Vanhu Va Lava Nsirhelelo

“Ku hela ka Lembe-xidzana ra vu-20, a ku ku herisanga ku halatiwa ka ngati ni nxaniso lowu sindziseke vanhu leswaku va baleka, ku ponisa vutomi bya vona. Vanhu va makume ya timiliyoni va sungule gidi ra malembe lerintshwa etikampeni ta nxaniso ni le tindhawini tin’wana to tumbeta tinhloko eka tona, va chava leswaku va ta dlayiwa loko vo ringeta ku tlhelela emakaya ya vona.”—Bill Frelick, Komiti ya le United States ya Vahlapfa.

JACOB u lorhile. U lorhe ku ri ni ndhawu leyi vanhu va nga ta hanya eka yona hi ku rhula, laha tibomo ti nga ta ka ti nga ti dlayi timbuti ta ka vona, naswona laha a nga ta swi kota ku ya exikolweni.

Vanhu va le mugangeni wa ka vona va n’wi byele leswaku yi kona ndhawu yo tano, hambileswi a yi ri ekule swinene. Tata wakwe u n’wi byele leswaku a swi nga olovi nikatsongo ku ya endhawini yoleyo, tanihi leswi van’wana va feke hi torha ni ndlala loko va ya kona. Kambe loko muakelani wa vona loyi nuna wakwe a dlayiweke, a nghena endleleni ni vana vakwe vambirhi, Jacob u kunguhate ku famba a ri swakwe.

Jacob a nga tekanga swakudya kumbe swiambalo, naswona hi siku ro sungula, u lo tsutsuma kunene. Endleleni a a vona mintsumbu leyi nga lo n’walala! Hi siku leri tlhandlamaka, u hlangane ni wansati loyi a humaka emugangeni wa ka vona loyi a vuleke leswaku u ta famba na yena ni lava a a ri na vona. Ku hundze masiku yo tala va ri karhi va famba hi milenge, va hundza miti leyi nga lo sala yi ri marhumbi ntsena. Nkarhi wun’wana va boheke ku tsemakanya endhawini leyi nga ni tibomo leti fuhlekiwaka, laha ku feke un’wana wa lava a va famba na vona. Swakudya swa vona a ku ri matluka.

Endzhaku ka masiku ya khume, vanhu va sungule ku dlayiwa hi ndlala ni ku karhala. Endzhakunyana ka sweswo, swihaha-mpfhuka swi sungule ku va hlasela. Jacob u hetelele a tsemakanye ndzilakana kutani a fika ekampeni ya vahlapfa. Sweswi u nghena xikolo, naswona a nga ha chavi loko a twa mpfumawulo wa swihaha-mpfhuka. Swihaha-mpfhuka hinkwaswo leswi a swi vonaka sweswi, swi rhwala swakudya, ku nga ri tibomo. Kambe u tsundzuka ndyangu wa ka vona, naswona a nga swi tsakela ku tlhelela ekaya.

Va tele “va-Jacob” emisaveni hinkwayo. Vo tala va vona va xanisiwe hi nyimpi naswona va khomiwe hi ndlala ni torha. A hi vangani lava tsakeleke vutomi lebyi tolovelekeke bya ndyangu, naswona vo tala a va nge tlheleli emakaya ya vona. Va hundzuke swisiwana leswikulu emisaveni.

Khomixinara leyi Tlakukeke ya Nhlangano wa Matiko ya Vahlapfa yi pandze vatsendzeleki lava va va mintlawa yimbirhi. Muhlapfa i munhu loyi a balekaka etikweni ra rikwavo hikwalaho ka ku chava ku xanisiwa kumbe madzolonga. Nakambe ku ni vanhu lava bohekeke ku baleka emakaya ya vona hikwalaho ka nyimpi kumbe makhombo man’wana lamakulu, kambe va va va ha tshama etikweni ra ka vona.a

A nga kona loyi a tivaka kahle leswaku i vangani vahlapfa swin’we ni vanhu lava balekeke emakaya lava swi kotaka ku kuma ndlela ya ku tihanyisa etikampeni leti va tumbeteke nhloko eka kona kumbe leswaku i vangani lava tsendzelekaka va ri hava vuyo va ri karhi va lava ndhawu leyi sirhelelekeke. Hi ku ya hi vativi van’wana, nhlayo ya vanhu lava nga exiyin’weni lexi emisaveni hinkwayo yi kwalomu ka 40 wa timiliyoni, naswona hafu ya nhlayo leyi i vana. Xana hinkwavo va huma kwihi?

Xiphiqo Xa Le Nkarhini Wa Hina

Xiphiqo xa vahlapfa xi cince hi ku helela eku heleni ka nyimpi yo sungula ya misava. Endzhaku ka nyimpi, mimfumo yi hahluriwile naswona vanhu va tinxaka leti nga talangiki va xanisiwile. Hikwalaho ka sweswo, valungu va timiliyoni va lave vuchavelo ematikweni man’wana. Nyimpi ya vumbirhi ya misava—leyi a yi bihe ku tlula leyo sungula—yi endle leswaku ku va ni vanhu va timiliyoni to tala swinene lava balekaka emakaya ya vona. Ku sukela hi 1945, tinyimpi a ti lwiwa ematikweni yo karhi ntsena, kambe ti vange mbitsi lowu fanaka eka vaaki lava tikumeke va ri exikarhi ka matiko wolawo ma lwaka.

Gil Loescher, ebukwini yakwe ya 1993 leyi nge Beyond Charity—International Cooperation and the Global Refugee Crisis, u ri: “Hambileswi minkarhi hinkwayo nyimpi yi endleke leswaku ku va ni vahlapfa, kambe hi le ka lembe-xidzana ra vu-20 ntsena laha tinyimpi ta matiko hinkwawo ti khumbeke vaaki hinkwavo. Leswi ku nga ha riki na ku hambana exikarhi ka vanhu lava lwaka ni lava nga lwiki, swi endle leswaku ku va ni vahlapfa vo tala lava balekaka madzolonga lama nga hlawuriki ndluwa ma siya hove.”

Tlhandlakambirhi, tinyimpi to tala ta namuntlha i tinyimpi ta xin’wana-manana a ti hlaseli ntsena vavanuna lava kuleke lerova va nghenela vusocha, kambe ti hlasela ni vavasati ni vana. Tin’wana ta tinyimpi leti ti vonaka ti nga ta hela, hikwalaho ka leswi ti tshiveleriwaka ngopfu hi ku avana loku nga kona exikarhi ka vanhu va tinxaka ni va vukhongeri lebyi nga faniki. Etikweni rin’wana ra le Afrika, laha nyimpi ya xin’wana-manana ya sweswi se yi heteke malembe ya 18, ku ni vanhu lava balekeke emakaya ya vona lava ringanaka timiliyoni ta mune, kasi van’wana va madzana ya magidi va balekele ematikweni man’wana.

Minkarhi hinkwayo, ndlela yin’we ntsena leyi vaaki va nga balekelaka madzolonga i ku suka emakaya ya vona. Buku leyi nge The State of the World’s Refugees 1997-1998 ya hlamusela: “Vahlapfa va suka emakaya ya vona va ya tshama etikweni rin’wana ku nga ri hikwalaho ka ku rhandza ka vona kumbe leswaku va ta vuyeriwa hi ndlela yo karhi, kambe va bohiwa hi swiyimo.” Hambiswiritano, masiku lawa, swi nga ha tika ku ya tshama etikweni rin’wana.

Hi va-1990, nhlayo ya vahlapfa emisaveni hinkwayo yi hungutekile ku suka eka 17 wa timiliyoni ku ya eka 14 wa timiliyoni. Kambe, tinhlayo leti, leti kombisaka onge xiyimo xa antswa, a ti vuli ntiyiso hinkwawo. Ku ringanyetiwa leswaku hi lembe-xikhume rolero, nhlayo ya vanhu lava balekeke emakaya ya vona yi fike kwalomu ka timiliyoni to 25 ku ya eka ta 30. Xana ku endleka yini?

A swa ha olovi ku amukeriwa etikweni rin’wana tanihi muhlapfa hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana. Matiko lawa ma nga ha kanakana ku amukela vahlapfa, kumbexana hikwalaho ka leswi ma nga ha swi kotiki ku amukela vanhu vo tala lava khitikanelaka eka wona kumbe hikwalaho ka leswi ma karhatekeke hakunene hi mhaka ya leswi vahlapfa vo tala va nga ha kavanyetaka ikhonomi ni tipolitiki ta tiko ra vona. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana, vaaki lava chavaka a va na matimba, a va na swakudya kumbe mali ya ku teka riendzo ro leha va ya endzilakaneni. A ka ha ri na lexi va nga xi endlaka, handle ko balekela endhawini yin’wana leyi rhuleke etikweni rero.

Nhlayo Leyi Engetelekaka Ya Vahlapfa Lava Lavaka Mpfuno Hi Tlhelo Ra Timali

Ku tlhandlekela eka vahlapfa va xiviri va timiliyoni, ku ni vanhu van’wana lava sweleke lava lavaka ku tihlengeletela xuma hi tindlela leti tiviwaka hi vona ntsena—hi ku rhurhela ematikweni lama fuwekenyana.

Hi February 17, 2001, xikepe xin’wana xa khale xi fike ehlalukweni ra le Furwa. A xi khandziyise vavanuna, vavasati ni vana va kwalomu ka 1 000, lava va fambeke elwandle enkarhini wa kwalomu ka vhiki va nga ri na swakudya. Va hakele mali leyi ringanaka kwalomu ka R17 000 ya riendzo leri ri nga ni khombo, va nga swi tivi nileswaku va kongoma etikweni rihi. Kaputeni ni vapfuneti vakwe va nyamalarile loko va heta ku fika ehlalukweni. Nkateko wa kona, vakhandziyi volavo a va chavile va kutsuriwile, naswona hulumendhe ya le Furwa yi tshembise leswaku yi ta kambisisa swikombelo swa vona swa ku kuma vutumbelo. Van’wana va timiliyoni lava fanaka na vona va ringeta maendzo lama fanaka lembe ni lembe.

Vo tala va vahlapfa lava va tiyimisele ku langutana ni swiyimo swo tika ni swin’wana leswi va nga swi tiviki. Hi ndlela yo karhi va kuma mali leyi ya riendzo hikuva ekaya, ndlala, madzolonga, xihlawuhlawu kumbe mimfumo leyi tshikilelaka—naswona minkarhi yin’wana hinkwaswo leswi nga laha henhla—swi endla leswaku va heleriwa hi ntshembo evuton’wini.

Vanhu vo tala va fa loko va ringeta ku ya lava vutomi byo antswa. Emalembeni ya khume lama hundzeke, vahlapfa va kwalomu ka 3 500 va nwerile ematini kumbe ku nyamalala loko va ri karhi va ringeta ku tsemakanya le Strait of Gibraltar ku suka eAfrika va ya eSpaniya. Hi lembe ra 2000, vahlapfa lava ringanaka 58 va Machayina va heleriwe hi moya loko va tumbele elorini leyi a yi va susa eBelgium yi va yisa eNghilandhi. Vahlapfa van’wana va ntsandza-vahlayi va dlayiwe hi torha le Sahara loko tilori ta vona ta khale, leti a ti tele ku pfumala ni vuphelo bya marhi, ti tshoveka exikarhi ka mananga.

Hambileswi ku nga ni makhombo, kambe nhlayo ya vahlapfa lava balekaka leswaku va ya lava rifuwo, yi tima ni dyambu hi ku tala. Vanhu va kwalomu ka hafu ya miliyoni va ngungumerisiwa va nghena eYuropa lembe ni lembe; naswona van’wana lava ringanaka 300 000 va nghena eUnited States. Le ndzhaku hi 1993, Nhlangano wa Nkwama wa Vaaki wa Nhlangano wa Matiko wu ringanyete leswaku nhlayo ya vahlapfa emisaveni hinkwayo yi fika eka 100 wa timiliyoni, naswona eka nhlayo yoleyo, vo tala va vona va fike va tshama eYuropa ni le United States. Ku sukela enkarhini wolowo, handle ko kanakana nhlayo leyi yi engeteleke ngopfu.

Vo tala va vahlapfa lava a va wu kumi nsirhelelo lowu va wu lavaka. Naswona a hi vangani lava kumaka vuhlayiseki ni vutumbelo bya hi laha ku nga heriki. Hakanyingi, vatsendzeleki lava va langutana ni swiphiqo leswintshwa. Xihloko lexi landzelaka xi ta kambisisa swin’wana swa swiphiqo leswi swin’we ni swivangelo swa swona swa xiviri.

[Nhlamuselo ya le hansi]

Ku Kuma Ndhawu Leyi Va Nga Yi Vulaka Kaya

“A yi kona ndhawu leyi fanaka ni kaya, hambi ri ri exiyin’weni xa le hansi ngopfu.”—John Howard Payne.

KU SUNGULE ku fika nyimpi, nyimpi leyi ya ha ri kona. Hiloko ku landzela dyandza, dyandza leri a ri hisa ngopfu. Endzhaku ka dyandza rero hiloko mhisi yi tlakula tshuri. Naswona vanhu va endle leswi a va fanele va swi endlile—va siye makaya ya vona leswaku va ya lava mati, swakudya ni ntirho.

Va fike hi vunyingi endzilakanini. Kambe emalembeni ya sweswinyana, ku amukeriwe vahlapfa lava ringanaka miliyoni, naswona matiko lawa va akelaneke na wona a ma nga ha swi lavi ku amukela van’wana. Maphorisa ya le ndzilakaneni lawa a ma tamele swigombo a ma tiyiseka leswaku a ku na munhu la tlulaka.

Mutirhela-mfumo wa le ka ndzawulo ya ku rhurha ka vanhu u xi hlamusela kahle xivangelo lexi endlaka leswaku va sivela ku nghenetela ka vahlapfa vo tala. “A va hakeli xibalo. Va onha magondzo. Va tsemelela mirhi. Va tirhisa mati yo tala. Doo, a ha ha lavi nchumu.”a

Swiyimo swo tano swo vava se swo va tshamela maxelo. Vanhu lava balekeke emakaya va kuma leswaku se swi ya swi tika ngopfu ku kuma ndhawu leyi va nga tshamaka eka yona. Xiviko xa sweswinyana xa Ndzivalelano wa matiko hinkwawo loko xi hlamusela xi te: “Tanihi leswi nhlayo ya vanhu lava lavaka vuchavelo yi yaka yi engeteleka, ni matiko lama kanakana ku sirhelela vanhu lava ma ya ma engeteleka.”

Lava nga ni njombo lava fikaka enxaxeni wa vahlapfa va nga ha kuma nsirhelelo lowu nga nyawuriki, kambe ndhawu yoleyo a yi fani ni le kaya. Naswona swiyimo leswi nga enxaxeni swi nga ha va swi bihe ngopfu.

Vutomi eMixaxeni Ya Vahlapfa

Muhlapfa un’wana wa le Afrika u vilerise xileswi: “[Ekaya] u nga ha dlayiwa hi kulu, kambe laha [enxaxeni wa vahlapfa] vana va wena va ta dlayiwa hi ndlala.” Hilaha tatana loyi a heleriweke hi ntshembo a swi voniseke xiswona, emixaxeni yo tala a ku na swakudya ni mati lama ringaneke, naswona a ti kona tindlela leti ringaneke ta ku sivela mavabyi swin’we ni vutumbelo lebyi faneleke. Swivangelo swa kona swi lo dla! Matiko lama ha hluvukaka, lawa ma talaka ku tikuma hi xitshuketa ma ri ni vahlapfa vo tala ngopfu, swi nga ha endleka ana se a swi ma nonon’hwela ku wundla vaaki va wona. A ma nge swi koti ku pfuna ntshungu lowu hi xitshuketa wu lavaka ku nghena etikweni ra wona. Naswona matiko lama fuweke, lama langutaneke ni swiphiqo swa wona, ma nga ha kanakana ku pfuna vahlapfa vo tala lava nga ematikweni man’wana.

Loko vanhu lava tlulaka timiliyoni timbirhi va balekile etikweni rin’wana ra le Afrika hi 1994, ku kumeke leswaku nxaxa wa vahlapfa lowu akiweke hi xihatla lexikulu a wu nga ri na mati kumbe fambiselo leri faneleke ra mbhasiso. Hikwalaho ka sweswo, vuvabyi bya kholera byi dlele vanhu va magidi, loko byi nga si lawuleka. Lexi nyanyisaka timhaka, masocha lama hlomeke ma tihlanganisa ni vahlapfa, kutani hi ku hatlisa ma sungula ku lawula ndlela leyi swakudya swi aviwaka ha yona. Xiphiqo lexi a xi humelelanga etikweni leri ntsena. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Ku va kona ka masocha lama hlomeke exikarhi ka vahlapfa ku hoxe vanhu emakhombyeni man’wana. Ku endle leswaku va va ekhombyeni ro hlaseriwa ni ku joyinisiwa vusocha hi nkani.”

Vanhu va kwalaho va nga ha tlhela va fikeriwa hi vahlapfa vo tala lava khomiweke hi ndlala. EMativeni Lamakulu ya le Afrika, vatirhela-mfumo van’wana va vilerile: “[Vahlapfa] va hete swakudya swa hina, va hete masimu ya hina, va hete tihomu ta hina, tipaki ta hina, va vange ndlala ni ku andza ka mintungu . . . [Va] vuyeriwa eka malunghiselelo yo pfuna vanhu hi swakudya, kasi hina a hi kumi nchumu.”

Nilokoswiritano, xiphiqo lexi pfuxaka njhekanjhekisano hileswi swi nga ha endlekaka leswaku mixaxa yo tala ya ku pfuna vahlapfa, yi hetelelaka yi ri ndhawu ya vona hilaha ku nga heriki. Hi xikombiso, etikweni rin’wana ra le Middle East, vahlapfa va kwalomu ka 200 000 va tlimbanisiwe endhawini yin’wana leyi eku sunguleni a yi akeriwe ku rhurhela kotara ya nhlayo yoleyo. Un’wana wa vahlapfa lava u rilise xileswi: “Ku hava lomu hi nga yaka kona.” Vahlapfa lava va xanisekeke nkarhi wo leha va tsoniwe mintirho etikweni leri va fikeleke eka rona, lava endlaka 95 wa tiphesente a va tirhi kumbe va endla mintirho leyi nga nyawuriki. Mutirhela-mfumo un’wana wa timhaka ta vahlapfa u pfumerile a ku: “Entiyisweni a ndzi swi tivi leswaku [va] hanya ha yini.”

Kambe loko swiyimo swi bihile eka vahlapfa lava nga emixaxeni, swi nga ha va swi nyanya ku biha eka vanhu lava balekeke emakaya ya vona kambe va tsandzekaka ku huma etikweni ra rikwavo.

Mbitsi Lowu Vangiwaka Hi Ku Baleka Ekaya

Hi ku ya hi Khomixinara leyi Tlakukeke ya Nhlangano wa Matiko ya Vahlapfa, “ku kula ka xiphiqo lexi, ku xaniseka ka vanhu loku fambisanaka na xona, swin’we ni ndlela leyi xi khumbaka ku rhula ni nsirhelelo wa matiko hinkwawo, hi swona leswi endleke leswaku ku baleka ka vanhu emakaya ya vona ku koka nyingiso wa misava hinkwayo.” Ku ni swivangelo swo hlayanyana leswi endlaka leswaku vanhu lava va nga riki na makaya va va ekhombyeni ku tlula vahlapfa.

A yi kona nhlengeletano ya misava hinkwayo leyi khathalelaka vanhu lava balekeke emakaya ya vona, naswona ku xaniseka ka vona a ku tali ku yingisiwa. Tihulumendhe ta vona vini, leti ngheneke hi nhloko enyimpini yo karhi, swi nga ha endleka ti nga swi lavi kumbe ti nga swi koti ku va sirhelela. Hakanyingi mindyangu ya hahluka loko vanhu va baleka endhawini leyi nga ni khombo. Minkarhi yo tala yi boheka ku famba hi milenge, vanhu van’wana lava balekeke emakaya ya vona a va fiki ni lomu va balekelaka kona.

Vanhu vo tala lava balekeke emakaya ya vona va lava vutumbelo emadorobeni, laha va tshamaka eswiyin’weni swo tika, etindhawini kumbe emiakweni leyi nga marhumbi. Van’wana va hlengeletana emixaxeni ya xinkarhana, leyi talaka ku hlaseriwa hi vanhu lava hlomeke. Hi ntolovelo, vanhu lava tshameke ndhawu yin’we hi vona lava talaka ku fa ngopfu ku tlula ntlawa hambi wu ri wihi etikweni.

Hambi ku ri matshalatshala lamanene lama endleriweke ku pfuna vanhu lava va balekeke emakaya ya vona ma nga ha helela emoyeni. The State of the World’s Refugees 2000 ya hlamusela: “Eka makume yo hetelela ya lembe-xidzana ra vu-20, tinhlengeletano ta ku khathalela vanhu leti tirhaka ematikweni lama hlaseriweke hi nyimpi ti ponise vutomi bya vanhu vo tala naswona ti pfune ngopfu eku hunguteni ka ku xaniseka ka vanhu. Kambe, dyondzo yin’wana ya nkoka leyi hi yi kumeke emalembeni lawa ya khume, i ya leswaku hi nkarhi wa nyimpi, swilo swa mphalalo, swi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo biha hi mintlawa leyi lwaka, naswona swi nga ha pfuna ku tiyisa vakongomisi va mintlawa leyi tlulaka timfanelo ta vanhu. Nakambe, swakudya swa mphalalo leswi humaka eka tinhlengeletano leti khathalelaka vanhu swi nga ha tirhisiwa ku wundla vanhu lava lwaka ni ku pfuna leswaku nyimpi yi ya emahlweni nkarhi wo leha.”

Ku Lava Vutomi Byo Antswa

Ku ni vanhu vo tala lava balekaka ematikweni ya vona leswaku va ya lava rifuwo, hi nga ha hlayi lava balekaka nyimpi. Ku ni swivangelo swo tala swa leswi. Vangwa leri nga kona exikarhi ka matiko lama fuweke ni lama pfumalaka ri ya ri va rikulu, naswona siku ni siku minongonoko ya thelevhixini yi tisa mahanyelo ya le matikweni man’wana lama fuweke eka vaaki va le matikweni lama nga evuswetini. Emisaveni hinkwayo, ku teka riendzo swa olova, naswona se swa olova ku tlula mindzilakana. Tinyimpi ta xin’wana-manana swin’we ni xihlawuhlawu xa tinxaka ni xa vukhongeri swi tlhela swi susumetela vanhu leswaku va rhurhela ematikweni lama fuweke.

Kambe, hambiloko van’wana va rhurha—ngopfu-ngopfu lava se va nga ni maxaka ematikweni ya vumaki—swi va fambela kahle loko va rhurha, kasi van’wana va onha vutomi bya vona. Lava va welaka emavokweni ya swigevenga leswi ngungumerisaka vanhu va va ekhombyeni ro karhi. (Vona bokisi leri fambisanaka ni xihloko lexi.) Ndyangu wu endla kahle ku kambisisa makhombo lawa wu nga si rhurha hi xikongomelo xa ku ya lava rifuwo.

Hi 1996, xikepe xa khale xi wile eLwandle ra Mediteraniya, naswona vanhu lava ringanaka 280 va file. Lava va feke a va huma eIndiya, ePakistan ni le Sri Lanka, naswona a va hakele mali leyi ringanaka R50 000 ku ya eka R70 000 leswaku va ya eYuropa. Loko xikepe lexi xi nga si tshoveka, ana se a ku hele mavhiki ndlala yi ri karhi yi va kenya, torha ri va dlaya naswona va ri karhi va himeteriwa. “Riendzo ra vona ra ku ya endzalweni” ri hundzuke khombo.

Entiyisweni, muhlapfa un’wana ni un’wana, munhu un’wana ni un’wana la balekeke ekaya rakwe kumbe munhu ha un’we loyi a balekeke swi nga ri enawini eka rikwavo, u ni rungula ro karhi leri chavisaka leri a nga hi chumbutelaka rona. Ku nga khathariseki leswaku vanhu lava a va baleka yini ekaya—ku nga ha va ku ri nyimpi, ku xanisiwa kumbe ndlala—ku xaniseka ka vona ku tlakusa xivutiso lexi nge: Xana xiphiqo lexi xi ta kala xi tlhantlhiwa? Kumbe, vahlapfa va ta ya emahlweni va engeteleka?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Khombo Leri Vahlapfa Va Langutaneke Na Rona

Loko hi nga va hlayi vahlapfa ni vanhu lava balekeke emakaya, ku ni vanhu va timiliyoni ta 15 ku ya eka va timiliyoni ta 30 lava “tshamaka ematikweni man’wana swi nga ri enawini” emisaveni hinkwayo. Vo tala va vanhu lava, hi lava a va tshemba leswaku va ta balekela vusiwana—kumbexana ni xihlawuhlawu ni ku xanisiwa—hi ku ya ematikweni lama fuweke.

Tanihi leswi emalembeni ya sweswinyana swi nga ha oloviki leswaku vahlapfa va amukeriwa hi nawu, ku sungule bindzu lerintshwa ra ku ngungumerisa vahlapfa. Entiyisweni, ku ngungumerisiwa ka vahlapfa se swi hundzuke bindzu lerikulu eka swigevenga swa le misaveni hinkwayo. Valavisisi van’wana va vula leswaku swigevenga leswi swi kuma mali leyi fikaka eka R104 wa magidi ya timiliyoni hi lembe, vangungumerisi lava a va vi ekhombyeni lerikulu. Pino Arlacchi, matsalana-ntsongo wa Nhlangano wa Matiko, u vula leswaku leri i “bindzu lerikulu ngopfu emisaveni.”

Vahlapfa lava nga riki enawini a va sirheleriwi hi nawu, naswona mapasi ya vona ma tekiwa hi vangungumerisi lava. Vahlapfa lava va nga kumeka va tirha eswitolo, va tirha emakaya ya vanhu, va tirha laha ku phasiwaka tinhlampfi kumbe emintirhweni yin’wana ya vurimi. Van’wana va hetelela va ri tinghwavava. Loko maphorisa yo va kuma, va tala ku tlheriseriwa ematikweni ya ka vona va ri hava ni sente. Loko va ala ku tirha eswiyin’weni leswi nga riki swinene, va nga ha biwa kumbe ku pfinyiwa kumbe ku xungetiwa mindyangu leyi va humaka eka yona kwala kaya.

Hakanyingi mintlawa leyi ya swigevenga yi wonga vanhu lava hi ku va tshembisa mintirho leyi va nga to yi nusa kunene mali. Hikwalaho ka sweswo, ndyangu lowu nga evuswetini wu nga ha xavisa swilo swa wona hinkwaswo leswaku wu rhumela xirho xin’we eYuropa kumbe eUnited States. Loko muhlapfa a tsandzeka ku hakela mali ya riendzo, a nga ha sindzisiwa ku hakela xikweleti lexi nga n’wi vitanaka mali leyi ringanaka R346 000. ‘Vutomi lebyintshwa’ lebyi a tshembisiweke byona byi hundzuka vuhlonga.

[Xifaniso]

Vahlapfa lava nga riki enawini le Spaniya

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

A Nga Ha Tshembiwi

Ndyangu wa ka va Siri a wu tshama exintshabyanini xa le Dzonga-vuxa bya Asiya, laha vatswari vakwe a va ri ni masimu lamatsongo ya rhayisi. Siku rin’wana wansati un’wana u byele vatswari vakwe leswaku a nga kumela Siri ntirho lowu holelaka kahle. Mali leyi a a va tshembisa yona ya R17 000—a ku ri rifuwo lerikulu eka varimi lava va le xintshabyanini—a va nga ta yi ala. Hambiswiritano, hi ku hatlisa Siri u tikume a ri endlwini ya tinghwavava. Vini va ndhawu yoleyo va n’wi byele leswaku u fanele a hakela R70 000 loko a lava ku ntshunxeka. Siri a a ri ni malembe ya 15 hi nkarhi wolowo.

Siri a a nga ta swi kota ku hakela mali leyi. A va n’wi sindzisa leswaku a va yingisa hi ku n’wi ba ni ku n’wi pfinya. A a nga ta ntshunxeka ntsena loko a ha va tirhela. Ntiyiso lowu vavaka hileswaku tinghwavava to tala ti hetelela ti ntshunxiwile ntsena leswaku ti tlhelela emakaya loko se ti khomiwe hi AIDS [SIDA] leswaku ti ya fa.

Bindzu leri fanaka ri karhi ra nyuka etindhawini tin’wana ta misava. Xiviko xa 1999 lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Ku Ngungumerisiwa Ka Vavasati Va Yisiwa eUnited States xi ringanyete leswaku vanhu va kona va fika eka 700 000 naswona vavasati ni vana lava ringanaka 2 000 000 va ngungumerisiwa lembe ni lembe, vo tala va vona va ya hundzuka tinghwavava. Van’wana va xisiwa, kasi van’wanyana vo tekiwa hi nkani; kambe ntiyiso lowu salaka hileswaku hinkwavo va sindzisiwa leswaku va endla ntirho lowu va nga wu rhandziki. Muntshwa un’wana la humaka eYuropa Vuxa la wutliweke emavokweni ya ntlawa wa tinghwavava u vula leswi hi vanhu lava n’wi khomeke: “A ndzi nga swi kholwi leswaku leswi swi nga endleka. Vanhu lava i swiharhi.”

Van’wana lava veke ni khombo va tekiwe emixaxeni ya vahlapfa, va tshembisiwa mintirho ni mali yo tala le Yuropa kumbe eUnited States. Vavasati vo tala, va wele eka xirimbani lexi xa ku va mahlonga ya vunghwavava hikwalaho ko lava vutomi byo antswa.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 10]

Rhanga U Kambisisa Kahle U Nga Si Rhurha Hikwalaho Ko Lava Rifuwo

Hikwalaho ka mintlawa yo tala leyi ngungumerisaka vanhu ni hikwalaho ka leswi swi tikaka ku rhurha hi ndlela leyi nga enawini u ya ematikweni lama hluvukeke, vavanuna ni vatatana va fanele va kambisisa swivutiso leswi va nga si endla xiboho.

1. Xana xiyimo xa hina xa timali xi bihe ngopfu lerova un’wana wa hina kumbe hinkwerhu ka hina hi fanele hi rhurhela etikweni leri holelaka kahle?

2. Xana hi ta tihoxa eswikweletini swo tanihi kwihi leswaku hi swi kota ku hakela mali ya riendzo, naswona mali yoleyo yi ta hakeriwa njhani?

3. Xana swi fanerile hakunene ku hahlula ndyangu hikwalaho ko lava rifuwo leri swi vonakaka swi nga olovi ku ri kuma? Vahlapfa vo tala va kuma swi tika ku kuma ntirho wa nkarhi hinkwawo ematikweni lama hluvukeke.

4. Xana ndzi fanele ndzi kholwa timhaka leti vuriwaka hi miholo ya le henhla ni ku tshamiseka? Bibele yi vula leswaku “un’wana ni un’wana la nga riki na ntokoto u pfumela rito rin’wana ni rin’wana, kambe lowo tlhariha u xiyisisa magoza yakwe.”—Swivuriso 14:15.

5. Hi xihi xitiyisekiso lexi ndzi nga na xona xa leswaku hi ta va hi nga tihoxi emavokweni ya tinhlengeletano ta swigevenga?

6. Loko ntlawa wolowo wa swigevenga wu hlela timhaka ta riendzo, xana ndza swi twisisa leswaku nsati wa mina—kumbe n’wana wa mina wa nhwanyana—va nga ha tikuma va sindzisiwa ku va tinghwavava?

7. Xana ndza swi lemuka leswaku loko ndzi nghena etikweni swi nga ri enawini, swi nga ha endleka ndzi nga wu kumi ntirho naswona ndzi nga ha tlheriseriwa etikweni ra rikwerhu, ndzi lahlekeriwa hi mali hinkwayo leyi ndzi yi tirhiseke eka riendzo rero?

8. Xana ndza swi lava ku va muhlapfa la nga riki enawini kumbe ku teka magoza yo karhi ya vukanganyisi leswaku ndzi amukeleka etikweni leri fuweke?—Matewu 22:21; Vaheveru 13:18.

[Dayagramu/Mepe lowu nga eka tluka 8, 9]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Vandla ra Vahlapfa ni Vatirhi lava Khathalelaka Vahlapfa

Tindhawu leti nga ni vahlapfa vo tala ni vanhu lava balekeke emakaya

→ Mavandla lamakulu ya vatirhi lava khathalelaka vahlapfa

[Swihlovo Swa Kona]

Swihlovo: The State of the World’s Refugees; The Global Migration Crisis; na World Refugee Survey 1999.

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Nhlapfa la nga ha riki na kaya u yimele ku kombiwa ndhawu leyi a nga ta tshama eka yona

[Xihlovo Xa Kona]

UN PHOTO 186226/M. Grafman

Misava Leyi Un’wana Ni Un’wana A Nga Ta Tsakela Ku Tshama Eka Yona

“Tanihi leswi mhaka ya vuhlapfa yi nga xiphiqo xa misava hinkwayo, ni ndlela yo tlhantlha xiphiqo lexi yi fanele yi khumba misava hinkwayo.”—Gil Loescher, profesa wa ntirhisano wa vanhu emisaveni hinkwayo.

MPATSWA lowutsongo wu vhele wu ku, vusiku sala endlwini. Leswi a va karhatekile hi mhaka ya vuhlayiseki, nuna wa kona a nga ha yima-yimanga, hambileswi a va ri ni n’wana lontsongo. A a twe leswaku mufumi wa tihanyi wa tiko rero a a hlela ku dlaya vanhu endhawini yoleyo. Endzhaku ka riendzo ro tika leri hlanganiseke 160 wa tikhilomitara, ndyangu wolowo wu hetelele wu tlule ndzilakana wu ya endhawini leyi hlayisekeke.

Hi ku famba ka nkarhi ndyangu lowu wa swisiwana wu tiviwe emisaveni hinkwayo. Vito ra n’wana wa kona a ku ri Yesu, naswona vatswari vakwe a ku ri Mariya na Yosefa. Vahlapfa lava a va balekanga etikweni ra ka vona hi xikongomelo xa ku ya lava rifuwo. Kambe, a va balekisa vutomi bya vona. Phela, vutomi bya n’wana wa vona a byi ri ekhombyeni!

Ku fana ni vahlapfa vo tala, Yosefa ni ndyangu wakwe va hetelele va tlhelele eka rikwavo loko xiyimo xa tipolitiki xi tlhelele exiyin’weni lexinene. Kambe, ku baleka ka vona hi nkarhi lowu faneleke ku va pfunile swinene leswaku va ponisa vutomi bya n’wana wa vona lontsongo. (Matewu 2:13-16) Le Egipta, laha va balekeleke kona, ana se a swi tolovelekile leswaku vahlapfa lava balekaka hikwalaho ka swivangelo swa tipolitiki ni swa ikhonomi, va kongoma kona. Eka malembe-xidzana yo tala lama hundzeke, vakokwa wa Yesu na vona va tshame va kuma vuchavelo aEgipta loko ndlala yi hlasele tiko ra Kanana.—Genesa 45:9-11.

Va Hlayisekile Kambe A Va Enerisekanga

Swikombiso swa le Matsalweni ni swa manguva-lawa swi tiyisekisa leswaku ku balekela etikweni rin’wana swi nga ha ponisa vutomi. Nilokoswiritano, swa ha vavisa loko ndyangu hambi wu ri wihi wu baleka ekaya ra wona. Hambiloko kaya ra kona ri nga nyawuli, kambe ri kombisa leswaku vanhu va kona va hete malembe yo tala ni mali yo tala ku ri aka. Naswona ri nga ha va ndzhaka ya ndyangu lowu fambisanaka ni ndhavuko swin’we ni tiko ra vona. Tlhandlakambirhi, vahlapfa va huma va ri ximandla-mandla kumbe va tamele swilo swi nga ri swingani ntsena. Xisweswo vahlapfa va weriwa hi vusweti, ku nga khathariseki leswaku eku sunguleni a va yime njhani hi tlhelo ra timali.

Ndlela leyi va titwaka va ntshunxeke ha yona loko va fika endhawini leyi hlayisekeke swi nga ha endleka yi nga tlhaveriwi hi dyambu loko va lemuka leswaku a ku na lexi va nga xi endlaka handle ko tshama emixaxeni ya vahlapfa. Naswona loko va ya va tshama nkarhi wo leha tanihi vahlapfa, ni xiyimo lexi va nga eka xona xi ya xi va tshikelela swinene, ngopfu-ngopfu loko va nga swi koti ku hlangana ni vanhu va ndhawu yoleyo. Vahlapfa, va fana ni vanhu van’wana, va lava ku va ni ndhawu leyi nga ya vona. Nxaxa wa vahlapfa a hi ndhawu leyinene ya ku kurisela ndyangu wa wena eka yona. Xana wu ta kala wu va kona nkarhi lowu munhu un’wana ni un’wana a nga tava ni ndhawu leyi a yi vulaka kaya rakwe?

Xana Ku Va Tlherisela Eka Rikwavo Swi Nga Pfuna?

Emalembeni ya va-1990, vanhu va kwalomu ka kaye wa timiliyoni lava a va baleke emakaya va mukile. Van’wana a va tsakile swinene, naswona va fike va sungula ku pfuxelela vutomi bya vona. Kasi van’wana, a va nga lavi ku twa nchumu hi ku tlhelela ekaya. Va lo muka emakaya hileswi xiyimo a xi nga tiyiseleleki etikweni leri a va tumbele eka rona. Va langutane ni swiphiqo leswikulu ematikweni lawa va balekeleke eka wona lerova va vone swi antswa ku tlhelela emakaya, hambileswi va nga ta tikuma va nga hlayisekanga eka rikwavo.

Hambiloko xiyimo xi ri xinene, ku tlhelela ekaya swa tika, hikuva swi koxa leswaku u tlhela u rhurha hi ku helela. The State of the World’s Refugees 1997-1998, yi ri: “Nkarhi ni nkarhi loko va rhurhela endhawini yin’wana, va lahlekeriwa hi swilo leswi a va tihanyisa ha swona, ku fana ni ndhawu, mintirho, makaya ni swifuwo. Naswona kun’wana ni kun’wana lomu va rhurhelaka kona, va fanele va sungula ehansi.” Nkambisiso wun’wana lowu endliweke eAfrika xikarhi malunghana ni vahlapfa wu vike leswaku “eka vahlapfa lava pfuniweke loko va ri ematikweni man’wana, ku tlhelela endzhaku swi nga tika ku tlula vutomi lebyi a va byi hanya etikweni rero va balekeleke eka rona.”

Hambiswiritano, xiyimo lexi tikaka ngopfu i xa vahlapfa va timiliyoni lava va sindzisiwaka ku tlhelela ematikweni lawa va humaka eka wona. Xana va ta langutana ni swiyimo swa njhani? Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi ri: “Vanhu lava tlhelelaka emakaya va nga ha boheka ku hanya endhawini leyi nga riki na nawu, laha ku phangiwa ka nhundzu ni madzolonga swi ngo va tshamela maxelo, laha masocha lama gwineheke ma hlaselaka vaaka-tiko naswona munhu un’wana ni un’wana a nga tikumelaka matlhari lamatsongo hi ku olova.” Handle ko kanakana, swiyimo swo tano swo biha swi endla leswaku vanhu lava va balekeke emakaya va nga sirheleleki nikatsongo.

Ku Aka Misava Leyi Vanhu Hinkwavo Va Nga Kumaka Nsirhelelo Eka Yona

Ku kombela vanhu kumbe ku va sindzisa leswaku va tlhelela eka rikwavo a swi nge xi tlhantlhi xiphiqo xa vahlapfa loko ku nga si lulamisiwa xivangelo xa kona. Manana Sadako Ogata, khale ka Khomixinara leyi Tlakukeke ya Nhlangano wa Matiko ya Vahlapfa, u vule leswi hi 1999: “Swiendlakalo swa lembe-xikhume leri—swin’we ni swa lembe leri hundzeke—swi kombisa kahle leswaku timhaka ta vahlapfa a ti nge tlhuvutsiwi, ku nga vulavuriwi hi nsirhelelo.”

Naswona ku pfumaleka ka vuhlayiseki ku kayakayisa vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo. Kofi Annan, matsalana-jenerala wa Nhlangano wa Matiko, wa hlamusela: “Etindhawini tin’wana ta misava, mimfumo yi wile hikwalaho ka tinyimpi ta le ndzeni ka tiko, leswi endleke leswaku vaaka-tiko va nga sirheleleki nikatsongo. Kasi etindhawini tin’wana, ku sirheleleka ka vanhu ku onhiwe hi tihulumendhe leti nga riki na mhaka ni vaaki, tona ti xanisa lava lwaka na tona ti tlhela ti xupula swirho swa mintlawa leyitsongo.”

Tinyimpi, nxaniso ni madzolonga ya rixaka—ku nga swona swivangelo-nkulu swa ku pfumaleka ka nsirhelelo leswi Kofi Annan a swi boxeke—hakanyingi swi vangiwa hi rivengo, xihlawu-hlawu ni ku pfumaleka ka vululami. Timfanelo leti to biha a ti nge susiwi hi ku olova. Xana leswi swi vula leswaku xiphiqo xa vahlapfa xi to nyanya ku biha?

Loko xiyimo lexi a xo tshikiwa emavokweni ya vanhu, a swi ta va tano hakunene. Kambe eBibeleni, Xikwembu xi tshembisa leswaku ‘xi herisa tinyimpi ku ya fika emakumu ya misava.’ (Pisalema 46:9) Hi ku tirhisa muprofeta wa xona Esaya, xi tlhela xi hlamusela nkarhi lowu ha wona vanhu va nga “ta aka tindlu va tshama eka tona; kunene va ta rima masimu ya vhinya va dya mihandzu ya wona. . . . A va nge tirheli swa hava hi matimba, naswona a va nge he velekeli ku karhateka; hikuva i vana lava katekisiweke va Yehovha, swin’we ni vatukulu va vona.” (Esaya 65:21-23) Kunene swiyimo leswi swi ta herisa xiphiqo xa vahlapfa. Xana swi nga kumeka hakunene?

Xingheniso xa vumbiwa bya United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization xi ri: “Tanihi leswi nyimpi yi sungulaka emianakanyweni ya vanhu, hikwalaho ku rhula ku fanele ku akeriwa emianakanyweni ya vanhu.” Muvumbi wa hina u swi tiva kahle leswaku vanhu va fanele va cinca ndlela leyi va anakanyaka ha yona. Vuprofeta lebyi byi hlamusela xivangelo lexi nga ta endla leswaku siku rin’wana, vanhu lava tshamaka emisaveni va kuma nsirhelelo: “A va nge endli swo biha kumbe ku onha entshaveni ya mina hinkwayo yo kwetsima; hikuva kunene misava yi ta tala hi ku tiva Yehovha kukota mati lama funengetaka lwandle.”—Esaya 11:9.

Timbhoni ta Yehovha ana se ta swi tiva leswaku ku tiva Yehovha, ku nga hlula xihlawu-hlawu ni rivengo. Entirhweni wa tona wo chumayela emisaveni hinkwayo, ti dyondzisa vanhu timfanelo ta Vukreste leti khutazaka rirhandzu ematshan’weni ya rivengo, hambi ku ri ematikweni lama hlaseriweke hi nyimpi. Naswona ti pfuna vahlapfa hi ndlela leyi ti nga swi kotaka ha yona.

Hi hala tlhelo, ta swi lemuka leswaku ntlhantlho lowu hetisekeke wa xiphiqo xa vahlapfa wu le mavokweni ya Hosi leyi hlawuriweke hi Xikwembu, ku nga Yesu Kreste. U swi tiva kahle leswaku rivengo ni madzolonga swi nga onha vutomi bya vanhu. Bibele ya hi tiyisekisa leswaku u ta avanyisa swisiwana hi ku lulama. (Esaya 11:1-5) Ehansi ka mfumo wakwe wa le tilweni, ku rhandza ka Xikwembu ku ta endliwa emisaveni, hilaha ku endliwaka hakona etilweni. (Matewu 6:9, 10) Loko siku rero ri fika, a nga kona munhu loyi a nga ta pfuka a ri muhlapfa. Naswona un’wana ni un’wana u ta va ni kaya rakwe.

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

Ku Laveka Yini Leswaku Ku Tlhantlhiwa Xiphiqo Xa Vahlapfa?

“Leswaku ku pfuniwa vanhu lava balekeke emakaya ya vona—lava balekeleke ematikweni man’wana ni lava nga endzeni ka tiko rero—swa tika swinene, a swi vuli ntsena ku va sirhelela ni ku va pfuna swa xinkarhana. Swi katsa ku tlhantlha xiphiqo xa ku xanisiwa, xa madzolonga ni tinyimpi leswi endlaka leswaku vanhu va baleka emakaya ya vona. Swi vula ku xiya leswaku timfanelo ta vanhu hinkwavo, vavasati ni vana va va ni ku rhula, nsirhelelo ni xindzhuti, va nga boheki ku rhurha emakaya ya vona.”—The State of the World’s Refugees 2000.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 13]

Xana Mfumo Wa Xikwembu Wu Tshembisa Ku Xi Tlhantlha Njhani Xiphiqo Lexi?

“Kun’wana ni kun’wana etikweni ku ta va ni ku lulama ni vululami. Hikuva un’wana ni un’wana u ta endla leswo lulama, ku ta va ni ku rhula ni nsirhelelo hilaha ku nga heriki. Vanhu va Xikwembu a va nge he karhateki, naswona emakaya ya vona ku ta va ni ku rhula ni nsirhelelo.”—Esaya 32:16-18, Today’s English Version.