari wu ye emahlweni wu tinyika matimba. Endzhaku ko heta malembe ya kwalomu ka 40 Nhlangano wa Matiko wu ri karhi wu endla matshalatshala, Javier Pérez de Cuéllar loyi a a ri murhangeri wa vandla leri hi nkarhi wolowo, u vule marito lawa hi 1985: “Hi hanya eka nguva yin’wana ya vanhu vo hisekela etlhelo, naswona a ha ha tivi leswaku xiyimo lexi hi nga xi lulamisa njhani.”

8, 9. (a) Ha yini Nhlangano wa Matiko wu ri hava ntlhantlho wa swiphiqo swa misava naswona ku ta humelela yini ha wona ku nga ri khale, hilaha Xikwembu xi vuleke hakona? (b) Ha yini mavito ya vasimeki ni ya vandhundhuzeri va Nhlangano wa Matiko ma nga tsariwanga eka “buku-nsongwa ya vutomi” ya Xikwembu? (c) I yini leswi Mfumo wa Yehovha wu nga taka wu nga tsandzeki ku swi endla?

⁸ Nhlangano wa Matiko a wu na tinhlamulo. Ha yini? Hikuva Loyi a nyikeke vanhu vutomi a hi yena la vumbeke xivandzana xa Nhlangano wa Matiko. Vutomi bya xona a byi nge tlhaveriwi hi dyambu hikuva Xikwembu xi ri, “xi ta ya eku lovisiweni.” Vanhu lava simekeke Nhlangano wa Matiko ni lava va yi ndhundhuzelaka, mavito ya vona a ma tsariwanga eka buku-nsongwa ya vutomi ya Xikwembu. Xana vanhu lava nga ni xidyoho, lava faka, lava vo tala va vona va hlekulaka vito ra Xikwembu, va nga swi kotisa ku yini ku tirhisa Nhlangano wa Matiko ku hetisisa leswi Yehovha Xikwembu a vuleke leswaku u ta swi endla ku nga ri khale hi Mfumo wa Kreste, ku nga ri hi tindlela ta vanhu va nyama?—Daniyele 7:27; Nhlavutelo 11:15.

⁹ Kahle-kahle Nhlangano wa Matiko i xisandzu hikuva wu tiendla onge hi wona wu yimelaka Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya lowu rhangeriwaka hi Hosana ya ku Rhula, Yesu Kreste—leyi ku fuma ka yona ka vuhosana ku nga taka ku nga heli. (Esaya 9:6, 7) Hambiloko Nhlangano wa Matiko wo endla leswaku ku va ni ku rhula ka xinkarhana, tinyimpi ti ta tlhela ti tlhekeka. Hi swona leswi vanhu lava nga ni xidyoho va nga xiswona. ‘Mavito ya vona a ma tsariwanga eka buku-nsongwa ya vutomi hi mpfhuka misava yi va kona.’ Mfumo wa Yehovha ha Kreste a wu nge tisi ku rhula ntsena, kambe wu ta pfuxa vafi, vo lulama ni lava nga lulamangiki lava nga emianakanyweni ya Xikwembu, hi ku tirhisa gandzelo ra nkutsulo ra Yesu. (Yohane 5:28, 29; Mintirho 24:15) Ku ta pfuxiwa ni munhu wihi ni wihi la yimeke a tiya hambiloko a hlaseriwa hi Sathana ni mbewu yakwe, ni van’wana lava va nga ta yingisa enkarhini lowu taka. Swi le rivaleni leswaku mavito ya vanhu lava va nga swirho leswikulu swa Babilona Lonkulu kumbe munhu wihi ni wihi la yaka emahlweni a gandzela xivandzana, a ma nge kumeki eka buku-nsongwa ya Xikwembu.—Eksoda 32:33; Pisalema 86:8-10; Yohane 17:3; Nhlavutelo 16:2; 17:5.

Ntshembo Wo Kuma Ku Rhula Ni Nsirhelelo I Wa Hava

10, 11. (a) I yini leswi Nhlangano wa Matiko wu swi twariseke hi 1986, naswona vanhu va angurise ku yini? (b) A yi ri mingani “mindyangu ya vukhongeri” leyi a yi hlengeletanile le Assisi, eItaly, leswaku yi khongelela ku rhula naswona xana Xikwembu xa swi hlamula swikhongelo swa muxaka lowu? Hlamusela.

¹⁰ Leswaku wu endla vanhu va va ni ntshembo, Nhlangano wa Matiko wu veke lembe ra 1986 leswaku ri va “Lembe ra ku Rhula ra Matiko Hinkwawo,” xikongomelo-nkulu xa rona ku ri “Ku Sirhelela Ku Rhula Ni Vumundzuku Bya Vanhu.” Matiko lama lwaka ma komberiwe leswaku ma veka matlhari ya wona ehansi hambi ku ri swa lembe rin’we ntsena. Xana ma angurise ku yini? Hi ku ya hi xiviko xa vandla ra International Peace Research Institute [Ndzavisiso Wa Ku Rhula eMatikweni Hinkwawo], ku dlayiwe vanhu va kwalomu ka ntlhanu wa timiliyoni eka tinyimpi leti lwiweke hi lembe ra 1986 ntsena! Hambileswi ku endliweke swingwece swo hlawuleka ni switempe swo tlangela lembe leri, matiko yo tala a ma kalanga ma tikarhata leswaku ma seketela mhaka ya ku rhula hi lembe rero. Hambiswiritano, vukhongeri bya misava hinkwayo—lebyi minkarhi hinkwayo byi lavaka ku tiendlela vito eka Nhlangano wa Matiko—byi sungule ku twarisa nkoka wa lembe leri hi tindlela to hambana-hambana. Hi January 1, 1986, Mupapa John Paul wa Vumbirhi u ndhundhuzele Nhlangano wa Matiko hi ntirho lowu wu wu endlaka ni ku veka lembe leri lerintshwa ximfumo tanihi lembe ra ku rhula. Naswona hi October 27, u hlengelete varhangeri vo tala va vukhongeri bya misava hinkwayo le Assisi, eItaly, leswaku va ya khongelela ku rhula.

¹¹ Xana Xikwembu xa swi hlamula swikhongelo swa muxaka lowu swo kombela ku rhula? Kahle-khale, xana varhangeri lava va vukhongeri a va khongela eka Xikwembu xihi? Loko wo va vutisa, ntlawa wun’wana ni wun’wana wu ta ku byela nhlamulo leyi hambanaka ni ya wun’wana. Xana ku ni tempele ya swikwembu swa ntsandza-vahlayi leswi swi nga twaka ni ku hlamula swikombelo leswi endliwaka hi tindlela to hambana-hambana? Vo tala lava a va ri eka nhlengeletano leyi i varhangeri va Vujagana lava gandzelaka xikwembu xa Vunharhu-un’we.c Mabudha, Mahindu ni van’wana a va yimbelela swikhongelo leswi yaka eka swikwembu swa ntsandza-vahlayi. Hi ku katsakanya, a ku hlengeletane “mindyangu ya vukhongeri” ya 12, leyi a yi yimeriwe hi vanhu va ndhuma vo kota Bixopo-nkulu wa Anglican wa le Canterbury, Dalai Lama wa Mabudha, murhangeri wa Orthodox ya le Rhaxiya, presidente wa Vandla ra Ndhumbha ya Mashinto ra le Tokyo, varhangeri va vukhongeri bya xintu bya laha Afrika ni varhangeri vambirhi va vukhongeri bya Maindiya vo huma le Amerika va ambale swigqoko swa muvala wa xivunguvungu. Va humelele eka thelevhixini va ambale swilo swa mivala. Ntlawa wun’wana wu hete tiawara ta 12 wu ri karhi wu khongela wu nga yimi. (Ringanisa na Luka 20:45-47.) Xana xi kona xikhongelo ni xin’we lexi nga tlakuka xi hundza mapapa lawa a ma ri kona hi nkarhi wa nhlengeletano leyi? A xi kona, hikwalaho ka swivangelo leswi landzelaka:

12. Ha yini Xikwembu xi nga swi hlamulanga swikhongelo swo kombela ku rhula swa varhangeri va vukhongeri bya misava leyi?

¹² Ku hambana ni lava va “famba[ka] hi vito ra Yehovha,” a nga kona ni un’we eka vanhu lava va vukhongeri loyi a khongeleke eka Yehovha, Xikwembu lexi hanyaka, lexi vito ra xona ri humelelaka kwalomu ka 7 000 eBibeleni yo sungula. (Mikiya 4:5; Esaya 42:8, 12)d A va khongelanga Xikwembu hi vito ra Yesu, naswona vunyingi bya vona a va pfumeli eka Yesu Kreste. (Yohane 14:13; 15:16) A nga kona exikarhi ka vona la endlaka ntirho wa Xikwembu wa le sikwini ra hina, ku nga ku twarisa Mfumo lowu taka wa Xikwembu emisaveni hinkwayo, lowu nga wona ntsena wu nga ta enerisa swilaveko swa vanhu—ku nga ri Nhlangano wa Matiko. (Matewu 7:21-23; 24:14; Marka 13:10) Minkarhi yo tala, vukhongeri bya vona byi hoxe xandla eka tinyimpi leti dlayeke vanhu vo tala, ku katsa ni tinyimpi timbirhi ta misava ta lembe-xidzana ra vu-20. Eka vukhongeri byo tano, Xikwembu xi ri: “Hambiloko mi endla swikhongelo swo tala, a ndzi yingisi; mavoko ya n’wina ma tele ku halata ngati.”—Esaya 1:15; 59:1-3.

13. (a) Ha yini ku ri mhaka leyi hlamarisaka ku vona varhangeri va vukhongeri va tihlanganisa ni Nhlangano wa Matiko emhakeni yo kondletela ku rhula? (b) Xana mhaka yo huwelela ku rhula yi ta fikelela makumu wahi hilaha Xikwembu xi vuleke hakona ka ha ri emahlweni?

¹³ Ku engetela kwalaho, i mhaka leyi hlamarisaka ku vona varhangeri va vukhongeri bya misava va tihlanganisa ni Nhlangano wa Matiko leswaku va kondletela ku rhula enkarhini lowu. Va lava ku vuyeriwa hi ku tirhisa Nhlangano wa Matiko, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka leswi valandzeri va vona vo tala va tshikaka ku ya ekerekeni manguva lawa. Ku fana ni varhangeri lava nga tshembekangiki va le Israyele wa khale, va huwelela va ku “‘Ku ni ku rhula! Ku ni ku rhula,’ kasi a ku na ku rhula.” (Yeremiya 6:14) A swi kanakanisi leswaku va ta ya emahlweni va huwelela ku rhula, va pfumelelana ni makumu lawa muapostola Pawulo a vulavuleke ha wona loko a profeta a ku: “Siku ra Yehovha ri ta kukotisa khamba nivusiku. Loko va ku: ‘Ku rhula ni nsirhelelo,’ kutani ndzoviso wa xitshuketa wu ta va wela hi xihatla kukotisa xitlhavi xa maxangu eka wansati la tikeke; naswona a va nge baleki nikatsongo.”—1 Vatesalonika 5:2, 3.

14. Xana mhaka yo huwelela “ku rhula ni nsirhelelo” yi nga ta hi xivumbeko xihi, naswona munhu a nga swi papalatisa ku yini ku pfariwa mahlo hi ku huwelela loku?

¹⁴ Emalembeni ya sweswinyana, van’watipolitiki va tirhise xiga lexi nge “ku rhula ni nsirhelelo” loko va vulavula hi matshalatshala ya mavandla yo hambana-hambana ya vanhu. Xana matshalatshala lawa ya varhangeri va misava ma vula leswaku tsalwa ra 1 Vatesalonika 5:3 se ri sungule ku hetiseka? Kumbe, xana Pawulo a a vulavula hi xiendlakalo xo karhi lexi xiyekaka swinene lexi a xi ta xiyiwa hi misava hinkwayo? Tanihi leswi vuprofeta bya Bibele byi twisisekaka hi ku helela loko se byi hetisekile kumbe loko bya ha hetiseka, hi ta byi twisisa kahle hi ku famba ka nkarhi. Swa sweswi, Vakreste va swi tiva leswaku hambiloko matiko mo vonaka ma fikelele ku rhula ni nsirhelelo wo karhi, kahle-kahle ku ta va ku nga cincanga nchumu. Vutianakanyi, rivengo, vugevenga, ku hohloka ka mindyangu, ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu, vuvabyi, gome ni rifu swi ta va swa ha ri kona. Hi yona mhaka leyi loko u tshama u xalamukile ku vona leswi swiendlakalo swa misava swi vulaka swona ni loko u yingisa swilemukiso swa vuprofeta leswi nga eRitweni ra Xikwembu, u nga fanelangiki u pfariwa mahlo hi ku huweleriwa ka “ku rhula ni nsirhelelo” ka muxaka wihi ni wihi.—Marka 13:32-37; Luka 21:34-36.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 250]

Swiendlo Leswi Hambaneke Ni “Ku Rhula”

Hambileswi lembe ra 1986 ri huweleriweke hi Nhlangano wa Matiko tanihi Lembe ra ku Rhula ra Matiko Hinkwawo, mphikizano wo endla matlhari ya ku tisunga ha wona wu ye wu tinyika matimba. Buku leyi nge World Military and Social Expenditures 1986 yi nyikela vuxokoxoko lebyi, lebyi hlamarisaka:

Hi 1986 mali leyi tirhisiweke emisaveni hinkwayo etimhakeni ta nyimpi yi fike eka 1,8 wa tibiliyoni.

Mali leyi tirhisiweke hi awara yin’we enyimpini emisaveni hinkwayo a yi ta va yi enerile ku sawutisa vanhu va 3,5 wa timiliyoni lava faka lembe ni lembe hikwalaho ka mavabyi lama tlulelanaka kambe ma nga siveriwaka.

Emisaveni hinkwayo, munhu un’we eka vanhu va ntlhanu u le vuswetini lebyi chavisaka. Vanhu hinkwavo lava faka hi ndlala a va ta va va wundliwe lembe hinkwaro hi mali ya masiku mambirhi leyi misava yi yi tirhiseke ku xava matlhari.

Swibuluki swa nyutliya leswi hlayisiweke emisaveni hinkwayo a swi ma tlula ka 160 000 000 matimba ya ku buluka loku endlekeke exitichini xa nyutliya xa le Chernobyl.

Swa koteka ku endla bomo ya nyutliya leyi ma tlulaka ka 500 matimba ya bomo leyi hoxiweke le Hiroshima hi 1945.

Matlhari ya nyutliya a ma ringana ni matimba ya xibuluki xa le Hiroshima, ma phindhiwe ka miliyoni. A ma ringana ni swibuluki leswi tirhisiweke hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava swi phindhiwe ka 2 700, leyi nyimpi ya kona yi dlayeke vanhu va 38 wa timiliyoni.

Tinyimpi se ti andzile naswona se ti ni khombo swinene. Vanhu lava feke enyimpini va endle ntsengo wa 4,4 wa timiliyoni eka lembe-xidzana ra vu-18, kasi eka lembe-xidzana ra vu-19 va ve 8,3 wa timiliyoni, eka malembe yo sungula ya 86 eka lembe-xidzana ra vu-20 va ve 98,8 wa timiliyoni. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-18, vanhu lava faka enyimpini va tlula lava va velekiwaka hi makhamba ya tsevu. Nhlayo ya vanhu lava feke enyimpini hi lembe-xidzana ra vu-20 yi tlula ya lembe-xidzana ra vu-19 ka khume.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 247]

Hilaha vuprofeta byi vuleke hakona malunghana ni xivandzana xa ribungu, vandla ra Ntwanano wa Matiko ri nghenisiwe ekheleni hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava kambe ri tlhele ri huma se ri ri Nhlangano wa Matiko

[Swifaniso leswi nga eka tluka 249]

Leswaku vayimeri va vukhongeri bya misava va kombisa ku seketela ka vona “Lembe ra ku Rhula” ra Nhlangano wa Matiko, va endle swikhongelo leswi pfilunganeke le Assisi, eItaly, kambe a nga kona ni un’we exikarhi ka vona la khongeleke eka Yehovha, Xikwembu lexi hanyaka

Ndzima 35

Ku Lovisiwa Ka Babilona Lonkulu

1. Ntsumi yi xi hlamusela njhani xivandzana xa muvala wa ribungu, naswona i vutlhari bya muxaka muni lebyi munhu a byi lavaka leswaku a twisisa swilo swo fanekisela swa buku ya Nhlavutelo?

NTSUMI yi ye emahlweni yi hlamusela xivandzana xa muvala wa ribungu xa Nhlavutelo 17:3, yi byela Yohane yi ku: “Laha hi lomu ku twisisa loku nga ni vutlhari ku tirhaka kona: Tinhloko ta nkombo ti vula tintshava ta nkombo, leti wansati a tshamaka ehenhla ka tona. Naswona ku ni tihosi ta nkombo: ta ntlhanu ti wile, yin’wana yi kona, leyin’wanyana a yi si fika, kambe loko yi fika yi ta fanela ku tshama nkarhinyana wo koma.” (Nhlavutelo 17:9, 10) Laha ntsumi yi hlavutela vutlhari lebyi humaka ehenhla lebyi ku nga byona ntsena lebyi pfunaka ku twisisa swilo swo fanekisela swa buku ya Nhlavutelo. (Yakobo 3:17) Vutlhari lebyi byi pfuna lava ntlawa wa Yohane ni vapfuneti va vona ku twisisa ntikelo wa minkarhi leyi hi hanyaka eka yona. Byi endla leswaku vanhu lava tinyiketeleke va twisisa vuavanyisi bya Yehovha, lebyi nga ta hetisisiwa ku nga ri khale, naswona byi endla leswaku va chava Yehovha swi