VAN’WANA va nga ha vula leswaku munhu loyi a pfumelaka eka sayense a nga hlawula “ku tihundzukela ka swilo” naswona munhu wa vukhongeri a nga hlawula “ntumbuluko.”

Kambe a hi minkarhi hinkwayo.

Ntiyiso hi leswaku, hambi vanhu lava dyondzekeke ku katsa ni van’wasayense, va tivutisa swivutiso hi mhaka leyi.

Anakanya hi Gerard, profesa la nga mutivi wa swimilana loyi a dyondzisiweke dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo ekholichi. U te: “Loko ndzi tsala swikambelo, a ndzi nyika vadyondzisi tinhlamulo leti va ti lavaka, kambe a ndzi nga ti tshembi tinhlamulo toleto.”

Ha yini vanhu lava pfumelaka eka swa sayense na vona swi va tikela ku pfumela leswaku vutomi byi ve kona hi ku tihundzukela ka swilo? Leswaku u kuma nhlamulo ya xivutiso lexi, xiya swivutiso swimbirhi leswi karhataka valavisisi vo tala: (1) Vutomi byi ve kona njhani? (2) Swilo leswi hanyaka swi ve kona njhani?

1 Vutomi Byi Ve Kona Njhani?

LESWI VAN’WANA VA SWI VULAKA. Vutomi byi lo tiendlekela hi byoxe ku suka eka swilo leswi nga hanyiki.

LESWI ENDLAKA LESWAKU VANHU VAN’WANA VA NGA ENERISIWI HI NHLAMULO YOLEYO. Sweswi van’wasayense va tiva swo tala hi vuxokoxoko lebyitsongo bya vutomi kambe a va tiyiseki leswaku kahle-kahle vutomi i yini. Ku ni leswi hambanisaka swilo leswi nga hanyiki, ni sele leyitsongo.

Van’wasayense va nga kota ntsena ku mbambela leswaku swiyimo a swi ri njhani eka malembe lama hundzeke ya magidi-gidi ya timiliyoni. Va ni mavonelo lama hambaneke malunghana ni leswaku vutomi byi sungule kwihi—hi xikombiso, ku nga va hi vholkheno kumbe byi sungule ehansi ka lwandle. Xin’wana lexi ku pfumeriwaka eka xona hi leswaku swilo leswi endleke leswaku ku va ni vutomi, swi sungule kun’wana exibakabakeni ivi swi fika laha hi swiphemuphemu swa swiribyana. Kambe sweswo a swi hlamuli xivutiso xa leswaku vutomi byi sungule njhani; swo rharhanganisa swilo.

Van’wasayense van’wana va mbambela malunghana ni vukona bya timolekhuli leti veke kona emahlweni ka xitekela hilaha hi swi tivaka ha kona namuntlha. Va vula leswaku timolekhuli leti kumbexana ti tiendlekele hi toxe ku suka eka swilo leswi nga famba-fambiki naswona ti tivumba hi vuntshwa. Kambe van’wasayense a va kumanga vumbhoni bya leswaku timolekhuli to tano ti tshame ti va kona, kumbe leswaku va tshame va tiendla elaboratori.

Swilo leswi hanyaka swi hlawulekile hikwalaho ka ndlela leyi swi hlayisaka ni ku hundzisa rungula ha yona. Tisele ta rhwala, ti cinca ni ku teka swiletelo eka swiaki swa xitekela. Vativi van’wana va sayense va fanisa DNA ni progreme ya khompyuta, naswona xivumbeko xa tikhemikhali ta sele va ti fanisa ni khompyuta hi yoxe. Kambe dyondzo ya hundzuluko a yi nge swi koti ku hlamusela leswaku xihlovo xa rungula leri hi xihi.

Timolekhuli ta phrotheyini i ta nkoka leswaku sele yi kota ku tirha. Molekhuli ya phrotheyini leyi tirhaka ku fana ni phrotheyini yi ni madzana ya ti-amino acid leti boheleriweke swin’we hi ku landzelelana ko karhi. Ku engetela kwalaho, molekhuli ya phrotheyini yi fanele ku petseka yi va xivumbeko xa mimpimo yinharhu leswaku yi kota ku tirha. Vativi van’wana va sayense va fikelele makumu ya leswaku mhaka ya leswaku molekhuli yin’we ya phrotheyini yo tiendlekela, i ku hundzeleta ka tintlhari loku nga riki ka ntiyiso. Mutivi wa ntumbuluko Paul Davies u tsale leswaku, “Tanihi leswi sele yi lavaka tiphrotheyini to hambana-hambana ta magidi leswaku yi tirha, a swi koteki ku tshemba leswaku yi lo tiendlekela.”

MAKUMU YA MHAKA. Endzhaku ko endla ndzavisiso ku ringana malembe yo tala eka swiyenge swo hambana-hambana swa sayense, ntiyiso hi leswaku vutomi byi huma ntsena eka xihlovo xa vutomi.

2 Swilo Leswi Hanyaka Swi Ve Kona Njhani?

LESWI VAN’WANA VA SWI VULAKA. Xilo xo sungula lexi hanyaka xi kurile hakatsongo-tsongo xi va swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka, ku katsa ni vanhu, hi endlelo ra ku cinca loku tiendlekelaka, ni ku hleleka ka ntumbuluko.

LESWI ENDLAKA LESWAKU VANHU VAN’WANA VA NGA ENERISIWI HI NHLAMULO YOLEYO. Tisele tin’wana ti rharhangane swinene ku tlula tin’wana. Ndzavisiso wun’wana wu vula leswaku, ndlela leyi tisele ti kulaka ha yona ti va tisele leti rharhanganeke swinene, yi “tala ku pimiwa yi ri ya vumbirhi eka swilo leswi nga twisisiwiki swa dyondzo ya hundzuluko, endzhaku ka dyondzo ya ku sungula ka vutomi.”

Vativi va sayense va kume leswaku endzeni ka sele ha yin’we ku ni michini leyi rharhanganeke ya timolekhuli leti vumbiwaka hi molekhuli ya phrotheyini leyi tirhisanaka na yona ku endla mintirho leyi rharhanganeke. Mintirho leyi yi katsa ku fambisa, ku hundzula swakudya swi va matimba, ku lunghisa swiphemu swa sele ni ku hundzisela marungula eka sele hinkwayo. Xana ku cinca loku tiendlekelaka ni ku hleleka ka ntumbuluko i ka nkoka eku hlengeletiweni ni le ku tirheni ka swilo leswi ti endliweke ha swona leswi rharhanganeke? Vo tala va kume leswaku swa tika ku amukela dyondzo leyi.

Swimilana ni vanhu swi huma eka tandza rin’we leri nonisiweke. Endzeni ka mbungu, tisele ta andza ti tlhela hi ku hatlisa ti fanelekela ku tirha ku vumba swirho swo hambana-hambana swa miri. Dyondzo ya hundzuluko a yi swi koti ku hlamusela ndlela leyi sele ha yin’we yi tivaka lexi yi faneleke ku va xona ni laha yi faneleke ku ya kona.

Vativi va sayense va swi xiya leswaku, ku va muxaka wo karhi wa xiharhi wu huma eka muxaka wun’wana, ku fanele ku va ni ku cinca ko karhi endzeni ka sele. Leswi vativi va sayense va nga kotiki ku kombisa ndlela leyi dyondzo ya hundzuluko yi nga humesaka sele “leyitsongo” ha yona, xana swa tshembisa leswaku ku cinca loku tiendlekelaka ni ku hleleka ka ntumbuluko ku nga swi kota ku humesa tinxaka leti hambaneke ta swilo? Loko Michael Behe, profesa wa sayense ya ntumbuluko a vulavula hi ndlela leyi swiharhi swi nga ha yona, u vule leswaku loko vulavisisi “byi paluxa leswi nga languteriwangiki ni ku rharhangana loku nga tolovelekangiki, a ku na nhluvuko lowu kumiweke emhakeni yo twisisa ndlela leyi ku rharhangana koloko ku kombisaka ha yona leswaku swilo hinkwaswo swi lo tiendlekela.”

Vanhu va ni vuxiyaxiya, vuswikoti byo anakanya naswona va kota ku kombisa ni timfanelo letinene ta mahanyelo to fana ni ku hanana, ku tinyiketela ni ku tiva xo biha ni lexinene. Ku cinca loku tiendlekelaka ni ku hleleka ka ntumbuluko, a ku nge swi koti ku hlamusela leswaku timfanelo leti to hlawuleka ta munhu ti ve kona njhani.

MAKUMU YA MHAKA. Vo tala va pfumela leswaku dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo i ntiyiso kasi van’wana a va enerisiwi hi tinhlamulo ta dyondzo yoleyo malunghana ni leswaku vutomi byi ve kona njhani.

ENDZHAKU ko kambisisa vumbhoni, vanhu vo tala va gimete hi ku vula leswaku vutomi byi ve kona hikwalaho ka vutlhari lebyi tlakukeke swinene. Xiya xikombiso xa Antony Flew, profesa wa filosofi loyi a a pfumela leswaku Xikwembu a xi kona. Loko a dyondze hi ku rharhangana loku hlamarisaka ka vutomi ni ndlela leyi vuako byi hleriweke ha yona, u cince vonelo rakwe. Loko a vula leswi vuriweke hi vanhu va tifilosofi va khale u te: “Hi fanele hi pfumela leswi vumbhoni byi swi kombisaka.” Hi ku ya hi Profesa Flew, vumbhoni byi kombise leswaku ku ni Muvumbi.

Gerard loyi ku vulavuriweke ha yena eka nxaxamelo wa swihloko leswi u vule leswi fanaka. Hambileswi a dyondzekeke a tlhela a va mutivi wa swimilana, u te: “A ndzi vonanga vumbhoni lebyi kombisaka leswaku vutomi byi lo tiendlekela. Ku hleleka ni ku rharhangana ka swilo leswi hanyaka swi ndzi endla ndzi tiyiseka leswaku ku ni Muhleri ni Muendli wa swona.”

Tanihi leswi munhu a nga dyondzaka hi mumpfampfarhuti ni mintirho yakwe, Gerard u kote ku twisisa timfanelo ta Muvumbi hi ku dyondza hi ntumbuluko. U tlhele a tinyika nkarhi wo dyondza buku leyi humaka eka Xikwembu, ku nga Bibele. (2 Timotiya 3:16) Eka yona u kume tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso malunghana ni matimu ya vanhu ni ntlhantlho wa swiphiqo leswi vanhu va langutanaka na swona namuntlha. U tlhele a tiyiseka leswaku Bibele yi huma eka munhu loyi a tlakukeke swinene.

Gerard u kume leswaku i swa nkoka ku kambisisa tinhlamulo ta Bibele. Hi ku khutaza leswaku na wena u ti kambisisa.