Va Nyikiwa Matimba Lamantshwa

Hi March 26, 1919, muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower ni vanghana va yena va ntshunxiwile eka xigwevo xa vunwa. Hi loko ku endliwa makungu yo twarisa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu emisaveni hinkwayo.

Eka ntsombano wa mani na mani le Cedar Point, Ohio, hi September wa lembe rero, J. F. Rutherford, muungameri wa Sosayiti hi nkarhi wolowo, u nyikele nkulumo leyi kandziyiseke ku twarisiwa ka Mfumo wa Vumesiya wa Xikwembu lowu vangamaka lowu taka, tanihi ntirho wa nkoka eka malandza ya Yehovha.

Hambi swi ri tano, nhlayo ya xiviri leyi a yi hlanganyela entirhweni wolowo, a yi nga nyawuli. Van’wana lava tshikeke ku vula vumbhoni hi 1918 hikwalaho ka ku chava va tlhele va hlakarhela, naswona van’wana va vuyelerile. Kambe tirhekhodo leti nga kona ti kombisa leswaku hi 1919 a ku ri ni vanhu va kwalomu ka 5 700 lava a va nyikela vumbhoni, ematikweni ya 43. Kambe Yesu u vhumbhe leswaku: “Evhangeli leyi ya Mfumo yi ta twarisiwa emisaveni hinkwayo, leswaku yi va vumbhoni eka vanhu va matiko hinkwawo.” (Mt. 24:14) Xana sweswo a swi ta hetisisiwa njhani? A a va nga swi tivi, naswona a va nga swi tivi leswaku ku nyikela vumbhoni a ku ta teka nkarhi wo tanihi kwihi. Hambi swi ri tano, lava a a va ri malandza yo tshembeka ya Xikwembu a a va tiyimisele ku ya emahlweni ni ntirho. A va tiyiseka leswaku Yehovha u ta kongomisa swilo hi ku ya hi ku rhandza ka yena.

Hi ku hiseka hikwalaho ka leswi va voneke swi andlariwe kahle eRitweni ra Xikwembu, va nghene ehansi va tirha. Hi malembe manharhu nhlayo ya lava hlanganyelaka eku twariseni ka Mfumo wa Xikwembu erivaleni a yi lava ku andza kanharhu, hi ku ya hi xiviko lexi nga kona, naswona hi 1922 a va ri karhi va chumayela ematikweni lama engetelekeke ya 15 ku tlula lembe ra 1919.

Nkulumo Leyi Nyanyulaka

Mawaku rungula ro nyanyula swonghasi leri a va ri twarisa—“Timiliyoni leti hanyaka sweswi ti nga ka ti nga fi!” Makwerhu Rutherford u nyikele nkulumo hi nhloko-mhaka leyi hi 1918. Nakambe a yi ri vito ra xibukwana xa matluka ya 128 lexi kandziyisiweke hi 1920. Ku sukela hi 1920 ku ya eka 1925, xihloko lexi xi tlhele xi hlamuseriwa hi ku phindha-phindha eka minhlangano ya le rivaleni eka tindhawu leti nga na swivulavuri, hi tindzimi to tlula 30. Ematshan’weni yo vula leswaku vanhu hinkwavo lavanene va ta ya etilweni, hi laha Vujagana byi vulaka ha kona, nkulumo leyi yi kombise ntshembo lowu sekeriweke eBibeleni wa vutomi lebyi nga heriki eka vanhu lava yingisaka emisaveni ya paradeyisi. (Esa. 45:18; Nhlav. 21:1-5) Nakambe yi kombise ntshembo wa leswaku xitshembiso xexo xi ta hetiseka ku nga ri khale.

Switiviso swa maphepha-hungu swin’we ni tibodo letikulu a swi tirhisiwa ku kombisa tinkulumo. Xihloko lexi a xi nyanyula. Hi February 26, 1922, vanhu vo tlula 70 000 va ve kona etindhawini ta 121 eJarimani ntsena. A swi tolovelekile ku vona magidi ya vayingiseri va hlengeletanile. Hi xikombiso, le Cape Town, eAfrika Dzonga a ku ri na vanhu va 2 000 loko ku nyikeriwa nkulumo leyi le Opera House. Le holweni ya yunivhesiti ya le doroba-nkulu ra Norway, a ku nga lo tala holo ntsena, kambe vo tala va boheke ku tlhela hikwalaho ko pfumala ndhawu, lerova nongonoko wu boheke ku phindhiwa endzhaku ka awara ni hafu—endlwini leyi a yi tele swinene.

Le Klagenfurt, Austria, Richard Heide u byele tata wakwe a ku: “Ndzi ya yingisa nkulumo leyi ku nga khathariseki leswaku vanhu va ri yini. Ndzi lava ku ya twa leswaku xana i vuxisi kumbe ku na ntiyiso wo karhi eka yona!” U tsakisiwile swinene hi leswi a swi tweke, naswona hi ku hatlisa yena ni makwavo wa xisati, swin’we ni vatswari va vona, a va byela van’wana ha yona.

Kambe rungula ra Bibele a ri nga ri ra vanhu lava yaka ku ya yingisa nkulumo ya le rivaleni ntsena. Ni van’wana a va fanele va byeriwa rona. A ri nga fanelanga ku twiwa hi vanhu lava tolovelekeke ntsena kambe na hi varhangeri va politiki swin’we ni va vukhongeri. Xana sweswo a swi ta endliwa njhani?

Ku Hangalasiwa Ka Rungula Ra Matimba

Rungula leri kandziyisiweke ri tirhisiwile leswaku ku fikeleriwa vanhu va timiliyoni lava eku sunguleni a va twe hi mahungu-ndlela ntsena mayelana ni Swichudeni swa Bibele ni rungula leri swi ri twarisaka. Ku sukela hi 1922 ku ya eka 1928, ku nyikeriwe vumbhoni bya matimba hi ku tirhisa rungula ra matimba, swiboho swa nkombo leswi amukeriweke eka mintsombano ya Swichudeni swa Bibele lembe na lembe. Nhlayo ya tikopi to tala leti kandziyisiweke ta swiboho swo hambana-hambana leswi swi hangalasiweke endzhaku ka mintsombano leyi, yi fikelele ntsengo wa 45 ku ya eka 50 wa timiliyoni—ntirho lowu hlamarisaka hakunene wa ntlawanyana lowu wa vatwarisi va Mfumo lava a va ri kona hi nkarhi wolowo!

Xiboho xa 1922 a xi ri ni xihloko lexi nge “Ntlhontlho Eka Varhangeri Va Misava”—ina, ntlhontlho lowu lavaka leswaku va seketela marito ya vona ya leswaku va nga swi kota ku tisela vanhu ku rhula, ku humelela ni ntsako, kumbe loko swi nga ri tano, va pfumela leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona ntsena lowu nga tisaka swilo leswi hi Mesiya wa xona. Le Jarimani, xiboho lexi xi rhumeriwe eka mufumi wa le Jarimani la balekeke, eka muungameri wa kona ni le ka swirho hinkwaswo swa palamendhe ya le Jarimani; naswona tikopi ta mune ni hafu wa timiliyoni ti rhumeriwe evanhwini. Le Afrika Dzonga, Edwin Scott, u bebule tibuku ivi a khoma nhonga hi voko rin’wana, leswaku a chavisa timbyana leti levaka ha yona, kutani a hlanganisa madoroba ya 64 a ri yexe, a fambisa tikopi ta 50 000. Endzhakunyana, loko mufundhisi wa Dutch eAfrika Dzonga a ya emakaya ya vanhu vakwe leswaku a ya teka mali ya nhlengo, vangheni vo tala va kereke va n’wi kombe xiboho ivi va ku: “U fanele u hlaya leswi, u ta tshika ku hi tekela mali.”

Hi 1924 xiboho lexi nge “Ku Hehliwa Ka Vafundhisi” xi paluxe tidyondzo ni mikhuva leyi nga riki ya matsalwa ya vafundhisi, xi paluxa leswi va swi endleke hi nkarhi wa nyimpi ya misava, ivi xi khutaza vanhu leswaku va dyondza Bibele, va ta vona malunghiselelo lama hlamarisaka ya Xikwembu yo katekisa vanhu. Hi nkarhi wolowo, le Italy, vagandlisi a va fanele va tsala mavito ya vona eka xin’wana ni xin’wana lexi va xi kandziyisaka, naswona a va byarha vutihlamuleri bya leswi nga endzeni. Xichudeni xa Bibele lexi langutelaka ntirho le Italy xi yise kopi ya xiboho eka hulumendhe, ivi va xi kambisisa ivi hi ku hatlisa va pfumela leswaku xi kandziyisiwa ni ku hangalasiwa. Vakandziyisi na vona va pfumerile ku xi kandziyisa. Vamakwerhu le Italy va hangalase tikopi ta 100 000. Va endle matshalatshala hinkwawo leswaku mupapa ni valawuri van’wana va Vatican, va kuma kopi hinkwavo.

Le Furwa, ku hangalasiwa ka xiboho lexi ku tlhontlhe n’wangulo wa vukarhi swinene wo huma eka vafundhisi. Hi ku heleriwa hi matimba, mufundhisi wa le Pomerania, eJarimani, u mangalele Sosayiti ni mulanguteri wa yona, kambe mufundhisi u be hansi loko huvo yi twe hinkwaswo leswi xiboho xi swi vulaka. Leswaku swi papalata ku kavanyetiwa hi vanhu lava nga laviki leswaku van’wana va tiva ntiyiso, Swichudeni swa Bibele le xifundzheni xa Quebec, le Canada, swi yise swiboho emakaya ya vanhu hi mahlambandlopfu, swi sungula hi 3:00 a.m. Leyi a ku ri minkarhi yo tsakisa swinene!

Ku Kombisa Ku Tlangela Tinhlamulo Leti Enerisaka

Hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, vanhu vo tala va le Armenia va hlongoriwe hi tihanyi letikulu emakaya ya vona ni le tikweni ra ka vona. Eka makume-mbirhi ya malembe emahlweni ka yona, madzana ya magidi ya Maarmenia va dlayiwile, naswona van’wana va hlanule swirhendze. A hi vangani eka vanhu lava, lava hlayeke tibuku ta Sosayiti ya Watch Tower va ri etiko-xikaya ra ka vona. Kambe vo tala va vona va kume vumbhoni ematikweni lawa a va tsendzeleka eka wona tanihi valuveri.

Endzhaku ko hanya vutomi byo khomiwa hi tihanyi, vo tala a va ri na swivutiso malunghana ni leswaku ha yini Xikwembu xi pfumelele vubihi. Xana a byi ta heta nkarhi wo tanihi kwihi? Byi ta hela rini? Van’wana va vona a va tsakile swinene hi ku twa tinhlamulo leti enerisaka leti humaka eBibeleni. Hi ku hatlisa ku ve ni mintlawa ya Swichudeni swa Bibele swa Maarmenia emadorobeni yo hambana-hambana le Middle East. Ku chivirikela ka vona ntiyiso wa Bibele ku khumbe vanhu vo tala. Le Etiyopiya, Argentina, ni le United States, Maarmenia man’wana ma amukele mahungu lamanene ni ku amukela vutihlamuleri byo ma byela van’wana hi ntsako. Un’wana wa vona i Krikor Hatzakortzian, loyi a nga hangalasa rungula ra Mfumo le Etiyopiya exikarhi va-1930, a ri yena ntsena phayona. Eka khamba rin’wana, loko vakaneti va n’wi hehla hi vunwa, u ve ni lunghelo ro nyikela vumbhoni emahlweni ka mufumi Haile Selassie.

Va Yisa Ntiyiso Wa Risima eMatiko-xikaya Ya Ka Vona

Ku hisekela swinene ku byela van’wana hi mintiyiso ya risima ya Bibele ku susumetele vo tala leswaku va tlhelela ka rikwavo leswaku va ya vula evhangeli kona. N’wangulo wa vona a wu fana ni lowuya wa vanhu vo huma ematikweni yo tala lava a va ri eYerusalema hi 33 C.E. ni lava nga va vapfumeri loko moya wo kwetsima wu susumetela vaapostola ni vanghana va vona leswaku va vulavula hi tindzimi to tala hi “mintirho leyikulu ya Xikwembu.” (Mint. 2:1-11) Tanihi leswi vapfumeri lava va lembe xidzana ro sungula va fambeke ni ntiyiso lowu ematiko-xikaya ya ka vona, vadyondzisiwa va manguva lawa va endla tano na vona.

Vavanuna ni vavasati lava dyondzeke ntiyiso endzhandzeni va tlhelele eItaly. A va huma hi le Amerika, Belgium ni le Furwa, naswona va twarise rungula ra Mfumo hi ku chivirika laha va fikeke va aka kona. Makhalipotiya yo huma eka xiyenge xa Ticino xa Switzerland lama vulavulaka Xintariyana, na wona ma rhurhele le Italy leswaku ma ya tirha kona. Hambi leswi a va nga nyawuli, hikwalaho ka ntirho wa vona wa vun’we, hi ku hatlisa va fikelele madoroba lamakulu ni swimitana swo tala swa le Italy. A va nga wu hlayeli nkarhi lowu va wu heteke eka ntirho lowu. Hi ku khorwiseka leswaku a va chumayela mintiyiso leyi Xikwembu a xi lava leswaku vanhu va yi tiva, hakanyingi a va tirha ku sukela ni mpundzu ku kondza byi va vusiku leswaku va fikelela vanhu vo tala hi laha va nga kotaka ha kona.

Magriki lama veke Swichudeni swa Bibele kwala nyongeni eAlbania ni le kule tanihi le Amerika na wona ma tlhelele ka rikwavo. Va tsakisiwe swinene hi ku tiva leswaku matsalwa ma lwisana ni ku gandzela swifaniso (Eks. 20:4, 5; 1 Yoh. 5:21), ni leswaku vadyohi a va katingiwi endzilweni wa tihele (Ekl. 9:5, 10; Ezek. 18:4; Nhlav. 21:8), ni leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona ntsena ntshembo wa xiviri wa vanhu (Dan. 2:44; Mt. 6:9, 10). A va tiyimiserile ku byela vanhu va tiko ra ka vona mintiyiso leyi—va va byela hi xiviri kumbe hi poso. Hikwalaho, mintlawa ya Timbhoni ta Yehovha yi sungule ku humelela le Greece ni le swihlaleni leswitsongo swa le Greece.

Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, magidi ya vanhu vo huma ePoland va rhurhele eFurwa leswaku va ya tirha emigodini ya malahla. Mavandlha lama vulavulaka Xifurwa a ma va honisanga hi leswi va vulavulaka ririmi rimbe. Va kume tindlela to byela vatirhi lava va le migodini ni mindyangu ya vona mintiyiso ya Bibele, naswona nhlayo leyi anguleke kahle hi ku hatlisa yi tlule ya Timbhoni ta Mafurwa. Loko vanhu va 280 va boheke ku tlhelela ePoland hi 1935, hikwalaho ka xileriso xa hulumendhe xa leswaku va tlherisiwa, swi endle leswaku ku hangalasiwa ka rungula ra Mfumo ku andza etikweni leri. Xisweswo, hi 1935, a ku ri na vahuweleri va Mfumo va 1 090 lava hlanganyeleke eku nyikeleni ka vumbhoni le Poland.

Van’wana va amukele swirhambo swo siya tiko-xikaya ra vona va ya chumayela emasin’wini mambe.

Vavuri Va Evhangeli Lava Hisekaka Le Yuropa Va Pfuna eMasin’wini Mambe

Hikwalaho ka ntirhisano wa matiko hinkwawo, Matiko ya Baltic (Estonia, Latvia na Lithuania) ma swi kotile ku twa mintiyiso leyi tsakisaka ya Mfumo wa Xikwembu. Hi va-1920 na va-1930, vamakwerhu lava hisekaka vo huma eDenmark, Nghilandi, Finland ni le Jarimani va nyikele swinene vumbhoni endhawini leyi. Ku fambisiwe tibuku to tala, naswona magidi ya vanhu va swi kotile ku twa tinkulumo ta Bibele leti nyikeriweke. Minongonoko ya Bibele leyi a yi haxiwa exitichini xa xiya-ni-moya xa le Estonia hi tindzimi to hlayanyana, yi fike ni le tikweni leri hi nkarhi wolowo a ri vitaniwa Soviet Union.

Le Jarimani vatirhi va ku tirhandzela hi va-1920 na va-1930 va kume swiavelo etindhawini to tanihi Austria, Belgium, Bulgaria, Czechoslovakia, Furwa, Luxembourg, Netherlands, Spain ni le Yugoslavia. Exikarhi ka vona a ku ri na Willy Unglaube. Endzhaku ko tirhanyana eBethele ya le Magdeburg, eJarimani, u kume xiavelo xo ya tirha tanihi muvuri wa evhangeli wa nkarhi hinkwawo le Furwa, Algeria, Spain, Singapore, Malaysia ni le Thailand.

Loko ku huma xikombelo xo ya pfuna le Furwa hi va-1930, makhalipotiya ya le Britain ma kombise leswaku ma swi xiya leswaku ntirho wa wona wa Vukreste wa ku chumayela a wu vula ku ya nyikela vumbhoni ni le ka swiyenge swin’wana swa misava, ku nga ri etikweni ra wona ntsena. (Mar. 13:10) John Cooke a a ri un’wana wa vatirhi lava lava gingiritekaka loyi a hlamuleke xirhambo xo ya eMakedoniya. (Ringanisa Mintirho 16:9, 10.) Eka makume-tsevu wa malembe lama landzeleke, u hetisise swiavelo swakwe swa ntirho le Furwa, Spain, Ireland, Portugal, Angola, Mozambhiki ni le Afrika Dzonga. Makwavo wakwe Eric, u tshike ntirho wakwe eBarclay’s Bank ivi a joyina John evutirhelini bya nkarhi hinkwawo le Furwa; endzhaku, na yena u tirhe eSpain ni le Ireland ivi a hlanganyela entirhweni wa vurhumiwa le Dzongeni wa Rhodesia (laha sweswi ku nga Zimbabwe) ni le Afrika Dzonga.

Hi May 1926, George Wright na Edwin Skinner, le Nghilandi, va amukele xirhambo xo ya pfuna ku ndlandlamuxa ntirho wa Mfumo le India. Xiavelo xa vona a xi ri xikulu! A xi katsa Afghanistan hinkwaro, Burma (laha sweswi ku nga Myanmar), Ceylon (laha sweswi ku nga Sri Lanka), India na Persia (laha sweswi ku nga Iran). Loko va fika le Bombay, va hoyozeriwe hi timpfula ta swidzedze. Hambi swi ri tano, tanihi leswi a va nga ri na mhaka ngopfu ni ntshamiseko wa vona vini, hi ku hatlisa va ye etindhawini ta le kule ta tiko leri leswaku va ya vona Swichudeni swa Bibele leswi nga kwalaho va swi khutaza. Nakambe va fambise tibuku to tala leswaku va pfuxa ku tsakela eka van’wana. A ku tirhiwa swinene. Hi xikombiso, hi 1928, vahuweleri va Mfumo va 54 le Travancore (Kerala), edzongeni wa India, va lunghiselele minhlangano ya le rivaleni ya 550 leyi eka yona ku veke ni vanhu va 40 000. Hi 1929 ku fike maphayona man’wana ya mune le India yo huma hi le nsin’wini ya le Britain leswaku ma pfuna eka ntirho lowu. Naswona hi 1931, le Bombay, ku fike van’wana vanharhu vo huma hi le Nghilandi. Hi ku phindha-phindha va endle matshalatshala yo fikelela swiphemu swo tala swa tiko leri lerikulu, va hangalasa tibuku na hi ririmi ra le India, ku nga ri hi Xinghezi ntsena.

Hi nkarhi lowu fanaka, i yini lexi a xi humelela le Yuropa Vuxa?

Ntshovelo Wa Moya

Loko nyimpi yo sungula ya misava yi nga si sungula, timbewu ta ntiyiso wa Bibele a ti hangalakile le Yuropa Vuxa, naswona tin’wana a ti sungule ku mila. Hi 1908 wansati wa Muhungary Andrásné Benedek la titsongahataka a a tlhelele le Austria-Hungary, leswaku a ya byela van’wana hi swilo leswinene leswi a swi dyondzeke. Endzhaku ka malembe mambirhi, Károly Szabó na József Kiss na vona va tlhelele eka tiko rero naswona a va hangalasa ntiyiso wa Bibele ngopfu-ngopfu ematikweni lama endzhaku ma nga tiviwa tanihi Romania na Czechoslovakia. Ku nga khathariseki nkaneto wa vafundhisi lava hlundzukeke, mintlawa ya dyondzo yi vumbiwile naswona vumbhoni lebyi anameke byi nyikeriwile. Van’wana va hlanganyerile eku vuleni ka ripfumelo ra vona erivaleni, naswona hi 1935 nhlayo ya vahuweleri va Mfumo le Hungary a yi tlakuke yi va 348.

Romania a ri lava ku phindha nhlayo ya rona kambirhi loko mepe wa Yuropa wu cinciwile hi lava hluleke endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava. Ku vikiwe leswaku eka tiko leri lerikulu, hi 1920, a ku ri na mintlawa ya kwalomu ka 150 ya Swichudeni swa Bibele, laha eka yona a ku ri na vanhu va 1 700. Eka lembe leri landzeleke, eka nkhuvo wa Xilalelo xa Hosi, vanhu va kwalomu ka 2 000 va dye swifanekiselo swa Xitsundzuxo, va kombisa leswaku i vamakwavo va Kreste lava totiweke hi moya. Nhlayo yi andze swinene eka malembe ya mune lama landzeleke. Hi 1925, a ku ri na vanhu va 4 185 eXitsundzuxweni, naswona hi laha a swi toloveleke ha kona hi nkarhi wolowo, vo tala va vona va dye swifanekiselo. Hambi swi ri tano, ripfumelo ra vanhu lava hinkwavo a ri ta ringiwa. Xana a va ta tikombisa va ri “maxalana” ya xiviri, kumbe va ri mfava-nxalani? (Mt. 13:24-30, 36-43) Xana hakunene a va ta wu endla ntirho wa ku nyikela vumbhoni lowu Yesu a wu aveleke valandzeri vakwe? Xana a va ta namarhela eka wona ku nga khathariseki nxaniso lowukulu? Xana a va ta tshembeka hambi loko van’wana va kombisa moya wo fana ni wa Yudasi Iskariyota?

Xiviko xa 1935 xi komba leswaku a hi hinkwavo lava a va ri na ripfumelo leri va pfuneke ku tiyisela. Hi lembe rero, le Romania a ku ri na vanhu va 1 188 ntsena lava hlanganyeleke eku nyikeleni ka vumbhoni, kasi hi nkarhi wa ku dya swifanekiselo swa Xitsundzuxo, a ku ri na nhlayo yo tlula leyi yi andzisiwe kambirhi. Hambi swi ri tano, lavo tshembeka va ye emahlweni va hisekela ntirho wa N’wini. Va byele vanhu van’wana lava titsongahataka mintiyiso ya Bibele leyi tsakiseke timbilu ta vona swinene. Ndlela yin’wana leyi xiyekaka leyi va kombiseke leswi ha yona a ku ri hi ku hangalasa tibuku. Exikarhi ka 1924 na 1935, ana se a va fambise tibuku ni swibukwana swo tlula 800 000, swin’we ni swiphephana.

Ku vuriwa yini hi Czechoslovakia, leri simekiweke hi 1918 endzhaku ka ku wa ka Mfumo wa Austro-Hungary? Laha, vumbhoni bya matimba a byi ri karhi byi engetela ntshovelo wa moya. Eku sunguleni a ku chumayeriwa hi Xihungary, Xirhaxiya, Xiromaniya ni Xijarimani. Kutani hi 1922, Swichudeni swin’wana swa Bibele swi vuyile hi le Amerika ku ta nyikela nyingiso swinene eka vaaki lava vulavulaka Xislovak, hi lembe leri landzeleke ku fike mpatswa lowu humaka hi le Jarimani ivi wu sungula ku tirha nsimu ya Maczech. Tinhlengeletano ta nkarhi na nkarhi, hambi leswi a ti ri titsongo, ti khutazile ni ku hlanganisa vamakwerhu. Loko mavandlha ma hleriwe kahle leswaku ma chumayela evhangeli hi yindlu na yindlu hi 1927, ku sungule ku va ni ku andza. Hi 1932 ntirho wu kume matimba hikwalaho ka ntsombano wa matiko hinkwawo le Prague, lowu a wu ri na vanhu va 1 500 vo huma eCzechoslovakia ni le matikweni ya le kusuhi. Ku tlhandlekela eka leswi, mintshungu leyikulu yi langute nkombiso wa tiawara ta mune wa “Photo-Drama of Creation” lowu wu kombisiweke etindhawini hinkwato ta tiko. Hi nkarhi wo ringana khume ra malembe ntsena, ku hangalasiwe tibuku ta Bibele leti tlulaka 2 700 000 eka mintlawa ya tindzimi to hambana-hambana ya tiko leri. Ku byala loku hi tlhelo ra moya ni ku hlakulela ni ku cheleta swi hoxe xandla eka ntshovelo lowu vahuweleri va Mfumo va 1 198 va koteke ku hlanganyela eka wona hi lembe ra 1935.

Yugoslavia (leri a a ri tiviwa tanihi Mfumo wa Maserb, Macroat ni Maslovak) a ku ri tiko rin’wana leri vumbiweke hi ku cinciwa ka mepe wa Yuropa endzhaku ka nyimpi yo sungula ya misava. Le ndzhaku hi 1923, ku vikiwe leswaku ntlawa wa Swichudeni swa Bibele a wu nyikela vumbhoni le Belgrade. Endzhakunyana “Photo-Drama of Creation” yi kombisiwile eka mintshungu leyikulu etikweni hinkwaro. Loko Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwa swinene le Jarimani, mintlawa ya le Yugoslavia yi tiyisiwe hi maphayona yo huma eJarimani. Ku nga khathariseki xiyimo lexi xo nonon’hwa, va ye ni le tindhawini ta le kule swinene ta tiko leri ra tintshava leswaku va ya chumayela. Man’wana ya maphayona lawa ma ye ni le Bulgaria. Ku endliwe ni matshalatshala yo chumayela le Albania. Eka tindhawu leti hinkwato, ku byariwe mbewu ya ntiyiso wa Mfumo. Mbewu yin’wana yi ve ni mihandzu. Kambe ntshovelo lowukulu a wu ta ta etindhawini leti endzhaku ka malembenyana.

Edzongeni-mpfungwe, etikweni ra Afrika, mahungu lamanene a ma ri karhi ma hangalasiwa swinene hi lava va ri tlangelaka swinene lunghelo ro va timbhoni ta La-nge-henhla-henhla.

Ku Vonakala Ka Moya Ku Voninga Le Afrika Vupela-dyambu

Malembe ya nkombo endzhaku ka loko Xichudeni xa Bibele xo huma le Barbados xi ye eAfrika Vupela-dyambu ro sungula hi ntirho wo tihanyisa, xi tsalele hofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le New York xi yi tivisa leswaku ku ni vanhu vo hlayanyana lava kombisaka ku tsakela Bibele. Endzhaku ka tin’hwetinyana, hi April 14, 1923, W. R. Brown loyi a a tirha le Trinidad, u fike le Freetown, Sierra Leone, swin’we ni ndyangu wakwe, endzhaku ka xirhambo xa Makwerhu Rutherford.

Hi ku hatlisa, ku endliwe malunghiselelo ya leswaku Makwerhu Brown a nyikela nkulumo le Wilberforce Memorial Hall. Hi April 19, a ku ri ni vayingiseri va kwalomu ka 500, ku katsa ni vafundhisi vo tala va le Freetown. U tlhele a nyikela nkulumo yin’wana hi Sonto leyi landzeleke. Nkulumo ya yena hi leyi C. T. Russell a a tala ku yi tirhisa leyi nge—“Ku Ya Ni Ku Vuya eTiheleni. I Vamani Lava Nga Kwalaho?” Tinkulumo ta Makwerhu Brown hakanyingi a ti kandziyisiwa hi Matsalwa lama tshahiweke lawa hakanyingi a ma kombisiwa vayingiseri hi ti-slide. Loko a vulavula a hamba a ku: “A hi Brown a vulaka leswi, i Bibele.” Hikwalaho ka leswi, u thyiwe vito ra “Bible Brown.” Naswona hikwalaho ko andlala kakwe Matsalwa hi ndlela leyi twisisekaka, swirho leswikulu swa tikereke swi tshikile ivi swi nghenela ntirho wa Yehovha.

U fambe tindhawu ta le kule leswaku a ya sungula ntirho wa Mfumo etindhawini tin’wana. Leswaku a hetisisa sweswo, u nyikele tinkulumo to tala ta Bibele ni ku hangalasa nhlayo leyikulu ya tibuku ni ku khutaza van’wana leswaku va endla leswi fanaka. Ku vula kakwe evhangeli ku n’wi fikise ni le Gold Coast (laha sweswi ku nga Ghana), Liberia, The Gambia ni le Nigeria. Van’wana va teke rungula ra Mfumo eNigeria va ri yisa le Benin (leri hi nkarhi wolowo a ri tiviwa tanihi Dahomey) ni le Cameroon. Makwerhu Brown a a swi tiva leswaku vanhu a va nga ri na mhaka ni leswi a va swi vitana “vukhongeri bya valungu,” kutani le Glover Memorial Hall eLagos, u vulavule hi ku tsandzeka ka vukhongeri bya Vujagana. Endzhaku ka nhlangano lowu, vayingiseri lava hisekaka va kume tibuku ta 3 900 leswaku va ti hlaya ni ku ti nyika van’wana.

Loko Makwerhu Brown a ye le Afrika Vupela-dyambu ro sungula, a ku ri vanhu vatsongo lava tweke rungula ra Mfumo. Loko a suka endzhaku ka malembe ya 27, a ku ri na vanhu vo tlula 11 000 lava nga Timbhoni leti chivirikaka ta Yehovha endhawini yoleyo. Vunwa bya vukhongeri byi andlariwile; ku simekiwe vugandzeri bya ntiyiso ivi byi hangalasiwa hi ku hatlisa.

Le Vuxa-mpfungwe Bya Afrika

Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20, tibuku tin’wana ta C. T. Russell a ti hangalasiwile le dzonga-vuxa bya Afrika, hi vanhu lava amukeleke mianakanyo yo karhi leyi andlariweke eka tibuku teto kambe enkarhini wolowo a va yi hlanganise ni filosofi ya vona. Hi loko ku va ni mintlawa yo tala leyi vitaniwaka mintlawa ya Watchtower leyi nga fambisaniki ni Timbhoni ta Yehovha hi ku helela. Van’wana va vona a va rhandza tipolitiki, va pfuxa madzolonga exikarhi ka vanhu va Afrika. Mintirho yo biha ya mintlawa leyi, hi malembe yo tala yi endle leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wu kavanyeteka.

Hambi swi ri tano, Vantima vo hlayanyana va swi kotile ku vona ku hambana exikarhi ka vanhu va ntiyiso ni va mavunwa. Vatirhi lava phikelelaka va yise mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu etindhawini ta le kusuhi ivi va ma byela van’wana lava vulavulaka tindzimi ta Vantima. Vaaki va le dzonga-vuxa bya Afrika lava vulavulaka Xinghezi na vona va ri amukerile rungula, ngopfu-ngopfu loko va ya eAfrika Dzonga. Kambe, eka matiko man’wana, nkaneto wa matimba wa le nawini, lowu tlhontlhiweke hi vafundhisi va Vujagana wu sivele ku chumayela ka Timbhoni ta Valungu exikarhi ka mintlawa leyi vulavulaka tindzimi ta Vantima. Hambi swi ri tano, ntiyiso wu hangalakile, hambi leswi vanhu vo tala lava kombiseke ku tsakela rungula ra Bibele a va lava mpfuno lowukulu leswaku va kota ku tirhisa leswi va swi dyondzaka hi mfanelo.

Vatirhi van’wana va hulumendhe lava nga hava xihlawuhlawu, a va sungula va vutisa swivangelo swa swihehlo swo biha leswi vekiwaka ehenhla ka Timbhoni hi vafundhisi va Vujagana, va nga si swi amukela. Sweswo swi ve tano eka murhangeri wa maphorisa le Nyasaland (laha sweswi ku nga Malawi) loyi a yeke a ya hlanganyela minhlangano ya Timbhoni ta kwalaho hi vusukumbele leswaku a ya vona hi yexe leswaku i vanhu va muxaka muni. U tsakisiwile swinene hi vona. Loko hulumendhe yi pfumela leswaku vayimeri va vona va Valungu va nyikiwa mpfumelelo wa ku tshama etikweni, Bert McLuckie ni makwavo wakwe Bill loyi a fikeke endzhaku, va rhumeriwe kwalaho exikarhi ka va-1930. A va hamba va vonana ni maphorisa lawa swin’we ni murhangeri wa xifundzha xexo leswaku vatirhela-mfumo va ta wu twisisa kahle ntirho wa vona ni leswaku va nga teki Timbhoni ta Yehovha va ti fanisa ni mintlawa leyi hi xihoxo yi vitaniwaka leswaku i ya Watchtower. Hi nkarhi lowu fanaka, va ye mahlweni ni ntirho, swin’we na Gresham Kwazizirah, Mbhoni leyi vupfuke ya kwalaho, leswaku va pfuna madzana ya lava lavaka ku hlanganyela ni mavandlha va xiya leswaku ku tikhoma ko biha hi tlhelo ra rimbewu, ku tirhisa xihoko hi ndlela yo biha ni vukholwa-hava a swi fanelanga evuton’wini bya Timbhoni ta Yehovha.—1 Kor. 5:9-13; 2 Kor. 7:1; Nhlav. 22:15.

Hi 1930, a ku ri na kwalomu ka Timbhoni ta Yehovha ta dzana ntsena edzongeni hinkwaro ra Afrika. Kambe, xiavelo xa vona a xi katsa Afrika hinkwaro leri nga edzongeni wa hafu ya tiko-nkulu ni masimu man’wana lama nga edzongeni ka rona. Ku hlanganisa nsimu yo anamisa xisweswo hi rungula ra Mfumo a swi lava maphayona hakunene. Frank na Gray Smith a va ri van’wana va wona.

Va teke riendzo ra xikepe ra 4 800 wa tikhilomitara va ya evuxeni ni le n’walungwini va suka le Cape Town ivi va famba hi movha hi gondzo ra ritshuri ku ringana masiku ya mune va ya le Nairobi, Kenya (eBritish East Africa). Va fambise mabokisi ya 40 ya tibuku ta Bibele ku nga si hela ni n’hweti. Kambe lexi vavisaka, loko va ri karhi va tlhela, Frank u dlayiwe hi dari endleleni. Ku nga khathariseki swilo leswi, endzhakunyana, Robert Nisbet swin’we na David Norman va teke riendzo—sweswi va ri na mabokisi ya 200 ya tibuku—va ya chumayela le Kenya ni le Uganda, swin’we ni le Tanganyika ni le Zanzibar (lawa hamambirhi sweswi ma nga Tanzania), va fikelela vanhu vo tala hi laha va kotaka ha kona. Maendzo man’wana yo fana ni lawa ma tekiwile leswaku ku hangalasiwa rungula ra Mfumo eswihlaleni swa le Mauritius ni le Madagascar eLwandle-nkulu ra India ni le St. Helena eLwandle-nkulu ra Atlantic. Ku byariwe timbewu ta ntiyiso, kambe ti hlwerile ku mila ti tata ndhawu hinkwayo.

Ku chumayela mahungu lamanene le Afrika Dzonga ku fike ni le Basutoland (laha sweswi ku nga Lesotho), Bechuanaland (laha sweswi ku nga Botswana), ni le Swaziland, hi 1925. Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka nhungu, loko maphayona ma tlhele ma chumayela le Swaziland, Hosi Sobhuza II u va amukele ximfumo. U hlengelete varindzi vakwe, ku nga tinhenha ta dzana, va yingisela vumbhoni lebyi heleleke ivi va ti teka hinkwato tibuku ta Sosayiti leti vamakwerhu lava a va ri na tona.

Hakatsongo-tsongo nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi kurile exiphen’wini lexi xa nsimu ya misava hinkwayo. Van’wana va joyine vanhu va nga ri vangani lava sunguleke ntirho eAfrika eku sunguleni ka lembe xidzana leri ra vu-20, naswona hi 1935 a ku ri na vanhu va 1 407 etikweni-nkulu ra Afrika lava ku vikiweke leswaku va hlanganyerile entirhweni wa ku nyikela vumbhoni hi Mfumo wa Xikwembu. Nhlayo leyikulu ya vona a yi ri le Afrika Dzonga ni le Nigeria. Mintlawa yin’wana leyikulu leyi tixaxameteke ni Timbhoni ta Yehovha a yi ri le Nyasaland (laha sweswi ku nga Malawi), Rhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia), na Rhodesia Dzonga (laha sweswi ku nga Zimbabwe).

Hi nkarhi lowu fanaka, a ku ri karhi ku nyikeriwa nyingiso ematikweni ya vanhu lava vulavulaka Xipaniya ni Xiputukezi.

Ku Tirha Masimu Ya Mapaniya Ni Ya Maputukezi

Loko Nyimpi yo Sungula ya Misava ya ha vambile, Xihondzo xo Rindza xi humesiwe ro sungula hi Xipaniya. A xi ri na adirese ya hofisi ya le Los Angeles, California, leyi a yi simekeriwe ku nyikela nyingiso ensin’wini leyi vulavulaka Xipaniya. Vamakwerhu lava humaka ehofisini va nyikele mpfuno wa xiviri swinene eka vanhu lava tsakelaka eUnited States ni le matikweni ya le dzongeni.

Juan Muñiz, loyi a veke un’wana wa malandza ya Yehovha hi 1917, u khutaziwe hi Makwerhu Rutherford hi 1920 leswaku a rhurha eUnited States, a tlhelela eSpain, eka rikwavo, leswaku a ya hlela ntirho wa ku chumayela hi Mfumo kwalaho. Hambi swi ri tano, vuyelo a byi nga nyawuli, ku nga ri swona leswaku a a nga hiseki, kambe hi leswi minkarhi hinkwayo a a landzeleriwa hi maphorisa; kutani endzhaku ka malembenyana, u rhumeriwe le Argentina.

Le Brazil vagandzeri va Yehovha va nga ri vangani a va ri karhi va chumayela. Nhungu wa vatluti va xiyimo xa le hansi va dyondze ntiyiso loko va ri enkarhini wo wisa le New York. Le ndzhaku hi 1920 le Brazil a va chivirika va byela van’wana rungula ra Bibele.

George Young, wa le Canada, u rhumeriwe le Brazil hi 1923. U pfunile swinene eku kondleteleni ka ntirho lowu. Loko a nyikela tinkulumo to tala ta le rivaleni hi ku tirhisa vatoloki, u kombise leswi Bibele yi swi vulaka hi xiyimo xa vafi, a paluxa leswaku vungoma i vudemona, ivi a hlamusela xikongomelo xa Xikwembu xa ku katekisa mindyangu hinkwayo ya misava. Tinkulumo takwe a ti ri na matimba swinene hi mhaka ya leswi minkarhi yin’wana a kombisa tsalwa ra Bibele leri hlamuseriwaka hi muchini leswaku hinkwavo va kota ku ri vona hi ririmi ra vona vini. Loko a ha ri le Brazil, Bellona Ferguson, wa le São Paulo, eku heteleleni u swi kotile ku khuvuriwa swin’we ni vana vakwe va mune. U rindzele xiendlakalo lexi hi malembe ya 25. Exikarhi ka lava amukeleke ntiyiso a ku ri na van’wana lava hi nkarhi wolowo va tiendleke va kumeka leswaku va pfuna ku hundzuluxela tibuku ti ya eka Xiputukezi. Hi ku hatlisa a ku ri na mphakelo lowunene wa tibuku hi ririmi rolero.

Loko a suka le Brazil, Makwerhu Young u ye eArgentina hi 1924 ivi a lunghiselela ku hangalasiwa ka tibuku ta 300 000 mahala hi Xipaniya eka swidorobana ni madoroba-nkulu ya 25. Hi lembe rero u tlhele a ya ni le Chile, Peru ni le Bolivia leswaku a ya hangalasa swiphephana.

George Young hi ku hatlisa u teke riendzo a ya khathalela xiavelo xakwe lexintshwa. Sweswi a kongome le Spain ni le Portugal. Endzhaku ka loko muyimeri wa le Britain a n’wi tivisile eka vatirhela-mfumo va kwalaho, u swi kotile ku lunghiselela leswaku Makwerhu Rutherford a ta a ta nyikela nkulumo eka vayingiseri le Barcelona ni le Madrid, swin’we ni le ntsindza wa Portugal. Endzhaku ka tinkulumo leti, ntsengo wa vanhu lava tlulaka 2 350 va tsarise mavito ni tiadirese ta vona va kombela rungula leri engetelekeke. Endzhaku ka sweswo, nkulumo yi kandziyisiwile eka maphepha-hungu lamakulu ya le Spain, naswona yi rhumeriwe hi poso hi xivumbeko xa xiphephana, eka vanhu va tiko rero hinkwaro. Yi tlhele yi humelela ni le ka phepha-hungu ra Xiputukezi.

Hi ku tirhisa ndlela leyi rungula ri hundze ni le mindzilakaneni ya Spain na Portugal. Eku heleni ka 1925, mahungu lamanene ma nghene ni le Swihlaleni swa Cape Verde (laha sweswi ku nga Republic of Cape Verde), Madeira, ePortuguese East Africa (laha sweswi ku nga Mozambhiki), ePortuguese West Africa (laha sweswi ku nga Angola), ni swihlala swa Lwandle-nkulu ra India.

Hi lembe leri tlhandlamaka ku endliwe malunghiselelo yo kandziyisa xiboho xa matimba lexi nge “Vumbhoni Lebyi Yisiwaka Eka Valawuri Va Misava” eka phepha-hungu ra Xipaniya leri nge La Libertad. Vuhaxi bya xiya-ni-moya ni ku hangalasiwa ka tibuku, swibukwana ni swiphephana, swin’we ni ku komba “Photo-Drama of Creation,” swi endle leswaku vumbhoni byi andza. Hi 1932 maphayona yo hlayanyana ya Manghezi ma amukele xirhambo xo ya pfuna eka nsimu leyi, naswona ma hlanganise swiphemu leswikulu swa tiko leri hi tibuku ta Bibele ku kondza Nyimpi ya Xin’wana-manana ya le Spain yi va sindzisa ku rhurha.

Loko a fika le Argentina, Makwerhu Muñiz u sungule ku chumayela hi ku hatlisa, a ri karhi a tihanyisa hi ku lunghisa swikomba-nkarhi. Ku tlhandlekela eka ntirho wakwe le Argentina, u tirhe ni le Chile, Paraguay ni le Uruguay. U kombele vamakwerhu van’wana va le Yuropa leswaku va ta va ta nyikela vumbhoni eka vaaki lava vulavulaka Xijarimani. Endzhaku ka malembe yo tala Carlos Ott u vika leswaku ntirho wa vona wa siku a va wu sungula hi 4:00 a.m. va veka swiphephana etinyangweni ta tindlu ta le nsin’wini ya vona. Exikarhi ka siku, a va endza nakambe leswaku va ya nyikela vumbhoni lebyi engetelekeke ni ku nyikela tibuku ta Bibele eka vini va makaya lava tsakelaka. Lava a va hlanganyela evutirhelini bya nkarhi hinkwawo le Buenos Aires va hangalake ni tiko rero, va sungula hi ku landzelela swiporo leswi fambaka madzana ya tikhilomitara, swi suka entsindza ku fana ni tintiho leti pfuriweke ta voko ra wena, ivi va tirhisa vutleketli byihi na byihi lebyi va byi kumaka. A va ri na swilo switsongo leswi vonakaka naswona a va tiyiselela swiyimo swo nonon’hwa swinene, kambe a va fuwile emoyeni.

Un’wana wa vatirhi lava vo gingiriteka le Argentina i Nicolás Argyrós, wa Mugriki. Eku sunguleni ka 1930, loko a kume tibuku tin’wana leti humesiweke hi Sosayiti ya Watch Tower, u tsakisiwe swinene hi xibukwana lexi nge Hell, lexi nga ni swihlokwana leswi a swi vutisa swi ku “Tihele I Yini? I Vamani Lava Nga Kwalaho? Xana Va Nga Swi Kota Ku Huma?” U hlamarile loko a vona leswaku xibukwana lexi a xi nga kombisi swona leswaku vadyohi va le ku katingiweni. Vona ndlela leyi a hlamaleke ha yona loko a kuma leswaku ndzilo wa tihele a ku ri vunwa bya vukhongeri lebyi endleriweke ku chavisa vanhu, tanihi leswi na yena a byi n’wi chavisile! Hi ku hatlisa u sungule ku byela van’wana ntiyiso lowu—a sungula hi Magriki; kutani a byela ni van’wana loko Xipaniya xakwe xi ya xi antswa. N’hweti yin’wana ni yin’wana a a heta tiawara ta 200 ku ya eka 300 a byela van’wana hi mahungu lamanene. Loko a famba hi milenge ni ku tirhisa vutleketli byihi na byihi lebyi kumekaka, u hangalase mintiyiso ya Bibele eka swifundzha swa 14 eka swa 22 leswi nga eArgentina. Loko a suka eka ndhawu yin’wana a ya eka yin’wana, a etlela emibedweni leyi a nyikiweke yona hi vanhu va malwandla, minkarhi yo tala a etlela ehandle, hambi ku ri etshangeni ra timbhongolo, a pfuxiwa hi ku rila ka tona ni mixo!

Un’wana loyi a ri ni moya wa xiviri wa vuphayona i Richard Traub, loyi a kumeke ntiyiso le Buenos Aires. A hisekela ku byela vanhu va le ndzhandzeni wa Andes, le Chile hi mahungu lamanene. Hi 1930, endzhaku ka ntlhanu wa malembe a khuvuriwile, u fike le Chile—a ri yena ntsena Mbhoni etikweni ra vanhu va 4 000 000. Eku sunguleni, a a tirhisa Bibele ntsena, kambe u sungule ku famba hi yindlu na yindlu. A ku ri hava minhlangano ya vandlha yo ya eka yona, kutani hi Sonto, hi nkarhi lowu tolovelekeke wa nhlangano, a a ya eNtshaveni ya San Cristóbal, a tshama endzhutini wa murhi, ivi a va ni dyondzo ya munhu hi xiyexe a tlhela a khongela. Loko a swi kotile ku qacha kamara, u sungule ku rhamba vanhu va ta eminhlanganweni kwalaho. Munhu wo sungula loyi a swi koteke ku ta enhlanganweni wo sungula i Juan Flores, loyi a vutiseke a ku: “Van’wana, vona va ta ta rini?” Makwerhu Traub hi ku olova u te: “Va ta ta.” Va tile hakunene. Ku nga si hela lembe ku khuvuriwe malandza ya Yehovha ya 13.

Endzhaku ka malembe ya mune, Timbhoni timbirhi leti nga si tshamaka ti hlangana ti khomisanile ti ya chumayela mahungu lamanene le Colombia. Endzhaku ka ntirho lowunene wa lembe, Hilma Sjoberg u boheke ku tlhelela eUnited States. Kambe Kathe Palm u khandziye xikepe a ya le Chile, a heta masiku ya 17 elwandle a ri karhi a chumayela eka vatirhi ni vakhandziyi. Eka khume ra malembe lama landzeleke, u tirhele ehlalukweni ra lwandle ra le n’walungwini-mpfungwe wa Chile, leri vuriwaka Arica, a ya edzongeni-mpfungwe wa rona, ku nga Tierra del Fuego. A a nghena etindlwini ta bindzu ni ku nyikela vumbhoni eka vatirhela-mfumo. Loko a rhwala tibuku takwe hi nkwama lowu a wu hakarha emakatleni, kun’we ni nhundzu yo tanihi minkumba yo etlela ha yona, u fike ni le tikampeni ta le kule ta migodi ni le mapurasini ya tinyimpfu. A a hanya vutomi bya phayona ra xiviri. A ku ri ni van’wana nakambe lava a va ri ni moya wo tano—van’wana a a va nga byi nghenelanga vukati, van’wana a va byi nghenerile, lavantshwa ni lavakulu.

Hi lembe ra 1932, ku endliwe matshalatshala yo hlawuleka leswaku rungula ra Mfumo ri hangalasiwa ematikweni ya Latin Amerika, laha a ku nga si chumayeriwa ngopfu. Lembe rero ku hangalasiwe swinene xibukwana lexi nge The Kingdom, the Hope of the World. Xibukwana lexi a xi ri na nkulumo leyi ana se a yi nyikeriwile eka vuhaxi bya matiko hinkwawo bya xiya-ni-moya. Sweswi a ku hangalasiwe tikopi ta kwalomu ka 40 000 ta nkulumo leyi kandziyisiweke le Chile, 25 000 wa tikopi le Bolivia, 25 000 le Peru, 15 000 le Ecuador, 20 000 le Colombia, 10 000 le Santo Domingo (laha sweswi ku nga Dominican Republic), ni tin’wana ta 10 000 le Puerto Rico. Hakunene, rungula ra Mfumo a ri ri karhi ri twarisiwa, hi matimba swinene.

Le Amerika Dzonga, hi 1935, a ku ri ni vanhu va 247 ntsena lava joyineke marito lama twarisaka leswaku i Mfumo wa Xikwembu ntsena lowu nga ta tisela vanhu ntsako. Kambe mawaku vumbhoni byonghasi lebyi va byi nyikeleke!

Ku Fikelela Vanhu Hambi eTindhawini Ta Le Kule

Timbhoni ta Yehovha a ti nga anakanyi swona leswaku a ti ta va ti byi hetisisile vutihlamuleri bya tona eka Xikwembu loko to vulavula ntsena ni vanhu lava ti va kumeke va ri vaakelani va tona. A ti lwela ku fikelela vanhu hinkwavo hi mahungu lamanene.

Vanhu lava a va tshama etindhawini leti hi nkarhi wolowo Timbhoni a ti nga swi koti ku ti endzela hi xiviri, a va fikeleriwa hi tindlela tin’wana. Hi xikombiso, eku heleni ka va-1920, Timbhoni ta le Cape Town, eAfrika Dzonga, ti rhumele swibukwana swa 50 000 eka varimi hinkwavo, valanguteri va makhotso, valanguteri va nhova ni van’wana lava tshamaka etindhawini leti swi nga oloviki ku fika eka tona. Ku komberiwe ni buku ya tiadirese leyi nga enkarhini ya Afrika Dzonga-vupela-dyambu hinkwaro (laha sweswi ku nga Namibia), kutani kopi ya xibukwana lexi nge The Peoples Friend yi rhumeriwile eka un’wana ni un’wana loyi vito rakwe a ri ri kona ebukwini yoleyo.

Hi 1929, F. J. Franske u vekiwe tanihi mulanguteri wa byatso bya Sosayiti ya Watch Tower lebyi vitaniwaka Morton, naswona u averiwe swin’we na Jimmy James, ku fikelela vanhu va le Labrador ni le tindhawini leti nga ehandle ka Newfoundland. Hi vuxika Makwerhu Franske a a famba hi ribuwu, a tirhisa ntlawa wa timbyana lowu kokaka xileyi. Leswaku va hakela nxavo wa tibuku ta Bibele leti a va nyikeke tona, Maeskimo ni vanhu va le Newfoundland va n’wi nyike swilo leswi endliweke hi madzovo kun’we ni tihlampfi. Endzhaku ka malembenyana, u ye eka vatirhi va le migodini, vatirhi va le makhwatini, vaphasi va swiharhi, vahlayisi va swifuwo ni Maindiya etikweni ra Cariboo ra British Columbia. Loko a ri karhi a famba, a a hlota leswaku a ta kuma nyama, a dya mihandzu ya nhova, ni ku baka xinkwa xakwe exibyeni xo katinga endzilweni lowu tshiveriweke ehansi. Kutani, nkarhi wun’wana, yena ni munghana wakwe a va tirhisa byatso byo phasa tihlampfi va famba hi byona loko va yisa rungula ra Mfumo eka xihlala, hlonhle, kampa yo tshama vanhu, khotso ni vaaki hinkwavo lava kumekaka eribuweni ra le vupela-dyambu bya Canada. A ri wun’wana wa vo tala lava endleke matshalatshala yo hlawuleka leswaku va fikelela vanhu lava tshamaka etindhawini ta le kule swinene emisaveni.

Ku sukela eku heleni ka va-1920, Frank Day u tirhe a kongoma en’walungwini a nghena emitini ya le Alaska, a chumayela, a fambisa tibuku ni ku xavisa manghilazi ya mahlo leswaku a kota ku khathalela swilaveko swakwe swa nyama. Hambi leswi a famba hi ku khwita hi nenge wo endliwa hi munhu, u hlanganise ndhawu yo sukela eKetchikan ku ya eNome, mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 1 900. Le ndzhaku hi 1897, muceri wa nsuku u kume tikopi ta Millennial Dawn ni ta Xihondzo xo Rindza (xa Xinghezi) loko a ri le California, naswona a a endla makungu yo famba na tona le Alaska. Kutani hi 1910, Kaputeni Beams, mulanguteri wa xikepe xo phasa tinkavangaheti, u tshame a fambisa tibuku takwe exitichini xakwe xa le Alaska. Kambe ntirho wa ku chumayela wu sungule ku andza loko Makwerhu Day a hamba a teka maendzo yakwe ya ximumu yo ya eAlaska hi ku phindha-phindha ku ringana malembe ya 12.

Timbhoni tin’wana timbirhi, leti a ti tirhisa byatso lebyi nga ni njhini bya timitara ta 12, lebyi vitaniwaka Esther, ti tirhe ti longoloka ni ribuwu ra Norway, empfungwe wa Arctic. Va nyikele vumbhoni eswihlaleni, emakhotsweni, eswimitanini swa le ribuweni, ni le tindhawini leti nga toxe etintshaveni. Vanhu vo tala va va amukele hi malwandla, naswona hi lembe rin’we, va swi kotile ku fambisa tibuku ni swibukwana swo sukela eka 10 000 ku ya eka 15 000 leswi hlamuselaka xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu.

Swihlala Swi Twa Swidzuniso Swa Yehovha

A hi swihlala leswi nga ekusuhi ni mahlaluko-nkulu ntsena leswi a swi nyikiwa vumbhoni. Le xikarhi ka Lwandle-nkulu ra Pacific, eku sunguleni ka va-1930, Sydney Shepherd u hete malembe mambirhi a famba hi byatso a chumayela eSwihlaleni swa Cook ni le Tahiti. Le vupela-dyambu mpfungwe, George Winton a endzela New Hebrides (laha sweswi ku nga Vanuatu) hi mahungu lamanene.

Hi nkarhi lowu fanaka, Joseph Dos Santos, Muputukezi wa le Amerika, na yena u sungule riendzo ro ya eka nsimu leyi nga khumbiwangiki. U sungule a nyikela vumbhoni eswihlaleni swa le kule swa Hawaii; kutani a teka riendzo ro chumayela ra misava hinkwayo. Kambe loko a fika le Philippines, u kume papila ra Makwerhu Rutherford ri n’wi kombela leswaku a tshama kwalaho leswaku a simeka ni ku hlela ntirho wa ku chumayela Mfumo. Hi loko a tshama malembe ya 15.

Hi nkarhi lowu rhavi ra Sosayiti le Australia a ri nyikela nyingiso entirhweni lowu nga endzeni ni le handle ka Pacific Dzonga. Maphayona mambirhi lama rhumeriweke ma huma kwalaho ma nyikele vumbhoni lebyi anameke le Fiji hi 1930-31. Samoa ri kume vumbhoni hi 1931. New Caledonia ri fikeleriwe hi 1932. Mpatswa wa maphayona wo huma hi le Australia wu tirhe le China hi 1933 ni ku nyikela vumbhoni eka madoroba-nkulu ya rona ya 13 eka malembe lama landzeleke.

Vamakwerhu va le Australia va xiye leswaku va nga hetisisa swo tala loko va ri ni byatso. Hi ku famba ka nkarhi va kume xikepe xa timitara ta 16 lexi va xi vitaneke Lightbearer, naswona hi malembe yo hlayanyana ku sukela eku sunguleni ka 1935, va xi tirhise tanihi xisekelo xa ntirho wa ntlawa wa vamakwerhu lava hisekaka loko va nyikela vumbhoni le Netherlands East Indies (laha sweswi ku nga Indonesia), Singapore, ni le Malaya. Ku fika ka byatso lebyi minkarhi hinkwayo a ku koka nyingiso, naswona leswi hakanyingi swi pfulele vamakwerhu ndlela yo chumayela ni ku fambisa tibuku to tala.

Hi nkarhi lowu fanaka, exiphen’wini lexin’wana xa misava, maphayona mambirhi yo huma le Denmark ma kunguhate ku teka riendzo ro wisa ro ya le Swihlaleni swa Faeroe eLwandle-nkulu ra Atlantic ra le N’walungwini hi 1935. Kambe eka vona a ku nga ri riendzo ro valanga ntsena. Va fambe va ri ni tibuku ta magidi, naswona va ti tirhise kahle. Ku nga khathariseki xidzedze ni mpfula swin’we ni vukarhi bya vafundhisi, va hlanganise swihlala swo tala leswi nga ni vanhu hi laha va koteke ha kona hi nkarhi wolowo.

Le vupela-dyambu, Georg Lindal, Muiceland la tshamaka eCanada, u teke xiavelo xo lehanyana. Hi ku komberiwa hi Makwerhu Rutherford, u rhurhele le Iceland leswaku a ya phayona kona hi 1929. Vona ndlela leyi a tiyiseleke ha yona! Eka malembe ya 18 lama landzeleke, a a tirha kwalaho a ri yexe. U endzele madoroba ni swimitana hi ku phindha-phindha. U fambise makume ya magidi ya tibuku, kambe hi nkarhi wolowo ku hava ni muaki ni un’we le Iceland la n’wi joyineke entirhweni wa Yehovha. A ku ri hava Timbhoni to hlanganyela na tona le Iceland ku fikela hi 1947, handle ka lembe leri varhumiwa lava leteriweke le Gilead va nga fika ha rona.

Loko Vanhu Va Yirisa Xileriso Xa Xikwembu

Loko ti ri evutirhelini bya tona bya le rivaleni, a swi tolovelekile, ngopfu-ngopfu ku sukela hi va-1920 ku ya eka va-1940, leswaku Timbhoni ti hlangana ni nkaneto, lowu hi ntolovelo a wu tlhontlhiwa hi vafundhisi va kwalaho, nkarhi wun’wana hi vatirhela-mfumo.

Endhawini yin’wana ya le makaya ya le n’walungwini wa Vienna, Austria, Timbhoni ti tikume ti langutane ni ntlawa lowu kariheke wa vaaki va kwalaho lava kuceteriweke hi mufundhisi wa kwalaho, lowu a wu seketeriwa hi ndhuna ya maphorisa. Vafundhisi a va tiyimisele ku sivela ntirho wo chumayela wa Timbhoni ta Yehovha emitini ya kwalaho. Kambe Timbhoni a ti tiyimisele ku hetisisa xiavelo xa tona lexi a xi huma eka Xikwembu, hi loko ti cinca ti ya hi siku rin’wana, ti nghena emitini hi tindlela tin’wana.

Ku nga khathariseki minxungeto ni nsindziso wa vanhu, Timbhoni ta Yehovha ti swi xiyile leswaku ti ni vutihlamuleri eka Xikwembu byo twarisa Mfumo wa xona. Ti hlawule ku yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku ri na vanhu. (Mint. 5:29) Laha vatirhela-mfumo va kwalaho a va ala ku nyika Timbhoni ta Yehovha ntshunxeko wa vukhongeri, Timbhoni tona a ti engeteleka.

Endzhaku ko tshamela ku khomiwa eka xiyenge xin’wana xa Bavaria, le Jarimani hi 1929, va qache switimela swimbirhi swo hlawuleka—xin’wana xi sungula le Berlin, xin’wana le Dresden. Swi hlangane le Reichenbach, naswona hi 2:00 a.m. xitimela xin’wana xi nghene endhawini ya le Regensburg ni vakhandziyi va 1 200 lava a va hisekela ku hlanganyela eku nyikeleni ka vumbhoni. Ku famba a swi durha, naswona un’wana ni un’wana a tihakelela. Eka xitichi xin’wana ni xin’wana xa xitimela, van’wana a va xika. Van’wana a va ri na swikanyakanya leswaku va ta fikelela tindhawu ta le kule. Xifundzha hinkwaxo xi hlanganisiwe hi siku rin’we. Loko va vona vuyelo bya matshalatshala ya vona lama endliwaka hi vun’we, va tsundzuke xitshembiso xa Xikwembu eka malandza ya xona: “Fumu riṅwana ni riṅwana leri v̌a ri fulaka ku ku onha, ri nga ka ri nga pfuni ntšhumu.”—Esa. 54:17.

Timbhoni ta le Jarimani a ti hiseka swinene lerova exikarhi ka 1919 na 1933, ti hangalase tibuku, swibukwana ni timagazini ta kwalomu ka 125 000 000, swin’we ni timiliyoni ta swiphephana. Kambe, eJarimani hi nkarhi wolowo a ku ri na mindyangu ya kwalomu ka 15 000 000. Hi nkarhi wolowo Jarimani ri kume vumbhoni lebyi nyikeriweke kahle ku tlula eka tiko rihi na rihi emisaveni. Eka xiyenge xexo xa misava a ku ri ni vanhu vo tala lava a va vula leswaku i valandzeri va Kreste lava totiweke hi moya. Kambe eka malembe lama landzeleke, va langutane ni yin’wana ya miringo yo nonon’hwa swinene ya vutshembeki.—Nhlav. 14:12.

Hi lembe ra 1933, nkaneto wa le nawini wa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Jarimani wu kurile swinene. Magestapo a ma hamba ma secha makaya ya Timbhoni swin’we ni hofisi ya rhavi ya Sosayiti. Ntirho wa Timbhoni wu yirisiwile ematikweni yo tala ya le Jarimani, naswona vo tala va khotsiwile. Tithani to tala ta Tibibele ni tibuku ta vona ta Bibele swi hisiwile erivaleni. Hi April 1, 1935, ku humesiwe nawu wa tiko lowu yirisaka Ernste Bibelforscher (Swichudeni leswi Hisekaka swa Bibele, kumbe Timbhoni ta Yehovha), naswona ku endliwe matshalatshala ya xiviri leswaku ku chivirika ka vona ku herisiwa. Hi loko Timbhoni ti endla minhlangano ya tona hi mintlawa leyitsongo, ti hlela ku humesa mhaka ya tona yo dyondza Bibele hi swivumbeko leswi nga ta ka swi nga xiyiwi hi ku olova hi Magestapo, ivi ti sungula tindlela to chumayela leti tumbeleke.

Hambi loko leswi swi nga si endleka, ku sukela hi 1925, vamakwerhu va le Italy a va hanya ehansi ka mfumo lowu tshikelelaka wa Vufasisi, naswona hi 1929 ku sayiniwe ntwanano exikarhi ka Kereke ya Khatoliki ni Mfumo wa Vufasisi. Vakreste va ntiyiso a va hlotiwa ku fana ni swiharhi. Van’wana a va hlanganyela ematshangeni ni le vuhlayiselweni bya folichi leswaku va nga khomiwi. Timbhoni ta Yehovha le Italy hi nkarhi wolowo a ti nga talangi; kambe, matshalatshala ya tona yo hangalasa rungula ra Mfumo ma tiyisiwile hi 1932 loko Timbhoni ta 20 to huma le Switzerland ti nghene eItaly ivi ti hangalasa tikopi ta 300 000 ta xibukwana lexi nge The Kingdom, the Hope of the World hi xihatla lexikulu.

Le Far East ntshikilelo a wu ya wu kula. Timbhoni ta Yehovha a ti khomiwa le Japani. Nhlayo leyikulu ya tibuku ta vona ta Bibele yi onhiwile hi vatirhela-mfumo le Seoul (laha sweswi ku vitaniwaka Riphabliki ra Korea) ni le Pyongyang (laha sweswi ku vitaniwaka Democratic People’s Republic of Korea).

Exikarhi ka nkaneto lowu lowu kulaka, hi 1935, Timbhoni ta Yehovha ti twisise nhlamuselo ya Bibele ya “vunyingi lebyikulu,” kumbe “ntshungu lowukulu,” wa Nhlavutelo 7:9-17. (KJ, BML) Ku twisisa loku ku va endle va xiya ntirho lowu a va nga wu langutelanga, wa xihatla. (Esa. 55:5) A va nga ha swi pfumeri leswaku hinkwavo lava nga riki va “ntlhambinyana” wa vadyandzhaka va Mfumo wa matilo hi ku famba ka nkarhi va ta va ni nkarhi wo endla vutomi bya vona byi pfumelelana ni swilaveko swa Yehovha. (Lk. 12:32) Va swi xiyile leswaku a ku ri nkarhi wa ku endla vanhu volavo va va vadyondzisiwa leswaku va ta nghena emisaveni leyintshwa ya Xikwembu. Leswaku ku hlengeletiwa ka ntshungu lowukulu wu huma eka matiko hinkwawo ku ta hela rini, a va nga swi tivi, hambi leswi a va swi vona leswaku makumu ya mafambiselo yo biha a ma ri ekusuhi. Kambe leswaku ntirho lowu kahle-kahle a wu ta endlisiwa ku yini ku ri na ku andza swinene ka nxaniso, a va nga tiyiseki. Hambi swi ri tano, a va tiyiseka—leswaku leswi ‘voko ra Yehovha ri nga hluriwiki hi nchumu,’ u ta pfula ndlela ya leswaku va hetisisa ku rhandza kakwe.—Esa. 59:1.

Hi lembe ra 1935, Timbhoni ta Yehovha a ti nga nyawuli—a ti ri 56 153 ntsena emisaveni hinkwayo.

A ti chumayela ematikweni ya 115 hi lembe rero; kambe eka nhlayo leyi lavaka ku va hafu ya matiko lawa, a ku ri na Timbhoni leti nga ehansi ka khume. A ku ri matiko mambirhi ntsena lama nga ni Timbhoni ta Yehovha leti tirhaka ta 10 000 kumbe leti tlulaka kwalaho (United States, a ri ri na 23 808; Jarimani a ri ri na ndzinganyeto wa kwalomu ka 10 000 eka lava 19 268 lava koteke ku vika eka malembe mambirhi lama hundzeke). Matiko man’wana ya nkombo (Australia, Britain, Canada, Czechoslovakia, Furwa, Poland na Romania) rin’wana ni rin’wana ri vike Timbhoni leti tlulaka 1 000 kambe ti ri ehansi ka 6 000. Rhekhodo ya ntirho eka matiko man’wana ya 21 yi kombisa Timbhoni leti nge xikarhi ka 100 na 1 000 rin’wana ni rin’wana. Kambe, hi lembe rero rin’we, ntlawa lowu wa Timbhoni lowu hisekaka wu tirhise tiawara ta 8 161 424 emisaveni hinkwayo eku twariseni ka Mfumo wa Xikwembu tanihi ntshembo wu ri woxe wa vanhu.

Ku tlhandlekela eka matiko lawa a va tirha eka wona hi 1935, ana se a va hangalase mahungu lamanene eka matiko man’wana, lerova matiko ya 149 ni mintlawa ya swihlala se a swi fikeleriwile hi rungula ra Mfumo.

Ndzima 22

Xiphemu 3—I Timbhoni Ku Ya Fika eMakun’wini Ya Misava

Xiviko xa misava hinkwayo xa ku chumayeriwa ka rungula ra Mfumo ku sukela hi 1935 ku ya eka 1945 xi andlariwile eka matluka 444 ku ya ka 461. Lembe ra 1935 i ra nkoka swinene hikuva hi nkarhi wolowo vunyingi lebyikulu, kumbe ntshungu lowukulu wa Nhlavutelo 7:9 wu vekiwe erivaleni. Malunghana ni ku hlengeletiwa ka ntlawa wolowo, Timbhoni ta Yehovha ti sungule ku vona leswaku Bibele yi ti andlalele ntirho lowukulu ku tlula wihi na wihi lowu tshameke wu va kona. Xana va wu endlise ku yini loko matiko ma khomekile eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ni loko matiko yo tala ma va yirisa kumbe ma yirisa tibuku ta vona ta Bibele?

LOKO Timbhoni ta Yehovha ti hlanganyela evutirhelini bya tona hi va-1930, xikongomelo xa tona a ku ri ku fikelela vanhu vo tala hi laha swi nga kotekaka ha kona hi rungula ra Mfumo. Loko va vona ku tsakela loku xiyekaka, van’wana va vona a va xwa vusiku byebyo va hlamusela mintiyiso ya Bibele ni ku hlamula swivutiso leswaku va enerisa lava nga ni ndlala ya moya. Kambe minkarhi yo tala, Timbhoni a ti tirhisa mhaka yo koma ntsena leyi lunghiseleriweke ku pfuxa ku tsakela ka vini va miti, ivi va siya ntirho hinkwawo leswaku wu endliwa hi tibuku ni tinkulumo ta le rivaleni ta Bibele. Ntirho wa vona a ku ri ku byela vanhu, va byala mbewu ya ntiyiso wa Mfumo.

Matshalatshala Lamakulu Yo Fikelela Vanhu Hi Mahungu Lamanene

Ntirho a wu endliwa hi xihatla swinene. Hi xikombiso, le ku sungule ka va-1930 loko Armando Menazzi, le Córdoba, Argentina, a hlaye ntiyiso wa Bibele lowu twisisekaka eka xibukwana lexi nge Hell ni lexi nge Where Are the Dead?, u teke goza. (Ps. 145:20; Ekl. 9:5; Mint. 24:15) Hi ku susumetiwa hi leswi a a swi dyondza, ni ku khumbiwa hi ku hiseka ka Nicolás Argyrós, u xavise garachi yakwe yo lunghisa mimovha leswaku a tinyiketela ku chumayela ntiyiso tanihi phayona. Kutani eku sunguleni ka va-1940, hikwalaho ka xikhutazo xakwe, Timbhoni ta le Córdoba ti xave bazi ya khale, ti nghenisa mibedo ivi ti tirhisa bazi leyi leswaku yi fambisa vahuweleri va khume kumbe ku tlula va ya emapfhumbeni yo chumayela vhiki rin’we kumbe mambirhi, hambi ku ri tin’hweti tinharhu. Loko maendzo lawa ma ri karhi ma kunguhatiwa, vamakwerhu vo hambana-hambana va xinuna ni va xisati a va nyikiwa nkarhi wo famba. Un’wana ni un’wana eka ntlawa lowu a a ri ni ntirho wakwe—ku basisa, ku sweka kumbe ku phasa tinhlampfi ni ku hlota. Ntlawa lowu, lowu chivirikaka wu chumayele eswifundzheni swa kwalomu ka khume swa le Argentina hi yindlu na yindlu, wu hlanganisa madoroba swin’we ni swimitana ni mapurasi lama hangalakeke.

Le nsin’wini ya le Australia ku kombisiwe moya lowu fanaka. Vumbhoni byo tala a byi nyikeriwa emadorobeni lama taleke swinene hi vanhu. Timbhoni ta kwalaho ti endle matshalatshala yo fikelela vanhu lava nga ekule. Hi xikombiso, hi March 31, 1936, leswaku va ya fikelela vanhu lava nge mapurasini ya tinyimpfu ni tihomu lama hangalakeke ni timbala ta kwalaho, Arthur Willis swin’we na Bill Newlands va sungule riendzo leri hlanganiseke tikhilomitara ta 19 710. Ndhawu leyikulu ya riendzo ra vona a yi ri hava magondzo—a ku ri na swindledyana ntsena leswi nga ekwandzasini ro pfumala mirhi, swin’we ni dyambu leri vavulaka swinene ni swihuhuri leswi vangaka ritshuri. Kambe va ye emahlweni. Loko va kuma vanhu lava tsakelaka, a va va tlangela tinkulumo leti rhekhodiweke ta Bibele ni ku va siyela tibuku. Eka khamba rin’wana, John E. (Ted) Sewell u fambe na vona; ivi a tinyiketela ku ya tirha le Dzonga-vuxa bya Asia.

Nsimu leyi languteriwaka hi rhavi ra Sosayiti le Australia a yi katsa ni tindhawu ta le handle ka Australia. A yi katsa China ni mintlawa ya swihlala ni matiko yo sukela evuxeni bya Tahiti ku ya fika eBurma (laha sweswi ku nga Myanmar) evupela-dyambu, mpfhuka wa tikhilomitara ta 13 700. Endhawini yoleyo a ku ri na tindhawu to tanihi Hong Kong, Indochina (laha sweswi ku nga Cambodia, Laos na Vietnam), Netherlands East Indies (ku katsa ni swihlala swo kota Sumatra, Java na Borneo), New Zealand, Siam (laha sweswi ku nga Thailand) ni le Malaya. A swi tolovelekile leswaku mulanguteri wa rhavi, Alexander MacGillivray, wa le Scotland, a rhamba muntshwa la nga phayona la chivirikaka ehofisini yakwe, a n’wi komba mepe wa nsimu ya rhavi, ivi a vutisa: ‘Xana u nga swi tsakela ku va murhumiwa?’ Kutani, loko a kombetela eka ndhawu leyi ku nga chumayeriwa switsongo kumbe leyi ku nga si tshamaka ku chumayeriwa eka yona, a a vutisa: ‘Xana u nga swi tsakela ku ya pfula ntirho ensin’wini leyi?’

Eku sunguleni ka va-1930, man’wana ya maphayona lawa ana se a ma endle ntirho lowukulu eNetherlands East Indies (laha sweswi ku nga Indonesia) ni le Singapore. Hi 1935, Frank Dewar, wa le New Zealand, u fambe ni ntlawa lowu wa maphayona, va khandziya Lightbearer va ya ni le Singapore. Loko byatso byi nga si suka byi ya eribuweni ra le n’walungu-vupela-dyambu bya Malaya, Kaputeni Eric Ewins u te: “Frank, se hi fikile. Hi yima kwala. U hlawule ku ya le Siam. Xika u famba!” Kambe Frank a nga ha ku kumbuki eSiam. A tsakela ku tirha ni ntlawa lowu nga ebyatsweni. Sweswi a sele a ri yexe.

U fike a yimanyana le Kuala Lumpur ku kondza a hlengeleta mali ya ku ya emahlweni ni riendzo leri, kambe loko a ha ri kwalaho, u kumane ni khombo ra le patwini—u chayisiwe hi lori a ri eka xikanyakanya xakwe. Endzhaku ka ku hlakarhela kakwe, a ri na ntlhanu wa tidolara ntsena exikhwameni xa yena, u khandziye xitimela ku suka le Singapore a ya eBangkok. Kambe hi ku tshemba matimba ya Yehovha yo n’wi khathalela, u ye emahlweni ni ntirho. Claude Goodman u tshame a chumayelanyana kwalaho hi 1931; kambe loko Frank a fika hi July 1936, a ku nga ri na Timbhoni to n’wi amukela. Kambe eka malembe ma nga ri mangani lama landzeleke, van’wana va hlanganyerile entirhweni lowu—Willy Unglaube, Hans Thomas na Kurt Gruber vo huma le Jarimani swin’we na Ted Sewell wo huma le Australia. Va fambise tibuku to tala, kambe to tala ta tona a ti ri ta Xinghezi, Xichayina ni Xijapani.

Loko ku rhumeriwe papila eyindlu-nkulu ya Sosayiti ri vula leswaku vamakwerhu va lava tibuku hi ririmi ra Xithai kambe va hava muhundzuluxeri, Makwerhu Rutherford u te: “Mina a ndzi le Thailand; hi n’wina mi nga kwalaho. Vanani ni ripfumelo eka Yehovha, mi tirha hi matimba, mi ta n’wi kuma muhundzuluxeri.” Va n’wi kumile hakunene. Chomchai Inthaphan, khale ka nhloko ya Xikolo xa Vanhwanyana xa Presbeteriya le Chiang Mai, u amukele ntiyiso, naswona hi 1941 a a hundzuluxela tibuku ta Bibele hi Xithai.

Endzhaku ka vhiki loko Frank Dewar a sungule ku chumayela le Bangkok, Frank Rice, loyi a sunguleke ntirho wa Mfumo le Java (laha sweswi ku nga xiphemu xa Indonesia), u fambe hi kona loko a ri endleleni yo ya eka xiavelo xakwe lexintshwa laha a ku vitaniwa French Indochina. Hi laha a endleke ha kona eka nsimu leyi a a ri eka yona, u chumayele eka lava vulavulaka Xinghezi loko a ri karhi a dyondza ririmi ra kwalaho. Endzhaku ko hlanganisa Saigon (laha sweswi ku nga Ho Chi Minh City), u dyondzise Xinghezi leswaku a ta kota ku xava movha wa khale wo wu tirhisa ku fikelela xiyenge xa tiko xa le n’walungwini. A nga hlongorisi rifuwo kambe a karhateka hi timhaka ta Mfumo. (Hev. 13:5) Hi ku tirhisa movha lowu a wu xaveke, u nyikele vumbhoni emadorobeni, eswimitanini ni le makaya lama nga woxe ku ya fika le Hanoi.

Ku Hangalasa Rungula Hi Xivindzi

Leswaku ti pfuxa ku tsakela rungula ra Mfumo ni ku endla leswaku vanhu va xiya xilaveko xo teka goza, Timbhoni ematikweni yo tala ti tirhise tindlela leti kokaka mahlo. Ku sukela hi 1936 le Glasgow, Scotland, Timbhoni ti navetise tinkulumo ta ntsombano hi ku hakarha swinavetisi ni ku hangalasa swiphephana etindhawini leti nga ni switolo. Endzhaku ka malembe mambirhi, hi 1938, malunghana ni ntsombano wa le London, eNghilandi, ku engeteriwe xivumbeko xin’wana lexi nyanyulaka. Nathan H. Knorr swin’we na Albert D. Schroeder, lava endzhakunyana va nga tlhela va tirha swin’we eka Huvo leyi Fumaka, va machile va ri na Timbhoni ta kwalomu ka gidi exikarhi ka ntsindza wa ta mabindzu le London. Un’wana ni un’wana wa vamachi a hakarhe xinavetisi xa nkulumo ya le rivaleni leyi nge “Langutana Ni Mintiyiso,” leyi a yi ta nyikeriwa hi J. F. Rutherford eRoyal Albert Hall. Lava nga exikarhi a va ri na mfungho lowu nge “Vukhongeri I Ntlhamu Ni Bindzu.” (Hi nkarhi wolowo vukhongeri a byi tekiwa byi ri vugandzeri hinkwabyo lebyi nga fambisaniki ni Rito ra Xikwembu, Bibele.) Exikarhi ka vhiki rero, leswaku va vohlisa vukarhi bya vanhu van’wana, ku nghenisiwe mimfungho yo tanihi leyi nge “Tirhela Xikwembu Na Kreste Hosi” ematshan’wini ya liya yo sungula. Ntirho lowu a wu nga olovi eka vo tala va Timbhoni ta Yehovha, a ku ri ndzingo wun’wana wa vutshembeki bya vona eka Yehovha.

A hi hinkwavo lava tsakisiweke hi xivindzi xa Timbhoni ta Yehovha xo tivisa rungula ra vona. Vafundhisi va le Australia ni le New Zealand va tshikilele swinene valanguteri va switichi swa xiya-ni-moya leswaku va herisa vuhaxi hinkwabyo lebyi seketeriwaka hi Timbhoni ta Yehovha. Hi April 1938, loko Makwerhu Rutherford a ri endleleni yo ya le Australia leswaku a ya nyikela nkulumo eka xiya-ni-moya, valawuri va kwalaho va amukele nkucetelo wo herisa malunghiselelo lama endleriweke yena leswaku a tirhisa Sydney Town Hall ni vuhaxi bya kona. Hi ku hatlisa ku hirhiwe Sydney Sports Grounds, naswona hikwalaho ka mahungu lama hangalasiweke swinene ya ku kanetiwa ka riendzo ra Makwerhu Rutherford, mintshungu leyikulu yi khitikanele kona ku ya yingisa nkulumo yakwe. Eka makhamba man’wana, loko Timbhoni ti aleriwe ku tirhisa ndhawu ya vuhaxi, ti angule hi ku hangalasa swinene rungula eka minhlangano leyi tinkulumo ta Makwerhu Rutherford leti rhekhodiweke a ti tlhela ti nyikeriwa hi ku tirhisa tigramafomo.

Vafundhisi va le Belgium va kucetele vana leswaku va hoxetela Timbhoni hi maribye, naswona vaprista hi voxe a va rhendzeleka ni makaya ya vanhu va teka tibuku leti hangalasiweke. Kambe vaaki van’wana va ximutana lexi a a va swi rhandza leswi va swi dyondzaka eka Timbhoni ta Yehovha. A va hamba va ku: “Ndzi nyikeni swibukwana swa n’wina swo hlayanyana; loko muprista a ta ndzi ta n’wi nyika xin’we leswaku a ta famba ivi ndzi hlaya leswin’wana!”

Hambi swi ri tano, eka malembe lama landzeleke ku ve ni nkaneto wa matimba swinene eka Timbhoni ta Yehovha ni rungula ra Mfumo leri a ti ri twarisa.

Ku Chumayela Le Yuropa Ku Nga Khathariseki Nxaniso Wa Nkarhi Wa Nyimpi

Hikwalaho ka leswi va aleke ku lan’wa ripfumelo ra vona ni ku ala ku tshika ku chumayela, magidi ya Timbhoni ta Yehovha le Austria, Belgium, Furwa, Jarimani ni le Netherlands va khotsiwile kumbe va rhumeriwa etikampeni ta nxaniso ta Manazi. Ku khomiwa hi tihanyi a ku ri hanyelo ra siku na siku. Lava nga khotsiwangiki a va hambeta va chumayela hi vutlharhi. Hakanyingi a va tirhisa Bibele ntsena, va fambisa tibuku tin’wana ntsena loko va endla riendzo ro vuyela eka lava tsakelaka. Leswaku ti papalata ku khomiwa, Timbhoni a ti nghena eka yindlu yin’we ntsena eka muako wo karhi ivi ti ya eka wun’wana, kumbe loko ti nghene eka yindlu yin’we, a ti ya eka xitarata xin’wana ti nga ngheni eka yindlu leyi landzelaka. Kambe a ti ri na xivindzi eku nyikeleni ka vumbhoni.

Hi December 12, 1936, tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka loko Magestapo ma khome magidi ya Timbhoni ni vanhu van’wana lava tsakelaka eka matshalatshala ya tiko hinkwaro yo yimisa ntirho wa tona, Timbhoni hi toxe ti endle tsima. Ti yise makume ya magidi ya tikopi leti kandziyisiweke ta xiboho emabokisini ya poso ni le tindlwini ta vanhu eJarimani hinkwaro hi xihatla lexi hlamarisaka. Xiboho lexi a xi lwisana ni tihanyi leti a ti endliwa ehenhla ka vamakwavo va vona va Vakreste. Ku nga si hela awara ku hangalasa tikopi leti ku sungurile, maphorisa a ma ya ehenhla ni le hansi ma lava ku khoma vahangalasi va tona, kambe va khome vanhu va kwalomu ka khume-mbirhi ntsena etikweni hinkwaro.

Vatirhela-mfumo a a va hlamarile ku vona leswaku tsima leri ri endliwile ku nga khathariseki leswi hulumendhe ya Vunazi yi nga swi endla ku herisa ntirho lowu. Ku tlula kwalaho, va sungule ku chava vaaki. Ha yini? Hi mhaka ya leswi loko maphorisa ni vatirhela-mfumo van’wana va ye emakaya ya vanhu ivi va vutisa loko vaaki va swi amukerile swiphephana leswi, vanhu vo tala va kanetile. Kahle-kahle, vo tala va vona a va nga swi amukelanga. Tikopi a ti siyiwa eka miti mimbirhi kumbe minharhu eka muako wun’wana ni wun’wana. Kambe maphorisa a ma nga swi tivi sweswo. A va ehleketa leswaku muti wun’wana ni wun’wana wu nyikiwile.

Eka tin’hweti leti landzeleke, vatirhela-mfumo wa Vunazi va tlule va natswa tilo malunghana ni swihehlo leswi kandziyisiweke eka xiboho lexi. Kutani ke, hi June 20, 1937, Timbhoni tin’wana leti ta ha ntshunxekeke ti hangalase rungula rin’wana, papila ra xirilo leri a ri nga gegi loko ri hlamusela hi nxaniso lowu, leri a ri boxa mavito ya vatirhela-mfumo, ri kombisa siku ni ndhawu ya kona. Magestapo a ma hlamarile swinene loko ma vona mpaluxo lowu ni vuswikoti bya Timbhoni byo wu hangalasa swonghasi.

Mintokoto yo hlayanyana ya ndyangu wa ka Kusserow, wa le Bad Lippspringe, eJarimani, yi kombise ku tiyimisela loku fanaka ko nyikela vumbhoni. Xikombiso xi katsa leswi humeleleke endzhaku ka loko Wilhelm Kusserow a dlayiwile emahlweni ka mani na mani le Münster hi mfumo wa Vunazi hikwalaho ko ala ku lan’wa ripfumelo rakwe. Hilda, mana wa Wilhelm, u ye ekhotsweni hi ku hatlisa ivi a kombela ntsumbu leswaku a ta wu lahla. U byele vandyangu wa ka vona a ku: “Hi ta nyikela vumbhoni lebyikulu eka vanhu lava a va n’wi tiva.” Le xilahlweni, Franz, tata wa Wilhelm, u nyikele xikhongelo lexi kombisaka ripfumelo eka malunghiselelo ya Yehovha ya rirhandzu. Le sirheni Karl-Heinz, makwavo wa Wilhelm, u vule marito lama khongotelaka yo huma eBibeleni. Leswi swi va tisele nxupulo, kambe eka vona nchumu wa nkoka a ku ri ku dzunisa Yehovha hi ku nyikela vumbhoni malunghana ni vito ra yena ni Mfumo wa yena.

Loko mintshikilelo ya nkarhi wa nyimpi yi kula le Netherlands, Timbhoni ta kwalaho hi vutlharhi ti cince malunghiselelo ya tona ya minhlangano. Sweswi se a yi khomiwa hi mintlawa ya vanhu va khume kumbe ehansi ka khume ntsena, emakaya ya vanhu. Tindhawu to khomela minhlangano a ti hamba ti cinciwa. Mbhoni yin’wana ni yin’wana a yi ya eka ntlawa wa yona ntsena, naswona a ku ri hava loyi a a byela vanhu hi adirese ya ndhawu ya dyondzo, hambi ku ri ku byela munghana la tshembekaka. Hi nkarhi wolowo wa matimu, lowu ha wona vaaki hinkwavo a va siya makaya ya vona hikwalaho ka nyimpi, Timbhoni ta Yehovha a a ti swi tiva leswaku vanhu a va lava rungula ra nkhongotelo leri kumekaka ntsena eRitweni ra Xikwembu, naswona ti va byele rona handle ko chava. Kambe papila ro huma ehofisini ya rhavi ri tsundzuxe vamakwerhu hi vutlharhi lebyi Yesu a byi kombiseke eka swiendlakalo swo hambana-hambana loko a langutane ni vakaneti. (Mt. 10:16; 22:15-22) Hikwalaho ka sweswo, loko va kuma munhu la nga ni vukarhi, a va tsala adirese ya yena leswaku va ta tirhisa vuxiyaxiya enkarhini lowu taka loko va tirha nsimu yoleyo.

Le Greece vaaki va kwalaho a va xaniseka swinene hi nkarhi wa ku nghena ka Majarimani. Hambi swi ri tano, leswi swi endleke leswaku Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwa swinene a ku ri vunwa bya rivengo bya vafundhisi va Kereke ya Orthodox ya Magriki, lava sindziseke maphorisa leswaku ma ti hlasela. Timbhoni to tala ti khotsiwile kumbe ti yirisiwa etiko-xikaya ra tona ivi ti rhumeriwa eswimitanini leswi nga ekule kumbe ti yisiwa eka swiyimo leswi nonon’hwaka eswihlaleni swa makwandzasi. Hambi swi ri tano, va hambete va nyikela vumbhoni. (Ringanisa Mintirho 8:1, 4.) Leswi hakanyingi a swi endliwa hi ku vulavula ni vanhu lava nga etiphakeni ni le mintangeni ya mani na mani, va tshama emabencini na vona, va va byela hi Mfumo wa Xikwembu. Loko ku kumiwa munhu loyi a nga ni ku tsakela ka xiviri, a a lombiwa buku ya Bibele. Buku yoleyo a yi fanele yi tlherisiwa leswaku yi tlhela yi tirhisiwa. Varhandzi vo tala va ntiyiso va amukele mpfuno lowu nyikeriwaka hi Timbhoni hi ku tsaka kutani va hlanganyela na tona eku byeleni ka van’wana mahungu lamanene, hambi loko leswi swi va tisele nxaniso wa tihanyi.

Lexi a xi endla leswaku Timbhoni ti va ni xivindzi ni ku tiyimisela, a ku ri leswi va akiwaka hi swakudya swa moya. Hambi leswi mimphakelo ya tibuku to ti hangalasa eka van’wana hi ku famba ka nkarhi yi heleke eka swiyenge swin’wana swa Yuropa hi nkarhi wa nyimpi, va swi kotile leswaku vona hi voxe va siyerisana rungula leri tiyisaka ripfumelo leri lunghiseleriweke hi Sosayiti leswaku ri dyondziwa hi Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo. Ku nga khathariseki leswaku vutomi bya vona a byi ta va ekhombyeni, August Kraft, Peter Gölles, Ludwig Cyranek, Therese Schreiber ni van’wana vo tala, va hlanganyerile eku endleni ni le ku hangalaseni ka tibuku to dyondza leti a ti ngungumerisiwa ti nghena eAustria ti huma le Czechoslovakia, Italy ni le Switzerland. Le Netherlands, mulanguteri wa khotso la nga ni ntwela-vusiwana u pfunete hi ku kumela Arthur Winkler Bibele. Ku nga khathariseki vuxiyaxiya lebyi valala va veke na byona, mati ya ntiyiso wa Bibele lama phyuphyisaka ya Xihondzo xo Rindza ma fike ni le tikampeni ta nxaniso ta le Jarimani ivi ma nyikiwa Timbhoni kwalaho.

Ku pfaleriwa ekhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso a swi ti sivelanga Timbhoni ta Yehovha leswaku ti hambeta ti ri timbhoni. Loko muapostola Pawulo a khotsiwile le Rhoma, u tsarile: “Ndzi [vona] maxangu, ndzi ko ndzi bohiwa hi tinketani . . . kambe Rito ra Xikwembu a ri bohiwanga.” (2 Tim. 2:9) Ni le ka Timbhoni ta Yehovha swi ve tano hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava le Yuropa. Varindzi va vona va xiye hanyelo ra vona; van’wana va vutise swivutiso, naswona van’wana va ve vapfumeri-kulobye, hambi loko swi vule ku lahlekeriwa hi ntshunxeko wa vona. Vabohiwa vo tala lava a va khotsiwe ni Timbhoni a a va huma eka matiko yo tanihi Russia, laha ku chumayeriwa ka mahungu lamanene a ku nga nyawuli. Endzhaku ka nyimpi van’wana va vona va tlhelele eka rikwavo va ri Timbhoni ta Yehovha, va hisekela ku ya hangalasa rungula ra Mfumo kona.

Nxaniso wa tihanyi ni nyimpi ya misava hinkwayo a swi swi kotanga ku sivela ku hlengeleteriwa ka vanhu endlwini leyikulu ya moya ya vugandzeri bya Yehovha, loku vhumbhiweke. (Esa. 2:2-4) Ku sukela hi 1938 ku ya eka 1945, matiko yo tala ya le Yuropa ma kombise ku andza lokunene ka nhlayo leyi hlanganyelaka entirhweni wa le rivaleni eka vugandzeri byo tano hi ku twarisa Mfumo wa Xikwembu. Le Britain, Finland, Furwa ni le Switzerland, Timbhoni ti andze hi tiphesente ta kwalomu ka 100. Le Greece ku ve ni ku andza loku phindhiweke ka nkombo. Le Netherlands, ku ve ni ku andza loku phindhiweke makhamba ya khume-mbirhi. Kambe ku fikela loko lembe ra 1945 ri hela, xiviko lexi heleleke a xi nga si ta hi le Jarimani kumbe hi le Romania, a ku lo fika swiviko leswi nga helelangiki ntsena swo huma eka matiko man’wana yo hlayanyana.

Matiko Ya Le Handle Ka Yuropa Hi Malembe Lawa Ya Nyimpi

Le Vuxeni na kona, nyimpi ya misava yi tise ku nonon’hwa lokukulu eka Timbhoni ta Yehovha. Le Japani ni le Korea, va khomiwile, va fumbuteriwa ni ku xaniseriwa ku seketela Mfumo wa Xikwembu ni ku ala ku gandzela mufumi wa le Japani. Eku heteleleni a va ha swi kotanga ku vulavurisana ni Timbhoni ta matiko man’wana. Eka vo tala, nkarhi lowu a va wu kuma wo nyikela vumbhoni a ku ri loko va tengisiwa ehubyeni. Loko nyimpi yi hela, vutirheli bya le rivaleni bya Timbhoni ta Yehovha ematikweni lawa se a byi yimile.

Loko nyimpi yi nghena le Philippines, Timbhoni ti xanisiwile hi matlhelo hamambirhi hi leswi ti aleke ku seketela vuthu ra Japani kumbe laman’wana lama lwisanaka na rona. Leswaku ti papalata ku khomiwa, Timbhoni to tala ti siye makaya ya tona. Kambe loko ti ri karhi ti tsendzeleka, a ti chumayela—ti lomba vanhu tibuku loko ti kumeka, naswona ti hetelela ti tirhisa Bibele ntsena. Loko nyimpi yi sungula ku vohla, va tirhise mabyatso yo talanyana leswaku va yisa mintlawa leyikulu ya Timbhoni eka swihlala leswi vumbhoni a byi nga si nyikeriwa eka swona.

Le Burma (laha sweswi ku nga Myanmar), a ku nga ri nhlaselo wa Majapani kambe a ku ri ntshikilelo wa vafundhisi va Anglican, va Methodist, va Rhoma Khatoliki ni va American Baptist lava susumeteleke valawuri vambe va tiko rero leswaku va yirisa tibuku ta Timbhoni ta Yehovha hi May 1941. Timbhoni timbirhi leti tirhaka ehofisini ya poso ti vone thelegiramu leyi ti endleke ti vona leswi nga ta humelela, hi loko vamakwerhu va rhurhisa tibuku hi ku hatlisa evuhlayiselweni bya Sosayiti bya tibuku leswaku ti nga tekiwi. Ku endliwe matshalatshala yo rhumela tibuku leti hi mimovha ti ya le China.

Hi nkarhi wolowo, hulumendhe ya le U.S. a yi ri karhi yi tleketla nhundzu yo tala swinene yi hundza hi le Burma Road leswaku yi seketela hulumendhe ya Vutiko ya le China. Vamakwerhu va ringete ku kuma ndhawu eka yin’wana ya tilori leti, kambe a va pfumeleriwanga. Ni matshalatshala yo kuma movha le Singapore a ma humelelanga. Hambi swi ri tano, loko Mick Engel, loyi a a langutela vuhlayiselo bya nhundzu bya Sosayiti le Rangoon (laha sweswi ku nga Yangon), a ye eka valawuri lava tlakukeke va U.S., u nyikiwe mpfumelelo wo tleketla tibuku hi tilori ta masocha.

Kambe, loko Fred Paton na Hector Oates va ye eka mutirhela-mfumo la lawulaka nsirhelelo wa switleketliwa leswi yaka eChina ivi va kombela ndhawu, a hlundzuke ngopfu! U huwelele a ku “Yini? Ndzi nga mi nyikisa ku yini ndhawu eka tilori ta mina, leswaku mi nghenisa swibukwana swa n’wina, kasi ndzi hava ndhawu yo veka ni mphakelo wa matlharhi ni mirhi leyi bolaka laha handle?” Hi loko Fred a hefemula, a pfula nkwama wakwe, a n’wi komba papila ra mpfumelelo, ivi a vula leswaku u ta hlangana naxo loko o honisa nkongomiso lowu humaka eka vatirhela-mfumo va le Rangoon. Mulawuri wa nsirhelelo wa switleketliwa a nga n’wi lulamiselanga ntsena xo tleketla tithani timbirhi ta tibuku, kambe u tlhele a nyika vamakwerhu xilorana, swin’we ni muchayeri, a tlhela a va nyika mimphakelo yin’wana. Va kongome en’walungu-vuxa hi le godzweni ra le tintshaveni leri chavisaka va ya eChina ni nhundzu ya vona ya risima. Endzhaku ko nyikela vumbhoni le Pao-shan, va kongome le Chungking (Pahsien). Magidi ya tibuku leti vulavulaka hi Mfumo wa Yehovha ma hangalasiwile hi lembe leri va ri heteke le China. Un’wana wa lava va nyikeleke vumbhoni eka vona hi xiviri a ku ri Chiang Kai-shek, holobye-nkulu wa hulumendhe ya Vutiko ya China.

Loko nhlaselo wa tibomo wu phikelela le Burma, Timbhoni hinkwato ti balekile etikweni rero, to tala ti balekela le India, ku sala tinharhu ntsena. Ntirho wa leti nharhu leti seleke a wu nga nyawuli. Kambe va hambete va nyikela vumbhoni hi xitshuketa, naswona matshalatshala ya vona ma ve ni mihandzu endzhaku ka nyimpi.

Le N’walungwini wa Amerika na kona, Timbhoni ta Yehovha ti langutane ni swihinga leswikulu hi nkarhi wa nyimpi. Ku hlaseriwa hi mintlawa leyi hlomeke ni ku tirhisiwa ka milawu ya tiko hi ndlela yo biha, swi tise ntshikilelo lowukulu entirhweni wo chumayela. Magidi ma khotsiwile hikwalaho ko hlayisa vukala-tlhelo bya Vukreste. Kambe, leswi a swi byi tsanisanga vutirheli bya yindlu na yindlu bya Timbhoni. Ku tlula kwalaho, ku sukela hi February 1940, a swi tolovelekile ku va vona eswitarateni swa le tindhawini ta mabindzu va ri karhi va nyika vanhu Xihondzo xo Rindza ni Consolation (leyi sweswi ku nga Xalamuka!). Nchiviriko wa vona wu engetelekile. Hambi leswi a a ti langutane ni yin’wana ya minxaniso leyikulu leyi tlulaka hinkwayo leyi tshameke yi va kona eka xiyenge xolexo xa misava, nhlayo ya Timbhoni yi tlule yo sungula yi andzisiwe kambirhi le United States ni le Canada, ku sukela hi 1938 ku ya eka 1945, naswona nkarhi lowu ti wu heteke evutirhelini bya tona bya le rivaleni wu tlule wo sungula wu andzisiwe ka nharhu.

Ematikweni yo tala lama nga ya British Commonwealth (le Amerika N’walungu, Afrika, Asia ni le swihlaleni swa Kharibiya ni swa le Pacific) Timbhoni ta Yehovha kumbe tibuku ta tona ti yirisiwile hi hulumendhe. Rin’wana ra matiko wolawo a ku ri Australia. Xitiviso xa ximfumo lexi kandziyisiweke hi January 17, 1941, hi xileriso lexi humaka eka holobye la fumaka, xi yirise ku hlangana ka Timbhoni ta Yehovha leswaku ti gandzela, ku hangalasa tibuku ta vona hambi ku ri ku va na tona hi voxe. Hi ku ya hi nawu a swi koteka ku lwela ku yirisa loku ehubyeni, naswona leswi swi endliwile hi ku hatlisa. Kambe endzhaku ka malembe mambirhi Nkul. Muavanyisi Starke wa Huvo Leyikulu u vule leswaku milawu leyi ku yirisa a ku seketeriwe ehenhla ka yona a ku ri “ya nsele, a yi nga amukeleki naswona a yi tika.” Hi loko Huvo Leyikulu yi herisa ku yirisa loku. Xana Timbhoni ta Yehovha a ti endla yini hi nkarhi wolowo?

Hi ku tekelela vaapostola va Yesu Kreste, ti ‘yingise Xikwembu tanihi mufumi ku ri na vanhu.’ (Mint. 4:19, 20; 5:29) Ti hambete ti chumayela. Ku nga khathariseki swihinga swo tala, ti hlele ni ntsombano le Hargrave Park, ekusuhi na Sydney, hi December 25-29, 1941. Loko hulumendhe yi tsona vapfhumba vutleketli bya xitimela, ntlawa wo huma hi le Australia Vupela-dyambu wu nghenise michini etimovheni ta wona, leyi tirhisaka malahla ku humesa gasi yo famba ha yona ivi va teka riendzo ra masiku ya 14 hi gondzo leri tsemakanyaka tiko, leswi katseke ku heta vhiki hinkwaro va tsemakanya Rivala ra Nullarbor leri omeke. Va fambe kahle naswona va tsakele nongonoko swin’we ni vapfhumba lavan’wana va magidi-tsevu. Nakambe, hi lembe leri tlhandlameke, ku ve ni nhlengeletano yin’wana, kambe sweswi a yi avanyisiwe hi mintlawa leyitsongo ya vanhu va 150 eka wun’wana ni wun’wana emadorobeni-nkulu ya nkombo etikweni hinkwaro, swivulavuri swi suka eka ndhawu yin’wana swi ya eka yin’wana.

Loko swiyimo swi ya swi biha le Yuropa hi 1939, vatirheli van’wana va maphayona va Timbhoni ta Yehovha va tinyiketele ku ya tirha emasin’wini man’wana. (Ringanisa Matewu 10:23; Mintirho 8:4.) Maphayona manharhu yo huma hi le Jarimani ma rhumeriwe le Shanghai, eChina ma huma le Switzerland. Vo hlayanyana va ye le Amerika Dzonga. Exikarhi ka lava rhumeriweke le Brazil a ku ri na Otto Estelmann, loyi a endzela ni ku pfuna mavandlha ya le Czechoslovakia, na Erich Kattner, loyi a tirheke ehofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le Prague. Xiavelo xa vona lexintshwa a xi nga olovi. Etindhawini tin’wana ta le mapurasini, va kume leswaku Timbhoni a ti pfuka ni mixo ti ya chumayela ku ko ku ba 7:00 a.m. kutani va endla ntirho wun’wana wa nsimu ku fikela ni madyambu swinene. Makwerhu Kattner u vula leswaku loko a ri karhi a suka eka ndhawu yin’wana a ya eka yin’wana, hakanyingi a etlela erivaleni, a tirhisa nkwama wakwe wa tibuku tanihi xikhigelo.—Ringanisa Matewu 8:20.

Makwerhu Estelmann na Makwerhu Kattner va hlotiwe swinene hi maphorisa ya le xihundleni ya Manazi le Yuropa. Xana ku rhurhela ka vona le Brazil ku va ntshunxile enxanisweni? Doo, endzhakunyana ka lembe va pfaleriwe nkarhi wo leha etindlwini ta vona ni ku pfaleriwa ekhotsweni hikwalaho ka xileriso xo huma eka vatirhela-mfumo lava va seketelaka Vunazi! Nkaneto wo huma eka vafundhisi va Khatoliki a wu tshama wu ri kona, kambe Timbhoni ti ye emahlweni ni ntirho lowu ti nyikiweke hi Xikwembu. Va hambete va ya emadorobeni lamakulu ni le swidorobanini swa le Brazil laha rungula ra Mfumo a ri nga si chumayeriwa kona.

Nkambisiso wa xiyimo xa misava hinkwayo wu kombisa leswaku ematikweni yo tala lawa Timbhoni ta Yehovha a ti kumeka eka wona hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, a ti yirisiwile hi tihulumendhe, nkarhi wun’wana ku yirisiwa nhlengeletano ya tona kumbe tibuku ta tona. Hambi leswi a va chumayela ematikweni ya 117 hi 1938, hi malembe ya nyimpi (1939-45) ku yirisiwe nhlengeletano kumbe tibuku ta vona kumbe ku hlongoriwa vatirheli va vona, ematikweni yo tlula 60 eka lawa. Hambi loko ku ri hava swiyiriso, va hlaseriwile hi vanhu va vukarhi naswona a va tshamela ku khomiwa. Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi, ku chumayeriwa ka mahungu lamanene a ku yimanga.

Ntshungu Lowukulu Wu Sungula Ku Tikombisa Le Latin Amerika

Exikarhi ka malembe ya nyimpi, hi February 1943, loko ku kunguhatiwa ntirho lowu nga ta endliwa endzhaku ka nyimpi, Sosayiti ya Watch Tower yi sungule Xikolo xa Gilead le Tikweni ra New York leswaku yi letela varhumiwa ku ya tirha ematikweni mambe. Lembe ri nga si hela, varhumiwa va 12 ana se a va sungurile ku tirha le Cuba. Nsimu yi tikombe yi ri ni mihandzu swinene kwalaho.

Le ndzhaku hi 1910, timbewu ta ntiyiso wa Bibele a ti fike le Cuba. C. T. Russell u nyikele nkulumo kwalaho hi 1913. J. F. Rutherford u nyikele nkulumo eka xiya-ni-moya le Havana hi 1932, naswona rungula leri ri tlhele ri haxiwa eka xiya-ni-moya hi Xipaniya. Kambe ku andza a ku nonoka. Vanhu vo tala a va nga dyondzekanga hi nkarhi wolowo naswona vukhongeri a byi nga rhandziwi. Ku tsakela ku sungule ku kombisiwa swinene hi vaaki lava vulavulaka Xinghezi lava humaka hi le Jamaica ni tindhawu tin’wana. Hi 1936 a ku ri na vahuweleri va Mfumo va 40 ntsena le Cuba. Endzhaku ku byala ni ku cheleta timbewu ta ntiyiso wa Mfumo ku sungule ku va ni mihandzu swinene.

Hi 1934 vanhu va le Cuba vo sungula va khuvuriwile; ivi ku landzela van’wana. Ku sukela hi 1940, vuhaxi bya siku na siku bya xiya-ni-moya swin’we ni ku nyikela vumbhoni exitarateni ku byi seketele swinene vutirheli bya yindlu na yindlu kwalaho. Hambi loko varhumiwa lava leteriweke eGilead va nga si fika hi 1943, a ku ri ni vanhu va 950 le Cuba lava amukeleke mahungu lamanene, naswona a va ma chumayela eka van’wana, hambi leswi a ku nga ri hinkwavo lava hlanganyelaka nkarhi na nkarhi. Eka malembe mambirhi endzhaku ka ku fika ka varhumiwa, tinhlayo ti andze hi ku hatlisa swinene. Hi 1945, Timbhoni ta Yehovha le Cuba a ti ri 1 894. Hambi leswi vo tala va vona a va huma eka vukhongeri lebyi dyondzisaka leswaku vaseketeri hinkwavo va kereke lava tshembekaka va ta ya etilweni, vo tala swinene va lava veke Timbhoni ta Yehovha va amukele ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki emisaveni eparadeyisini leyi pfuxetiweke. (Gen. 1:28; 2:15; Ps. 37:9, 29; Nhlav. 21:3, 4) I tiphesente ta 1,4 ntsena ta vona lava tivuleke leswaku i vamakwavo va Kreste lava totiweke hi moya.

Nsimu ya le Latin Amerika yi tlhele yi pfuniwa hi ndlela yin’wana hi yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Sosayiti. Eku sunguleni hi 1944, N. H. Knorr, F. W. Franz, W. E. Van Amburgh, na M. G. Henschel va hete masiku ya khume le Cuba leswaku va tiyisa vamakwerhu emoyeni. Hi nkarhi wolowo ku ve ni ntsombano le Havana naswona ku hleriwe malunghiselelo yo langutela ntirho wa ku chumayela hi ndlela leyi antswisiweke. Riendzo leri ri tlhele ri yisa Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel le Costa Rica, Guatemala ni le Mexico leswaku va ya pfuna Timbhoni ta Yehovha ematikweni wolawo.

Hi 1945 na 1946, N. H. Knorr na F. W. Franz va teke maendzo lama endleke swi koteka leswaku va vulavurisana ni ku tirha ni Timbhoni ematikweni ya 24 endhawini yo sukela eMexico ku ya le dzongeni swinene wa Amerika Dzonga swin’we ni le Kharibiya. Va hete tin’hweti ta ntlhanu exiphen’wini xexo xa tiko, va nyikela mpfuno wa rirhandzu swin’we ni nkongomiso. Etindhawini tin’wana a ku ri na vanhu va nga ri vangani. Leswaku ku ta va ni malunghiselelo ya minhlangano ni ya ntirho wa nsimu ya nkarhi na nkarhi, va pfune hi ku hlela leswaku ku va ni mavandlha yo sungula le Lima, Peru ni le Caracas, Venezuela. Laha minhlangano ya vandlha ana se a yi ri kona, va ye eka yona naswona minkarhi yin’wana a va nyikela ndzayo yo antswisa ntikelo wa ntirho wa vona wa ku vula evhangeli.

Laha a swi koteka kona, ku endliwe malunghiselelo ya tinkulumo ta Bibele ta le rivaleni hi nkarhi lowu va endzeke ha wona. Tinkulumo a ti tivisiwa swinene hi ku tirhisa tibodo leti hakarhiwaka hi Timbhoni na hi swiphephana leswi hangalasiwaka eswitarateni. Hikwalaho ka sweswo, Timbhoni ta 394 le Brazil a ti tsakile ku va ni vanhu va 765 eka ntsombano wa tona wa le São Paulo. Le Chile, laha a ku ri na vatwarisi va Mfumo va 83, ku te vanhu va 340 leswaku va ta yingisa nkulumo leyi tivisiweke hi ku hlawuleka. Le Costa Rica, Timbhoni ta kwalaho ta 253 a ti tsakile ku va ni ntsengo wa vanhu va 849 eka tinhlengeletano ta vona timbirhi. Leyi a ku ri minkarhi ya vunghana lebyi kufumelaka exikarhi ka vamakwerhu.

Kambe, xikongomelo a ku nga ri ku va ni mintsombano leyi nga rivalekiki ntsena. Hi nkarhi wa maendzo lawa, vayimeri vo huma eyindlu-nkulu a va kandziyisa swinene nkoka wa ku endla maendzo yo vuyela eka vanhu lava tsakelaka ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele ta le kaya na vona. Loko vanhu va ta va vadyondzisiwa va xiviri, a va lava ndzetelo wa nkarhi na nkarhi wo huma eRitweni ra Xikwembu. Hikwalaho, nhlayo ya tidyondzo ta le kaya ta Bibele yi andze hi ku hatlisa exiyengeni lexi xa misava.

Loko Makwerhu Knorr na Makwerhu Franz va ri emaendzweni lawa ya ntirho, varhumiwa lava engetelekeke lava leteriweke le Gilead a va fika eswiavelweni swa vona. Eku heleni ka 1944, van’wana a va tirha le Costa Rica, Mexico ni le Puerto Rico. Hi 1945, varhumiwa van’wana a va pfuneta ku hlela ntirho wo chumayela le Barbados, Brazil, British Honduras (laha sweswi ku nga Belize), Chile, Colombia, El Salvador, Guatemala, Haiti, Jamaica, Nicaragua, Panama ni le Uruguay. Loko varhumiwa vo sungula vambirhi va fika le Dominican Republic hi 1945, a ku ri vona ntsena Timbhoni etikweni rero. Vuyelo bya vutirheli bya varhumiwa vo sungula byi vonake hi ku hatlisa. Trinidad Paniagua u vulavule hi varhumiwa vo sungula lava rhumeriweke le Guatemala a ku: “Leswi hi swona leswi a hi swi lava—vadyondzisi va Rito ra Xikwembu lava nga ta hi kombisa ndlela yo endla ntirho lowu.”

A ku ri karhi ku simekiwa xisekelo xa ku andza exiphen’wini lexi xa nsimu ya misava hinkwayo. Le swihlaleni swa Kharibiya, a ku ri ni vahuweleri va Mfumo va 3 394 eku heleni ka 1945. Le Mexico, a ku ri ni va 3 276 ni van’wana va 404 le Amerika Xikarhi. Le Amerika Dzonga, a ku ri na 1 042. Exiphen’wini lexi xa misava, loku i ku andza hi tiphesete ta 386 eka malembe ya nkombo lama a ma hundzile, lowu a ku ri nkarhi wo nonon’hwa swinene ematin’wini ya vanhu. Kambe a ko va masungulo ntsena. Ku andza ka mpimo lowukulu swinene a ka ha ta! Bibele yi vhumbhile yi ku “ntshungu lowukulu . . . [wo] huma ematikweni hinkwawo, ni le tinxakeni hinkwato, [wu] ri [w]a swivongo hinkwaswo ni [w]a tindzimi hinkwato” wu ta hlengeletiwa tanihi vagandzeri va Yehovha ku nga si fika nhlomulo lowukulu.—Nhlav. 7:9, 10, 14.

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungula hi 1939, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 72 475 leti chumayelaka ematikweni ya 115 (loko ya hlayiwa hi ku ya hi mindzilakana ya matiko eku sunguleni ka va-1990). Ku nga khathariseki nxaniso wa tihanyi lowu veke kona emisaveni hinkwayo, a ti tlula nhlayo leyi yi andzisiwe kambirhi eku heleni ka nyimpi. Xisweswo, xiviko xa 1945 xi kombise Timbhoni ta 156 299 leti tirhaka ematikweni ya 107 lawa eka wona a swi koteka ku kuma swiviko. Kambe, hi nkarhi wolowo, a ku fikeleriwe matiko ya 163 hi rungula ra Mfumo.

Vumbhoni lebyi nyikeriweke hi malembe yo sungula eka 1936 ku ya eka 1945 a byi hlamarisa hakunene. Hi malembe wolawo ya khume ya mpfilumpfilu emisaveni, Timbhoni leti ta Yehovha leti chivirikaka ti hete tiawara ta 212 069 285 leswaku ti byela vanhu leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona ntsena ntshembo wa vanhu. Va fambise ni tibuku, swibukwana ni timagazini ta 343 054 579, leswaku va pfuna vanhu ku twisisa swisekelo swa Matsalwa hi ntshembo wolowo. Leswaku ku pfuniwa vanhu lava tsakelaka hakunene, hi 1945 a va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta mahala ta 104 814 hi avhareji.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 455]

Hambi leswi swiyimo swa nkarhi wa nyimpi swi va sindziseke ku baleka, va ye emahlweni va chumayela

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 451-453]

Va Arile Ku Tshika Ku Veka Vumbhoni Hambi Loko Va Khomiwa

Lava kombisiweke laha i van’wana va magidi lama xanisiweke hikwalaho ka ripfumelo ra vona emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava

1. Adrian Thompson, New Zealand. U khomiwe hi 1941 le Australia; xikombelo xa yena xa leswaku a nga nghenisiwi enyimpini xi ariwile loko Australia ri yirise Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ka ku humesiwa ka yena, tanihi mulanguteri la famba-fambaka, u pfune mavandlha leswaku ma ya emahlweni ni vutirheli bya le rivaleni ku nga khathariseki ku yirisiwa. U tirhe tanihi murhumiwa wo sungula ni mulanguteri la famba-fambaka wo sungula endzhaku ka nyimpi le Japani; u hambete a chumayela hi ku hiseka ku fikela loko a fa hi 1976.

2. Alois Moser, Austria. U nghene emakhotsweni ya nkombo ni le tikampeni ta nxaniso. Hi 1992 a ha ri Mbhoni leyi gingiritekaka a ri ni malembe ya 92 hi vukhale.

3. Franz Wohlfahrt, Austria. Ku dlayiwa ka tata wakwe ni makwavo a ku n’wi hetanga matimba Franz. U pfaleriwe eKampeni ya Rollwald le Jarimani ku ringana ntlhanu wa malembe. Hi 1992, a a ha veka vumbhoni, a ri ni malembe ya 70.

4. Thomas Jones, Canada. U khomiwe hi 1944, ivi a pfaleriwa etikampeni timbirhi, a tirha kona. Endzhaku ka malembe ya 34 ya ntirho wa nkarhi hinkwawo, hi 1977 u vekiwe ku va xirho xa Komiti ya Rhavi leyi kongomisaka ntirho wo chumayela eCanada hinkwaro.

5. Maria Hombach, Jarimani. U khomiwe hi ku phindha-phindha; a pfaleriwa malembe manharhu ni hafu. Tanihi mufambisi wa poso, u veke vutomi byakwe ekhombyeni leswaku a kota ku yisa tibuku ta Bibele eka Timbhoni-kulobye. Hi 1992, a a ri xirho lexi tshembekaka xa ndyangu wa Bethele a ri ni malembe ya 90 hi vukhale.

6. Max na Konrad Franke, Jarimani. Tatana ni n’wana, lava havambirhi va khomiweke minkarhi yo tala, naswona ku ringana malembe yo tala. (Nsati wa Konrad, Gertrud, na yena a a ri ekhotsweni.) Hinkwavo va tshame va ri malandza ya Yehovha yo tshembeka, lama hisekaka, naswona Konrad hi yena loyi a a rhangela eku pfuxeteni ka ntirho wo chumayela wa Timbhoni le Jarimani endzhaku ka nyimpi.

7. A. Pryce Hughes, Nghilandi. U khomiwe kambirhi le Wormwood Scrubs, London; na yena a a khomiwile hikwalaho ka ripfumelo rakwe hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava. A a rhangela ntirho wa ku chumayela hi Mfumo le Britain ku fikela loko a fa hi 1978.

8. Adolphe na Emma Arnold, ni nhwana wa vona Simone, le Furwa. Endzhaku ka loko ku khomiwe Adolphe, Emma na Simone va ye emahlweni va veka vumbhoni, va hangalasa ni tibuku eka Timbhoni tin’wana. Loko Emma a ri ekhotsweni, u pfaleriwe a ri swakwe hikwalaho ko hambeta a veka vumbhoni eka vakhotsiwa van’wana. Simone u rhumeriwe exikolweni xo ololoxa vana. Hinkwavo va hambete va va Timbhoni leti hisekaka.

9. Ernst na Hildegard Seliger, Jarimani. Hinkwavo ka vona, va hete malembe yo tlula 40 va ri emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso hikwalaho ka ripfumelo ra vona. Hambi loko va ri ekhotsweni va ye emahlweni va avelana ntiyiso wa Bibele ni van’wana. Loko va ntshunxiwile, va tirhise nkarhi wa vona hinkwawo eku chumayeleni ka mahungu lamanene. Makwerhu wa xinuna Seliger u fe a ri nandza la tshembekaka wa Xikwembu hi 1985; Makwerhu wa xisati Seliger, u fe hi 1992.

10. Carl Johnson, United States. Endzhaku ka malembe mambirhi a khuvuriwile, u khomiwile swin’we ni madzana man’wana ya Timbhoni le Ashland, Kentucky. U tshame a va phayona ni mulanguteri wa xifundzha; hi 1992, a ha rhangela evutirhelini bya nsimu tanihi nkulu.

11. August Peters, Jarimani. U hambanisiwe ni nsati wakwe ni vana va mune, ivi a pfaleriwa hi 1936-37, na hi 1937-45. Loko a humesiwile, ematshan’wini yo chumayela katsongo, u chumayele ngopfu entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Hi 1992, loko a ri ni malembe ya 99, a ha ri xirho xa ndyangu wa Bethele naswona u vone nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi kula le Jarimani yi ya eka 163 095.

12. Gertrud Ott, Jarimani. U khomiwe le Lodz, Poland, kutani a yisiwa ekampeni ya nxaniso le Auschwitz; endzhaku u yisiwe le Gross-Rosen ni le Bergen-Belsen le Jarimani. Endzhaku ka nyimpi u tirhe hi ku hiseka tanihi murhumiwa le Indonesia, Iran na Luxembourg.

13. Katsuo Miura, Japani. Endzhaku ka malembe ya nkombo a khomiwile ni ku pfaleriwa le Hiroshima, xiphemu lexikulu xa khotso leri a pfaleriwe ka rona xi mbundzumuxiwe hi bomo ya athomo leyi endleke doroba ri va marhumbi. Hambi swi ri tano, madokodela a ma kumanga nchumu lexi kombaka ku vaviseka kakwe hi ku buluka loku. U hete malembe yakwe yo hetelela ya vutomi tanihi phayona.

14. Martin na Gertrud Poetzinger, Jarimani. Tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka loko va tekanile, va khomiwile ivi va hambanisiwa ku ringana tin’hweti ta kaye. Martin u yisiwe le Dachau ni le Mauthausen; Gertrud u yisiwe le Ravensbrück. Hambi loko va khomiwa hi tihanyi, ripfumelo ra vona a ri tsekatsekanga. Endzhaku ka ku ntshunxiwa va tirhe hi matimba ya vona hinkwavo entirhweni wa Yehovha. Ku ringana malembe ya 29 u tirhe tanihi mulanguteri la famba-fambaka eJarimani hinkwaro; endzhaku, u ve xirho xa Huvo leyi Fumaka ku fikela loko a fa hi 1988. Hi 1992, Gertrud a ha ya emahlweni a ri muvuri wa evhangeli la hisekaka.

15. Jizo na Matsue Ishii, Japani. Endzhaku ko hangalasa tibuku ta Bibele eJapani hinkwaro ku ringana khume ra malembe, va khomiwile. Hambi leswi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Japani wu yirisiweke hi nkarhi wa nyimpi, Makwerhu wa xinuna ni wa xisati Ishii va veke vumbhoni hi ku hiseka endzhaku ka nyimpi. Hi 1992, Matsue Ishii u vone nhlayo ya Timbhoni leti gingiritekaka yi kula le Japani yi tlula 171 000.

16. Victor Bruch, Luxembourg. U pfaleriwe le Buchenwald, Lublin, Auschwitz na Ravensbrück. U ni malembe ya 90 hi vukhale, naswona wa ha tirha tanihi nkulu wa Timbhoni ta Yehovha.

17. Karl Schurstein, Jarimani. A ri mulanguteri la famba-fambaka Hitler a nga si fuma. U pfaleriwe malembe ya nhungu, ivi a dlayiwa hi SS le Dachau hi 1944. Hambi ku ri exikarhi ka kampa, u hambete a aka van’wana emoyeni.

18. Kim Bong-nyu, Korea. U pfaleriwe malembe ya tsevu. A ri ni malembe ya 72 hi vukhale, wa ha byela van’wana hi Mfumo wa Xikwembu.

19. Pamfil Albu, Romania. Endzhaku ko khomiwa hi tihanyi, u yisiwe ekampeni yo tirhisiwa hi nsindziso le Yugoslavia ku ringana malembe mambirhi ni hafu. Endzhaku ka nyimpi, u tlhele a khomiwa kambirhi, ku ringana malembe man’wana ya 12. A nga tshiketanga ku vulavula hi xikongomelo xa Xikwembu. Loko a nga si fa, u pfune magidi le Romania leswaku ma tirha ni nhlengeletano ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha.

20. Wilhelm Scheider, Poland. A a ri etikampeni ta nxaniso ta Manazi hi 1939-45. A a ri emakhotsweni ya Vukhomunisi hi 1950-56, ni hi 1960-64. Ku fikela loko a fa hi 1971, u tirhise matimba yakwe handle ko tsekatseka eku twariseni ka Mfumo wa Xikwembu.

21. Harald na Elsa Abt, Poland. Hi nkarhi wa nyimpi ni le ndzhaku ka yona, Harald u hete malembe ya 14 ekhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso hi mhaka ya ripfumelo rakwe, kambe u hambete a chumayela hambi a ri kwale. Elsa u hambanisiwe ni xihlangi xa vona ivi a pfaleriwa etikampeni ta tsevu le Poland, Jarimani ni le Austria. Ku nga khathariseki ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ku ringana malembe ya 40 le Poland hambi ku ri endzhaku ka nyimpi, hinkwavo va hambete va ri malandza ya Yehovha lama hisekaka.

22. Ádám Szinger, Hungary. Eku tengeni ka tsevu ka le hubyeni, u gweviwe malembe ya 23, laha a nga heta malembe ya nhungu hi hafu ekhotsweni ni le tikampeni to tirha hi nsindziso. Loko a ntshunxiwile, u ve mulanguteri la famba-fambaka ku ringana malembe ya 30. A ri ni malembe ya 69, wa ha ri nkulu la tshembekaka evandlheni.

23. Joseph Dos Santos, Philippines. U hete malembe ya 12 a tirha tanihi mutwarisi wa rungula ra Mfumo wa nkarhi hinkwawo a nga si khomiwa hi 1942. U pfuxe ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Philippines endzhaku ka nyimpi, naswona u ye emahlweni ni ntirho wa vuphayona ku kondza a fa hi 1983.

24. Rudolph Sunal, United States. U pfaleriwe le Mill Point, West Virginia. Endzhaku ko ntshunxiwa, u tirhise nkarhi wa yena eku haxeni ka rungula ra Mfumo wa Xikwembu—a va phayona, a va xirho xa ndyangu wa Bethele ni mulanguteri wa xifundzha. Hi 1992 a a ha phayona a ri ni malembe ya 78 hi vukhale.

25. Martin Magyarosi, Romania. A ri le khotsweni, hi 1942-44, u hambete a kongomisa ku chumayeriwa ka mahungu lamanene le Transylvania. Loko a ntshunxiwa, u fambe swinene leswaku a khutaza Timbhoni-kulobye eku chumayeleni ka tona, naswona yena hi byakwe a ri Mbhoni ya xivindzi. U tlhele a khomiwa hi 1950, a fa ekampeni yo tirha hi nsindziso hi 1953, a ri nandza wa Yehovha la tshembekaka.

26. R. Arthur Winkler, Jarimani ni le Netherlands. U rhange hi ku yisiwa le kampeni ya nxaniso ya Esterwegen; u hambete a chumayela ekampeni. Endzhakunyana, le Netherlands, u biwe hi Magestapo a nga ha vonaki ni leswaku i mani. Eku heteleleni u yisiwe le Sachsenhausen. A a ri Mbhoni yo tshembeka, leyi hisekaka ku kondza a fa hi 1972.

27. Park Ock-hi, Korea. U hete malembe manharhu eKhotsweni ra Sodaemun, Seoul; u xanisiwe hi ndlela yo chavisa. Hi 1992 loko a ri ni malembe ya 91 hi vukhale, a a ha veka vumbhoni hi ku hiseka tanihi phayona ro hlawuleka.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 446]

Alexander MacGillivray, mulanguteri wa rhavi ra le Australia, u hoxe xandla eku hleleni ka maendzo yo ya ematikweni ni le swihlaleni swo tala

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

AUSTRALIA

NEW ZEALAND

TAHITI

TONGA

FIJI

NEW GUINEA

JAVA

BORNEO

SUMATRA

BURMA

HONG KONG

MALAYA

SIAM

INDOCHINA

CHINA

LWANDLE-NKULU RA PACIFIC

Mavito Ya Tindhawu A Ma Tirhisiwa Swinene Hi Va-1930

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 460]

Eku heleni ka 1945, varhumiwa vo huma eXikolweni xa Gilead ana se a va sungurile ku tirha ematikweni ya 18 exiphen’wini lexi xa misava

Charles na Lorene Eisenhower

Cuba

John na Adda Parker

Guatemala

Emil Van Daalen

Puerto Rico

Olaf Olson

Colombia

Don Burt

Costa Rica

Gladys Wilson

El Salvador

Hazel Burford

Panama

Louise Stubbs

Chile

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

BARBADOS

BELIZE

BOLIVIA

BRAZIL

CHILE

COLOMBIA

COSTA RICA

CUBA

DOMINICAN REPUBLIC

EL SALVADOR

GUATEMALA

HAITI

JAMAICA

MEXICO

NICARAGUA

PANAMA

PUERTO RICO

URUGUAY

[Xifaniso lexi nga eka tluka 444]

Makhalipotiya man’wana ma fambise mabokisi yo tala ya tibuku; vini va makaya va kume tinkulumo to tala ta Bibele eka buku yin’wana ni yin’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 445]

Armando Menazzi (emahlweni exikarhi) ni ntlawa lowu tsakeke lowu wu fambeke na yena eriendzweni ro chumayela ‘endlwini ya vona ya vuphayona leyi nga ni mavhilwa’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 445]

Arthur Willis, Ted Sewell na Bill Newlands—vanhu vanharhu lava yiseke rungula ra Mfumo le matiko xikaya ya le Australia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 447]

Frank Dewar, (loyi a kombisiweke laha ni nsati wakwe ni vana va vona vambirhi) u ye le Thailand tanihi phayona leri nga roxe hi 1936 naswona a ha tirha tanihi phayona ro hlawuleka hi 1992

[Xifaniso lexi nga eka tluka 447]

Chomchai Inthaphan, u tirhise vuswikoti bya yena tanihi muhundzuluxeri leswaku a fikelela vanhu lava vulavulaka Xithai hi mahungu lamanene ya Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 448]

Le Jarimani, Timbhoni ta Yehovha ti ri hangalase swinene papila leri hi 1937, hambi leswi vugandzeri bya vona a byi yirisiwile hi hulumendhe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 449]

Ndyangu wa Franz na Hilda Kusserow—un’wana ni un’wana wa vona i Mbhoni ya Yehovha leyi tshembekaka, ku nga khathariseki leswi ndyangu hinkwawo (handle ka jaha leri feke hikwalaho ka khombo) wu pfaleriweke etikampeni ta nxaniso, emakhotsweni kumbe eswikolweni swa xigwevo hikwalaho ko ala ku tshika ripfumelo ra vona

[Swifaniso leswi nga eka tluka 450]

Van’wana va le Austria ni le Jarimani lava tihoxeke ekhombyeni leswaku va kandziyisa ni ku hangalasa tibuku ta nkoka ta dyondzo ya Bibele tanihi laha swi kombisiweke ha kona endzhaku

Therese Schreiber

Peter Gölles

Elfriede Löhr

Albert Wandres

August Kraft

Ilse Unterdörfer

[Xifaniso lexi nga eka tluka 454]

Timbhoni entsombanweni wa le Shanghai, China, hi 1936; kaye, eka ntlawa lowu, va khuvuriwile entsombanweni lowu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 456]

Hambi leswi vugandzeri bya tona a byi yirisiwile, Timbhoni leti ti ve ni ntsombano le Hargrave Park, ekusuhi na Sydney, Australia, hi 1941

[Xifaniso lexi nga eka tluka 458]

Timbhoni ta le Cuba entsombanweni le Cienfuegos hi 1939

[Xifaniso lexi nga eka tluka 459]

N. H. Knorr (eximatsini) le ntsombanweni wa le São Paulo hi 1945, swin’we na Erich Kattner tanihi muhundzuluxeri

NDZIMA 22

Xiphemu 4—I Timbhoni Ku Ya Fika eMakun’wini Ya Misava

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya ha ya emahlweni, Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti endla makungu ya ntirho lowukulu endzhaku ka nyimpi. Xiviko lexi nga eka tluka 462 ku ya ka 501 xi kombisa vuxokoxoko bya leswi kahle-kahle swi nga humelela ku sukela hi 1945 ku ya ka 1975 loko va ya va andza, va fikelela matiko yo tala lama engetelekeke, naswona va hlanganyela eku chumayeleni ni le ku dyondziseni ka Rito ra Xikwembu hi ndlela leyi nge rivaleni swinene ku tlula rini na rini.

SWIHLALA swo tala swa le West Indies swi fikeleriwile hi tindlela to karhi hi rungula ra Mfumo hi 1945. Kambe a ku fanele ku nyikeriwa vumbhoni lebyi engetelekeke. Varhumiwa lava leteriweke le Xikolweni xa Gilead a va ta tirha swinene.

Varhumiwa Va Tiyisisa Ntirho Wa Vumbhoni Le West Indies

Hi 1960 varhumiwa lava va tirhe eswihlaleni swa 27 kumbe eka swihlala leswi nga swoxe le Kharibiya. Hafu ya tindhawu leti a yi nga ri na vandlha ra Timbhoni ta Yehovha loko varhumiwa va fika. Varhumiwa va ye emahlweni va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka, naswona va hlele minhlangano ya nkarhi na nkarhi. Laha ana se a ku ri ni mavandlha, va letele vahuweleri va kwalaho hi ndlela leyi pfunaka swinene. Hikwalaho, nkoka wa minhlangano leyi ni ku humelela ka vutirheli swi antswisiwile.

Swichudeni swa khale swa Bibele swi nyikele vumbhoni le Trinidad emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, kambe endzhaku ka loko varhumiwa va fikile va huma le Gilead hi 1946, va nyikele nsusumeto lowukulu swinene wa ku fambisa tidyondzo ta le makaya ta Bibele swin’we ni vanhu lava tsakelaka. Le Jamaica ku chumayela mahungu lamanene a ku sungurile ku ringana hafu ya lembe xidzana, naswona a ku ri ni Timbhoni ta kwalaho ta gidi hi nkarhi lowu murhumiwa wo sungula a fikeke ha wona; kambe a va swi tsakela ku kuma mpfuno leswaku va fikelela vanhu lava dyondzekeke, ngopfu-ngopfu etindhawini ta le madorobeni lama nga rhendzela ntsindza. Hi tlhelo rin’wana, le Aruba ana vumbhoni a byi nyikeriwile swinene eka vanhu lava vulavulaka Xinghezi, kutani varhumiwa a va yisa nyingiso eka vanhu va kwalaho hi xiviri. Un’wana ni un’wana a lava ku twa mahungu lamanene.

Leswaku hinkwavo vanhu va le swihlaleni leswi nge xiphen’wini lexi xa misava va kuma nkarhi wo yingisela ta Mfumo wa Xikwembu, hi 1948 Sosayiti ya Watch Tower yi lunghiselele xikepe lexi vitaniwaka Sibia xa timitara ta 18 tanihi kaya ra varhumiwa leri fambaka ematini. Vatirhi lava va averiwe ku yisa rungula ra Mfumo eka xihlala xin’wana ni xin’wana xa West Indies laha a ku nga ri na munhu loyi a a chumayela mahungu lamanene. Gust Maki a ri kaputeni, naswona a famba na Stanley Carter, Ronald Parkin na Arthur Worsley. Va sungule hi Swihlala swa Out swa le Bahama, ivi va tirha va famba hi ndlela yo ya le dzonga-vuxa va hundza le Swihlaleni swa Leeward ni le Swihlaleni swa Windward. Xana riendzo ra vona ri ve ni vuyelo byihi? Le St. Maarten n’wamabindzu u va byerile: “Vanhu a va nga vulavuli hi Bibele, kambe hi mpfhuka mi fika laha vanhu hinkwavo va vulavula hi Bibele.” Endzhaku Sibia xi siviwe hi xikepe lexikulunyana, ku nga Light. Ku ve ni ku hundzuka eka vatirhi va le xikepeni. Ku nga si hela khume ra malembe ku hetisisiwe ntirho wo hlawuleka hi ku tirhisa swikepe leswimbirhi, naswona vahuweleri va mahungu lamanene va swihlala swoleswo na vona a va wu yisa emahlweni.

Ku Vula Vumbhoni Ku Sunguriwa Hi Le Madorobeni-nkulu

Hi laha a swi ri ha kona le West Indies, kutani ni le Amerika Xikarhi na Dzonga, ana se a ku ri ni vanhu etindhawini to tala lava a va ri ni tibuku ta Sosayiti ya Watch Tower, varhumiwa vo huma le Xikolweni xa Gilead va nga si fika. Hambi swi ri tano, leswaku va fikelela un’wana ni un’wana hi mahungu lamanene ni ku pfuna vanhu vo tshembeka leswaku va va vadyondzisiwa va xiviri, a ku laveka leswaku ku antswisiwa fambiselo.

Hi 1945, nkarhi lowu nyimpi ya vumbirhi ya misava yi nga hela ha wona, a ku ri na madzana ya Timbhoni ta Yehovha le Argentina na Brazil; va magidi manharhu le Mexico; mavandlha ma nga ri mangani lamatsongo le British Guiana (sweswi ku nga Guyana), Chile, Dutch Guiana (sweswi ku nga Suriname), Paraguay, na Uruguay; vahuweleri va nga ri vangani le Colombia, Guatemala, Venezuela. Kambe le Bolivia, Ecuador, El Salvador na Honduras ni le Nicaragua, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu nga si simekiwa wu tiya ku kondza ku fika varhumiwa lava va leteriweke le Xikolweni xa Gilead.

Varhumiwa va yise nyingiso lowukulu ku sungula eka tindhawu leti ti nga ni vaaki vo tala. I swa nkoka ku xiya leswaku eka lembe xidzana ro sungula, muapostola Pawulo u chumayele ngopfu emadoroba-nkulu loko a ri emaendzweni lamakulu le Asia Minor ni le Greece. Le Korinto, rin’wana ra madoroba-nkulu ya Greece ra khale, Pawulo u hete 18 wa tin’hweti a dyondzisa Rito ra Xikwembu. (Mint. 18:1-11) Le Efesa, laha a ku ri mahlangana ya tindlela ta lava nga emaendzweni ni van’wamabindzu eminkarhini ya khale, u huwelele Mfumo wa Xikwembu ku tlula malembe mambirhi.—Mint. 19:8-10; 20:31.

Hi laha ku fanaka, loko Edward Michalec na Harold Morris, mathwasana ya varhumiwa va Xikolo xa Gilead, va fike le Bolivia hi 1945, a va lavanga ndhawu leyi nga ni maxelo lama amukelekaka. Ematshan’wini ya sweswo, va nyikele nyingiso lowukulu entsindza, le La Paz, lowu wu nga le Andes eka nhlohlorhi ya timitara ta 3 700. Eka lava va ha ku fikaka swa nonon’hwa ku khandziya magondzo lama nga magiyagiya ya tinhlohlorhi leti; hakanyingi timbilu ta vona a ti ba hi matimba. Kambe varhumiwa va kume vanhu vo tala lava a va tsakela rungula ra Bibele. Le ntsindza, a va tolovele ku byeriwa leswi: “Ndzi xirho xa Rhoma Khatoliki ya vaapostola, kambe a ndzi va rhandzi vaprista.” Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, varhumiwa lava vambirhi a va fambisa 41 wa tidyondzo ta le kaya ta Bibele.

Eka malembe ya khume lama landzeleke, loko varhumiwa lava engetelekeke va fika naswona nhlayo ya Timbhoni ta kwalaho yi kula, ku nyikeriwe nyingiso eka madoroba-nkulu man’wana ya le Bolivia yo tanihi: Cochabamba, Oruro, Santa Cruz, Sucre, Potosí na Tarija. Endzhaku ka sweswo, a va yisa nyingiso lowukulu emadorobeni lamatsongo ni le tindhawini ta le makaya.

Hi ku fanana, le Colombia varhumiwa va sungule ku hlela ntirho wo chumayela entsindza, Bogotá, hi 1945, ni le dorobeni ra Barranquilla leri nga kusuhi ni lwandle, eka lembe leri landzeleke. Endzhaku ka sweswo, nyingiso a wu hambeta wu kongomisiwa le Cartagena, Santa Marta, Cali, ni le Medellín. A va kota ku fikelela vanhu vo tala hi nkarhinyana wutsongo hi ku sungula va tirha madoroba lamakulu. Hi ku hatlisa rungula a ri ta yisiwa etindhawini leti nga ekusuhi, hi mpfuno wa vanhu lava va nga dyondza ntiyiso kwalaho.

Loko ku ri na ku tsakela kutsongo edoroba-nkulu, varhumiwa a va rhurhela eka tindhawu tin’wana. Xisweswo, le Ecuador, loko ntirho wa malembe manharhu exikarhi ka va-1950 wu nga humesanga hambi a ri munhu un’we loyi a a ri na xivindzi xa ku yimela ntiyiso le Cuenca leri nga tinyiketela eka vukhongeri, Carl Dochow u rhurhiseriwe le Machala, doroba-nkulu leri nga akiwa hi vanhu va timbilu letinene, lava amukelaka mianakanyo leyintshwa hi ku olova. Hambi swi ri tano endzhaku ka khume ra malembe, vanhu va le Cuenca va nyikiwe nkarhi wun’wana. A ku ri na moya lowu hambaneke, swihinga swi hluriwile, naswona hi 1992 le Cuenca ni le kusuhi na rona, vanhu vo tlula 1 200 a va ri Timbhoni ta Yehovha, naswona va hleriwe va va mavandlha ya 25!

Ku Lavisisa Lava Fanaka Ni Tinyimpfu Handle Ko Hela Mbilu

A ku laveka ku lehisa mbilu swinene leswaku ku lavisisiwa vanhu lava fanaka ni tinyimpfu hakunene. Leswaku ti va kuma le Suriname, Timbhoni ta Yehovha ti chumayele Maindiya ya le Amerika, Machayina, vaaki va le Indonesia, Vayuda, vaaki va le Lebanon, ni vatukulu va Madachi lava va nga fikela kwalaho, ni tinxaka ta le makhwatini ku nga Mabush Negro, lava vakokwa wa vona a va ri mahlonga lama balekeke. Exikarhi ka vona ku kumiwe madzana ya lava hi xiviri a va ri ni ndlala ya ntiyiso. Van’wana a va fanele va tintshunxa eka mikhuva ya mimoya ni ya vungoma laha a va dzime timitsu kona. Un’wana wa vona a a ri Paitu, xingomantanda, loyi a amukeleke rungula ra Bibele, ivi a lahlela swifaniso swa yena, switshungulo ni mirhi enambyeni. (Ringanisa Deteronoma 7:25; 18:9-14; Mintirho 19:19, 20.) Hi 1975 u tinyiketele eka Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso.

Vaaki vo talanyana va le Peru a va tshama eswimitanini leswitsongo leswi hangalakeke le Andes ni le tindhawini ta makhwati leti rhendzeleke nomu wa nambu wa Amazon. Xana a va ta fikeleriwa njhani? Hi 1971 ndyangu wa Timbhoni lowu humaka le United States wu ye le Peru ku ya endzela n’wana wa vona wa murhumiwa, Joe Leydig. Loko va xiye swimitana swo hlaya leswi hangalakeke hinkwako le mikoveni ya tintshava, hikwalaho ko khathalela vanhu lava va endle swo karhi. Va sungule hi ku pfuna ku lunghiselela movha lowu nga ni xiyindlwana xo tshama ka xona, ivi va tisa yin’wana mimbirhi, xikan’we ni swikanyakanya leswi rhwalaka nhundzu leswaku swi tirhisiwa eka maendzo lamakulu yo chumayela etindhawini leti ti nga toxe.

Ku nga khathariseki matshalatshala lama endliweke, etindhawini to tala swi tikomba onge a ku ri na vatsongo lava a va kombisa ku tsakela rungula ra Bibele. U nga yi anakanya ndlela leyi ntlawa wa varhumiwa va tsevu le Barquisimeto, Venezuela, wu titweke ha yona eku sunguleni ka va-1950 loko, endzhaku ko chumayela hi ku hiseka lembe hinkwaro, wu nga voni nhluvuko. Hambi leswi vanhu a va ri ni xinghana, vo tala va vona a va dzime timitsu eka vukholwa-hava naswona a va swi languta swi ri xidyoho hambi ku ri ku hlaya tsalwa eBibeleni. Mani na mani loyi a a kombisa ku tsakela, hi ku hatlisa swirho swa ndyangu ni vaakelani a va n’wi heta matimba. (Mt. 13:19-21) Kambe varhumiwa va hambete va famba hi yindlu na yindlu hi ku tiyiseka leswaku va fanele va ri kona lava fanaka ni tinyimpfu le Barquisimeto, ni leswaku Yehovha u ta va hlengeleta hi nkarhi wa yena. Xiya ndlela leyi mbilu ya Penny Gavette yi tsakeke ha yona siku rin’wana loko mukhegula wa misisi yo basa a n’wi yingisile ivi a ku ka yena:

“Khegwana, ku sukela ndza ha ri xinhwanyetana, a ndzi n’wi rindzerile munhu loyi a nga ta ta endlwini ya mina a ta ndzi hlamusela swilo leswi wa ha ku ndzi hlamuselaka swona. Wa tiva, loko ndza ha ri nhwanyana, a ndzi hamba ndzi basisa yindlu ya muprista, naswona a ri ni Bibele evuhirini bya yena bya tibuku. A ndzi swi tiva leswaku a hi nga pfumeleriwi ku yi hlaya, kambe a ndzi rhandza ku tiva leswaku ha yini, kutani siku rin’wana loko ku nga ri na la ndzi vonaka, ndzi yi tekile ndzi ya na yona ekaya ivi ndzi yi hlaya exihundleni. Leswi ndzi swi hlayeke swi ndzi endle ndzi twisisa leswaku Kereke ya Khatoliki a yi nga hi dyondzisi ntiyiso, kutani a byi nga ri vukhongeri bya ntiyiso. A ndzi chava ku byela munhu, kambe a ndzi tiyiseka leswaku siku rin’wana lava va dyondzisaka vukhongeri bya ntiyiso va ta ta edorobeni ra ka hina. Loko vukhongeri bya Protestente byi fika, eku sunguleni ndzi anakanye leswaku ku fanele ku ri vona, kambe hi ku hatlisa ndzi kume leswaku a va dyondzisa swilo swo tala swa mavunwa ku fana ni leswi Kereke ya Khatoliki a yi swi dyondzisa. Kutani leswi wa ha ku ndzi byelaka swona hi leswi ndzi nga tshama ndzi swi hlaya eBibeleni malembe yo tala lama hundzeke.” U pfumerile ku dyondza Bibele hi mbilu hinkwayo ivi a va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha. Hambi leswi ndyangu wa yena a wu n’wi kaneta, u tirhele Yehovha hi ku tshembeka ku kondza a fa.

A ku laveka matshalatshala lamakulu leswaku ku hlengeletiwa lava fanaka ni tinyimpfu va vumba mavandlha ivi va va letela leswaku va hlanganyela entirhweni wa Yehovha. Hi xikombiso, le Argentina, Rosendo Ojeda a hamba a famba kwalomu ka tikhilomitara ta 60 a suka le General San Martín, Chaco, leswaku a ya fambisa nhlangano ekaya ra Alejandro Sozoñiuk, munhu la tsakelaka. Hakanyingi riendzo a ri teka khume wa tiawara, minkarhi yin’wana a famba hi xikanyakanya, minkarhi yin’wana hi milenge, minkarhi yin’wana a tsemakanya mati ya n’wi fika emakheheleni. A hamba a teka riendzo leri kan’we hi n’hweti ku ringana ntlhanu wa malembe, a tshama vhiki rin’we leswaku a chumayela endhawini leyi. Xana a swi ri na mpfuno? A nga kanakananga leswaku swi tano hikuva vuyelo bya kona ku ve ni vandlha leri tsakeke ra vadzunisi va Yehovha.

Ku Yisa Dyondzo Ya Vutomi eMahlweni

Le Mexico, Timbhoni ta Yehovha ti ye emahlweni ni ntirho wa tona hi ku fambisana ni nawu lowu fambisaka tinhlengeletano ta kwalaho ta ndhavuko. Xikongomelo xa Timbhoni a ku ri ku endla leswi engetelekeke ku tlula ku khoma minhlangano laha a ku nyikeriwa tinkulumo. A va lava leswaku vanhu va fana ni Vaberiya va le nkarhini wa muapostola Pawulo lava a va “kambisisa Matsalwa masiku hinkwawo, va lava ku tiva leswaku xana timhaka ti tano xana.” (Mint. 17:11) Ku fana ni le matikweni man’wana, le Mexico, leswi hakanyingi swi katse ku nyikela mpfuno wo hlawuleka eka vanhu lava a va nga dyondzanga kambe lava a va lava ku kota ku tihlayela Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.

Le Mexico swikolo swa lava nga dyondzekangiki leswi fambisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha swi pfune makume ya magidi leswaku ma kota ku hlaya ni ku tsala. Ntirho lowu wu tlangeriwa hi Ndzawulo ya Dyondzo ya Mani na Mani ya le Mexico, naswona hi 1974 mukongomisi wa Hofisi ya Dyondzo ya Lavakulu u tsalele nhlangano wa La Torre del Vigía de México lowu a wu tirhisiwa hi Timbhoni ta Yehovha, a ku: “Enkarhini lowu ndzi rhandza ku mi bumabumela swinene . . . hikwalaho ka ntirhisano wa n’wina lowu nkhensekaka lowu nhlangano wa n’wina wu wu endleke lembe na lembe leswaku mi pfuna vanhu va hina.”

Loko hi hala tlhelo yi lunghiselela vanhu leswaku va kuma vutomi lebyi nga heriki tanihi vafumiwa va Mfumo wa Xikwembu, dyondzo leyi nyikeriwaka hi Timbhoni yi tlakusa ni vutomi bya vona sweswi. Endzhaku ka loko muavanyisi wa le El Salto, eDurango State, a fambise minkhuvo ya vukati ya Timbhoni ta Yehovha hi makhamba yo hambana-hambana, hi 1952 u te: “A hi anakanya leswaku hi varhandzi ni vaaka-tiko lavanene kambe Timbhoni ta Yehovha ta hi tlula. I xikombiso xa hina hikuva a va pfumeleli ni munhu ni un’we enhlengeletanweni ya vona loyi a ngo titshamela ni un’wana wa rimbewu leri hambaneke handle ko tsarisa vuxaka bya yena enawini. Kasi, n’wina Makhatoliki, vo tala va n’wina mi hanya vutomi lebyi thyakeke naswona a mi tsarisanga vukati bya n’wina enawini.”

Nongonoko lowu wa ku dyondzisa nakambe wu pfune vanhu ku dyondza ku hanya swin’we hi ku rhula, va rhandzana ematshan’wini ya ku vengana ni ku dlayana. Loko Mbhoni yi sungule ku chumayela le Venado, eGuanajuato State, yi kume leswaku vanhu va kona hinkwavo a va hlomile hi swibalesa. Madzolonga a ma herisa mindyangu. Kambe dyondzo ya Bibele yi tise ku cinca lokukulu. Va xavise swibamu leswaku va kota ku xava Tibibele. Hi ku hatlisa vo tlula 150 va ve Timbhoni ta Yehovha. Hi ndlela yo fanekisela, va ‘fule mabanga ya vona ya va swikomu’ ivi va sungula ku famba hi tindlela ta ku rhula.—Mik. 4:3.

Vanhu va le Mexico vo tala lava chavaka Xikwembu va swi nghenise etimbilwini leswi Timbhoni ta Yehovha ti va dyondziseke swona, swi huma eRitweni ra Xikwembu. Hikwalaho, vahuweleri va magidi ya nga ri mangani va le Mexico endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi ku hatlisa va ve 10 000, ivi va va 20 000, 40 000, 80 000, ivi va engeteleka loko Timbhoni ti kombise van’wana ndlela yo landzela ndzayo ya Rito ra Xikwembu ni ndlela yo ri dyondzisa van’wana.

Ku Hlangana Swin’we Hambi Ku Ri Na Nxaniso

Loko nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi engeteleka, va kume leswaku ematikweni hi ku landzelelana a va fanele ku hlula swihinga swo nonon’hwa leswaku va kota ku khoma tinhlengeletano ta vuleteri bya Vukreste. Le Argentina a va yirisiwile hi hulumendhe hi 1950. Ku nga khathariseki sweswo, hikwalaho ko yingisa Xikwembu, a va tshikanga ku chumayela, hambi ku ri ku hlangana swin’we. Malunghiselelo a ma nonon’hwa hi ndlela yo karhi, kambe tinhlengeletano ti khomiwile.

Hi xikombiso, eku heleni ka 1953, Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel va endzele le Argentina leswaku va ya fambisa nhlengeletano ya tiko hinkwaro. Makwerhu Knorr u nghene etikweni hi le vupela-dyambu, ivi Makwerhu Henschel a sungula maendzo ya yena hi le dzongeni. Va vulavule ni mintlawa leyi hlengeletaneke emapurasini, emasin’wini ya mihandzu, lava nga epikinikini ekusuhi ni nambu wa le ntshaveni, ni le makaya. Hakanyingi a va fanele ku famba mimpfhuka yo leha va suka eka ntlawa wun’wana va ya eka wun’wana. Loko va fika le Buenos Aires, a va ri na swiyimiso leswi a va tirha ha swona ha un’we-un’we etindhawini ta kaye hi siku, ni le makaya ya khume-n’we eka siku leri landzelaka. Hinkwavo, va vulavule ni mintlawa ya 56, laha nhlayo ya lava veke kona loko yi hlanganile yi veke 2 505. A ku ri xiyimiso xo nonon’hwa, kambe a va tsakile leswi va nga pfuna vamakwavo va vona hi ndlela yoleyo.

Loko ti lunghiselela nhlengeletano le Colombia hi 1955, Timbhoni ti pfumeleriwe ku tirhisa holo ya le Barranquilla. Kambe hikwalaho ka ntshikilelo wa bixopo, mulanguteri wa doroba ni mufumi va nghenelerile, naswona mpfumelelo wu herisiwile. Endzhaku ka siku rin’we loko vamakwerhu va kume xitiviso, va hlele nhlengeletano nakambe, va lunghiselela ku yi khomela emuakweni wa hofisi ya rhavi ra Sosayiti. Ku nga khathariseki sweswo, loko nongonoko wo sungula wa ni madyambu wu sungula, maphorisa lama hlomeke lama nga rhumiwa ma fike ma herisa nhlengeletano. Vamakwerhu va phikelerile. Hi mixo lowu landzelaka ku yisiwe xirilo eka mulanguteri wa doroba ivi matsalana wa yena a angula hi ku kombela ndzivalelo, naswona vanhu va kwalomu ka 1 000 va manyane emuakweni wa Sosayiti hi siku ro hetelela ra nongonoko wa Nhlengeletano ya “Mfumo Lowu Hlulaka.” Ku nga khathariseki swiyimo leswi a swi ri kona hi nkarhi wolowo, vamakwerhu a va tiyisiwa hi ndzayo leyi lavekaka ya moya.

Ku Tirha Laha Xilaveko Xi Nga Xikulu

Nsimu a yi ri yikulu, naswona vatirhi a va laveka swinene le Latin Amerika, hi laha a swi ri ha kona etindhawini tin’wana. Hi 1957, emintsombanweni ya misava hinkwayo, vanhu ni mindyangu leyi a yi ri Timbhoni ta Yehovha leti vupfeke va khutaziwe ku anakanyisisa hi ku ya etindhawini leti xilaveko xi nga xikulu leswaku va tshama kona ni ku fambisa vutirheli bya vona kwalaho. Endzhaku ka sweswo ku nyikeriwe swikhutazo hi tindlela to hambana-hambana. Xirhambo xa kona a xi fana swinene ni lexiya xa Pawulo lexi a xi huma eka Xikwembu, laha exivonweni a nga vona wanuna a n’wi kombela a ku: “Pelela eMakedoniya, u ta hi pfuna!” (Mint. 16:9, 10) Xana va angule njhani eka xirhambo xa manguva lawa? Malandza ya Yehovha ma tinyiketele hi ku swi rhandza.—Ps. 110:3.

Swa nonon’hwa eka ndyangu lowu nga ni vana lavatsongo leswaku wu rhurha, wu siya maxaka, kaya ra wona ni ntirho wa ku tihanyisa ivi wu famba wu ya eka mbango lowuntshwa hi laha ku heleleke. Ku rhurha ku nga ha lava leswaku mi sungula xiyimo lexi hambaneke swinene xa ku hanya, naswona minkarhi yin’wana mi dyondza ririmi lerintshwa. Ku nga khathariseki sweswo, magidi ya Timbhoni to karhi ni mindyangu va rhurhile leswaku va ta kota ku pfuna van’wana leswaku va dyondza hi malunghiselelo ya Yehovha ya rirhandzu ya vutomi lebyi nga heriki.

Timbhoni ta Yehovha tin’wana ti swi amukele hi ku hatlisa ivi ti rhurha eku heleni ka va-1950; van’wana hi va-1960; vo tala hi va-1970. Naswona ku rhurha loku ka Timbhoni ti ya etindhawini leti ku nga ni xilaveko lexikulu eka tona ka ha ya emahlweni ni sweswi.

Xana va ta va huma hi kwihi? Vo tala swinene va huma le Australia, Canada, New Zealand ni le United States. Vo tala va huma le Britain, Furwa na Jarimani. Van’wana va huma le Austria, Belgium, Denmark, Finland, Italy, Japani, Riphabliki ra Korea, Norway, Spain, Sweden na Switzerland. Loko nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi kurile le Argentina, Brazil, Mexico, ni le matikweni man’wana ya Latin Amerika, na wona ma humese vatirhi lava rhandzaka ku tirha ematikweni man’wana laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Hi laha ku fanaka, le Afrika vatirhi lava hisekaka va rhurhele ematikweni man’wana hi ku landzelelana leswaku va pfuneta ku nyikela vumbhoni.

Xana va rhurhele etindhawini tihi? Ematikweni yo kota Afghanistan, Malaysia na Senegal, ni le swihlaleni swo tanihi Réunion na St. Lucia. Kwalomu ka 1 000 va rhurhele le Ireland, laha va tirheke minkarhi yo hambana-hambana yo leha. Nhlayo leyi xiyekaka yi ye le Iceland, hambi leswi ri nga ni vuxika byo leha, lebyi hlwelaka ku xa, naswona van’wana va tshame kona, va hundzuka timhandzi ta mavandlha naswona va pfuna lavantshwa hi rirhandzu. Ngopfu-ngopfu le Amerika Xikarhi ni le Dzonga ku endliwe swo tala leswinene. Timbhoni to tlula 1 000 ti rhurhele le Colombia, to tlula 870 ti ye le Ecuador, to tlula 110 ti ye le El Salvador.

Harold na Anne Zimmerman a va ri exikarhi ka lava va nga rhurha. Va tshame va tirha tanihi varhumiwa le Etiyopiya. Hambi swi ri tano, hi 1959, loko va ri karhi va tiyisisa malunghiselelo ya ku rhurhela le Colombia va suka le United States leswaku va ya hlanganyela eku hangalaseni ka rungula ra Mfumo, a va ri karhi va kurisa mune wa vana, lava hi vukhale a va sukela eka ntlhanu wa tin’hweti ku ya emalembeni ya ntlhanu. Harold u rhange a famba a ya lava ntirho. Loko a fika etikweni lero, swiviko swa mahungu ya kwalaho swi n’wi karhatile. A ku ri karhi ku lwiwa nyimpi ya xin’wana-manana leyi nga riki enawini, naswona a ku dlayiwa vanhu vo tala endzeni ka tiko. U tivutisile, ‘Xana hakunene ndzi rhandza ku tisa ndyangu wa mina leswaku wu ta hanya eka swiyimo swo tani?’ U kambisise mianakanyo ya yena leswaku a kuma xikombiso kumbe nawu wa Bibele lowu nga ta n’wi kongomisa. Lexi a nga xi tsundzuka ku ve mhaka ya tinhlori leti nga chava ivi ti tlhelela emixaxeni ti ri ni xiviko lexo biha hi ta Tiko leri Tshembisiweke. (Tinhl. 13:25–14:4, 11) Leswi swi n’wi pfune ku endla xiboho lexinene; a a nga swi lavi ku fana na tona! Hi ku hatlisa u lunghiselele leswaku ndyangu wa yena wu ta. Ntirho wo tihanyisa a nga wu kumanga, ku kondza mali ya vona yi hunguteka, va sala ni tidolara tinharhu ntsena ivi a wu kuma, kambe a va ri na swona swilo leswi lavekaka. Mpimo wa nkarhi wa ntirho lowu a a fanele ku wu tirha leswaku a kota ku hlayisa ndyangu wa yena a wu cinca-cinca hi ku ya hi malembe, kambe minkarhi hinkwayo u lwele ku rhangisa Mfumo emahlweni. Loko va sungula va ya le Colombia, a ku ri ni Timbhoni ta kwalomu ka 1 400 etikweni hinkwaro. Ku sukela kwalaho va vone ku andza loku hlamarisaka!

Eka Timbhoni ku tirha laha xilaveko xi nga xikulu kona a swi lavi leswaku minkarhi hinkwayo munhu a ya etikweni rin’wana. Magidi ya Timbhoni ni mindyangu ya tona ti rhurhele eka tindhawu tin’wana, kona ematikweni ya ka vona. Ndyangu wa le Bahia State, Brazil, wu rhurhele edorobeni ra Prado, laha a ku nga ri na Timbhoni. Ku nga khathariseki minkaneto ya vafundhisi, va tshame malembe manharhu va tirha edorobeni rolero ni le tindhawini leti ri rhendzeleke. Va xave muako wa kereke leyi nga ha tirhisiwiki ivi va wu hundzula Holo ya Mfumo. Hi ku hatlisa, a ku ri na Timbhoni leti chivirikaka to tlula dzana endhawini yoleyo. Naswona sweswo a ko va masungulo ntsena.

Varhandzi va ku lulama lava hambetaka va andza le Latin Amerika va angula kahle eka xirhambo xa Pisalema 148 lexi nge: ‘Dzunisani Yehovha n’wina vanhu va misava, n’wina tinxaka ta matiko.’ (Tindzimana 1, 7-11) Entiyisweni, hi 1975 a ku ri ni vadzunisi va Yehovha etikweni rin’wana ni rin’wana le Latin Amerika. Xiviko xa lembe rero xi kombise leswaku vahuweleri va 80 481 lava hleriweke va va mavandlha ya 2 998, a va tirha le Mexico. Van’wana va 24 703, emavandlheni ya 462, a va vulavula hi vuhosi bya Yehovha le Amerika Xikarhi. Naswona le Amerika Dzonga, a ku ri ni vadzunisi va Yehovha va le rivaleni va 206 457 emavandlheni ya 3 620.

Ku Fikelela Swihlala Swa Pacific

Loko ku andza lokukulu ku ri karhi ku ya emahlweni le Amerika Dzonga, Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti yisa nyingiso eka swihlala swa Pacific. Kona ku ni madzana ya swihlala leswi hangalakeke exikarhi ka Australia ni le Tiamerika, leswi swo tala swa swona swi nga switsongo swinene. Swin’wana swa swona swi akiwe hi mindyangu yi nga ri yingani ntsena; swin’wana, hi makume ya magidi ya vanhu. Le ku sunguleni ka va-1950, hikwalaho ka xihlawu-hlawu xa valawuri a swi nonon’hwa leswaku Sosayiti ya Watch Tower yi rhumela varhumiwa eka swihlala swo tala swa leswi. Kambe vanhu lava tshamaka kwalaho na vona a va fanele ku twa hi ta Yehovha ni Mfumo wa yena. Leswi swi twanana ni vuprofeta lebyi rhekhodiweke eka Esaya 42:10-12, lebyi nge: “Yimbelelani Yehova e risimu le’rintŝha, yimbani ŝiḍuniso ŝa yena e makuṅwini ya misav̌a . . . A ku v̌uriwe ŝihlaleni e ku ḍuneka ka yena!” Xisweswo, hi 1951, entsombanweni le Sydney, Australia, maphayona ni valanguteri va swifundzha lava a va tsakela ku hlanganyela eku hangalaseni ka rungula ra Mfumo eswihlaleni va rhamberiwe ku hlangana na Makwerhu Knorr. Hi nkarhi wolowo kwalomu ka vatirhi vo tirhandzela va 30 va sungule ku chumayela eswihlaleni swa tindhawu to hisa.

Exikarhi ka vona a ku ri na Tom na Rowena Kitto, lava hi ku hatlisa va nga tikuma va ri le Papua, laha a ku nga ri na Timbhoni hi nkarhi wolowo. Va sungule ntirho exikarhi ka Valungu le Port Moresby. Hi ku hatlisa, a va tirhisa madyambu le Hanuabada, leyi vitaniwaka “Muti Lowukulu,” va ri ni ntlawa wa vanhu va le Papua va 30 ku ya ka 40 lava a va ri ni ndlala ya ntiyiso wa moya. Rito ri hangalake ri suka eka vona ri ya eka miti yin’wana. Hi ku hatlisa, Makerema ma rhumele vayimeri ma kombela leswaku ku khomiwa dyondzo ya Bibele na wona. Kutani ndhuna yo huma le Haima yi tile yi va kombela yi ku: “Ndzi kombela mi ta mi ta dyondzisa vanhu va mina ntiyiso!” Kutani ntiyiso wu hangalaka hi ndlela yoleyo.

Mpatswa wun’wana, John na Ellen Hubler, va ye le New Caledonia leswaku va ya simeka ntirho kona. Loko va fika hi 1954, a va ri na mpfumelelo wo tshama n’hweti yin’we tanihi vavalangi. Kambe John u kume ntirho wo tihanyisa, kutani leswi hi swona swi nga va pfuna leswaku va lehiseriwa nkarhi. Hi ku famba ka nkarhi, Timbhoni tin’wana—ti ri 31 hinkwato—na tona ti rhurhele kona. Eku sunguleni, a va tirha etindhawini leti nga toxe leswaku va nga xiyiwi ngopfu hi vanhu. Endzhaku, va sungule ku chumayela entsindza, Nouméa. Vandlha ri sunguriwile. Kutani hi 1959, xirho xa Catholic Action xi kume xikhudlha xa nkoka eka hulumendhe. Timbhoni a ti nga ha endleriwi mimpfuxeto leyintshwa ya mpfumelelo wo tshama. Va ka Hubler va boheke ku famba. Tibuku ta Watch Tower ti yirisiwile. Kambe, mahungu lamanene ya Mfumo a ma dzime timitsu, naswona nhlayo ya Timbhoni yi hambete yi andza.

Le Tahiti vanhu vo tala va kombise ku tsakela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha loko vamakwerhu va va endzele swa nkarhinyana. Kambe hi 1957, Timbhoni ta kwalaho a ti nga ri kona, ntirho wa vona a wu yirisiwile, naswona varhumiwa va Watch Tower va aleriwe ku nghena. Hambi swi ri tano, Agnes Schenck muaka-tiko wa le Tahiti loyi hi nkarhi wolowo a a tshama le United States, u ve un’wana wa Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ko twa hi ta xilaveko xa vahuweleri va Mfumo le Tahiti, yena, nuna wa yena ni n’wana wa vona wa mufana va teke riendzo ra xikepe va suka le California hi May 1958. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, mindyangu yin’wana mimbirhi yi va landzerile, hambi leswi a va ta kuma mpfumelelo wo tshama tin’hweti tinharhu ntsena tanihi vavalangi. Eka lembe leri landzeleke, ku vumbiwe vandlha le Papeete. Naswona hi 1960 hulumendhe yi amukele vandla ra Timbhoni ta Yehovha leri hleriweke ximfumo.

Leswaku va kota ku hangalasa rungula ra Mfumo, vamakwerhu va xisati vambirhi va varhumiwa loko va ri karhi va tlhelela exiavelweni xa vona va hundze hi le ka xaka rin’wana exihlaleni xa Niue. N’hweti leyi va nga yi heta kwalaho a yi ri ni mihandzu; a va tele lava tsakelaka. Kambe loko xikepe lexi landzeleke lexi fambaka exikarhi ka swihlala xi fika, va boheke ku famba. Hambi swi ri tano, hi ku hatlisa, Seremaia Raibe wa le Fiji u kume ntirho eka Ndzawulo ya Mintirho ya Mani na Mani le Niue ivi a tirhisa nkarhi wa yena lowu a nga ntshunxeka ha wona leswaku a chumayela. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka ntshikilelo wa vafundhisi, mpfumelelo wo tshama wa Makwerhu Raibe wu herisiwile endzhaku ka tin’hwetinyana, naswona hi September 1961 Huvo ya Nawu yi kunguhate ku nga ha pfumeleri Timbhoni ta Yehovha tin’wana leswaku ti nghena etikweni. Ku nga khathariseki sweswo, ku chumayela mahungu lamanene ku ye emahlweni. Njhani? Timbhoni ta kwalaho, hambi leswi a ta ha ri tintshwa, ti ye emahlweni ti tirhela Yehovha. Nakambe, hulumendhe ya kwalaho ana a yi pfumerile leswaku William Lovini, loyi a a ri Muniue hi ndhavuko kambe loyi a a tshama le New Zealand, a ta tirha kwalaho. Ha yini a a hisekela ku tlhelela le Niue? Hikuva a a ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha naswona a lava ku ya tirha laha xilaveko a xi ri xikulu. Hi 1964 nhlayo ya Timbhoni kwalaho yi tlakuke yi ya ka 34.

Hi 1973, David Wolfgramm, muaka-tiko wa le Tonga, ni nsati wa yena ni vana va nhungu, a va tshama endlwini ya manyunyu le New Zealand. Kambe va yi siyile va ya le Tonga leswaku va yisa timhaka ta Mfumo emahlweni. Loko va ri kwale va hlanganyele eku susumeteni ka ntirho wu ya emahlweni eswihlaleni swa Tonga swa kwalomu ka 30 leswi nga ni vaaki.

A ku laveka nkarhi, matshalatshala, ni mali leswaku va fikelela swihlala. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti languta vutomi bya vanhu-kulobye tanihi bya risima naswona ti endla matshalatshala hinkwawo ku va pfuna leswaku va pfuneka hi lunghiselelo ra Yehovha ra rirhandzu ra vutomi lebyi nga heriki emisaveni leyintshwa ya yena.

Ndyangu lowu nga xavisa purasi ra wona le Australia ivi wu rhurhela eka xin’wana xa swihlala swa le Pacific wu hlamusele ndlela leyi wu titwaka ha yona hi ku komisa wu ku: “Loko hi twa vanhu va le swihlaleni leswi va vula leswaku va kale va tiva Yehovha, ni ku va twa va vitana vana va hina vana va vona, hikuva va va rhandza hi mhaka ya ntiyiso, ku vona swilaveko swa Mfumo ni ku hlanganyela ka vona ku ya ku kula, ku twa vanhu lava va rirhandzu va ku: ‘Vana va mina va ta teka ni ku tekiwa ntsena eHosini,’ endzhaku ka loko va hete malembe xidzana yo tala va tirhisa ndlela ya ndhavuko ni ya le Vuxeni ya vukati, ku va vona va ololoxa ni ku basisa swiyimo swa vukati leswi rharhanganeke, . . . ku va vona va hlaya etlhelo ka ndlela loko va ri karhi va risa tihomu, ku tiva leswaku endzhaku ka ntirho wo tika wa le masin’wini ya rhayisi va burisana hi ku hoxa ka vugandzeri bya swifaniso, ku xonga ka vito ra Yehovha exitolo xa kwalaho ni le ka tindhawu tin’wana, ku vona mukhegula wa Muindiya a ku vitana makwerhu ivi a kombela ku famba na wena leswaku mi ya byela ntlhambi hi ta Xikwembu xa ntiyiso . . . Hinkwaswo swi engetela hakelo leyi nga ringanisiwiki ya ku va hi teke goza leri hi ri tekeke ra ku amukela xirhambo lexi humaka ePacific Dzonga.”

Hambi swi ri tano a ku nga ri vanhu va le swihlaleni swa Pacific ntsena lava a va yingisela. Ku sukela hi 1964, maphayona lama nga ni ntokoto lama humaka le Philippines a ma averiwe ku ya seketela varhumiwa lava hisekaka lava ana se a va tirha le Hong Kong, Indonesia, Riphabliki ra Korea, Laos, Malaysia, Taiwan, Thailand na Vietnam.

Loko Va Langutane Ni Ntshikilelo Wa Ndyangu Ni Wa Vanhu Va Tiko

Loko munhu a va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, a hi minkarhi hinkwayo ndyangu wa yena ni vanhu va tiko va amukelaka leswi swi ri xiboho xa munhu hi xiyexe.—Mt. 10:34-36; 1 Pet. 4:4.

Vo tala va lava va veke Timbhoni ta Yehovha le Hong Kong a ku ri vantshwa. Kambe vantshwa lava va ve hansi ka ntshikilelo lowukulu swinene eka mafambiselo lama rhangisaka dyondzo ya le henhla ni mintirho leyi hakelaka swinene. Vatswari va languta vana va vona tanihi mpindzulo lowu nga ta va sirheleta leswaku va hanya hi vulovolovo eka malembe ya vona yo hetelela. Hi xikombiso, loko vatswari va jaha ra le Kwun Tong va vone leswaku dyondzo ya n’wana wa vona ya Bibele, ku va kona eminhlanganweni, ni ntirho wakwe wa nsimu a swi ta n’wi kavanyeta eku tikumeleni ka mali, va ye va n’wi kaneta swinene. Tata wa yena u n’wi hlongorise hi banga ro tsemelela nyama; mana wa yena a n’wi tshwutela exikarhi ka vanhu. Va hambete va n’wi rhuketela tin’hweti to hlaya handle ko wisa. Eka nkarhi wun’wana u vutise vatswari va yena: “Xana a mi nga ndzi kurisi hi ku ndzi rhandza?” Kutani va hlamule va ku: “Doo, hi ku kurisele ku kuma mali!” Ku nga khathariseki sweswo, jaha leri ri hambete ri rhangisa vugandzeri bya Yehovha emahlweni; kambe loko a suka ekaya, u ye mahlweni a pfuna vatswari va yena hi mali hi laha a kotaka ha kona, hikuva a swi tiva leswaku sweswo swi ta tsakisa Yehovha.—Mt. 15:3-9; 19:19.

Hakanyingi ntshikilelo lowukulu wu huma eka vanhu lava mi nga tshama na vona ekusuhi swinene ku tlula eka vanhu va le ndyangwini. Un’wana loyi a voneke sweswo a ri Fuaiupolu Pele, le Samoa Vupela-dyambu. A swi langutiwa swi ri vuhunguki exikarhi ka vanhu va le Samoa ku tshika mikhuva ya ndhavuko ni vukhongeri bya vakokwa wa wena, naswona Pele a swi tiva leswaku u ta vutisiwa ni ku tshinyiwa swinene. U dyondze hi matimba ivi a khongela eka Yehovha hi ku hiseka. Loko a vitaneriwa enhlengeletanweni hi ndhuna-nkulu ya ndyangu le Faleasiu, u hlangane na tsevu wa tindhuna, swivulavuri swinharhu, khume ra vafundhisi, vadyondzisi vambirhi va ta vukhongeri, ndhuna leyikulu leyi a yi ri murhangeri ni vavanuna ni vavasati lavakulu va ndyangu. Va n’wi rhuketerile va n’wi sola kun’we ni xirho xin’wana xa ndyangu lexi a xi tsakela Timbhoni ta Yehovha. Ku sungule ku kanetana; ku kondza ku va awara ya mune ni mixo. Van’wana lava a va ri kona swi va nyangatsile leswi Pele a tirhisa Bibele, ivi va huwelela: “Susa Bibele yoleyo! Tshiketa Bibele yoleyo!” Kambe eku heteleleni ndhuna leyikulu hi rito ro tsana yi te: “Pele, u hlurile.” Kambe Pele u hlamule a ku: “Ndzi khomele, Nkulukumba, a ndzi hlulanga. Evusikwini bya namuntlha u twe rungula ra Mfumo. Ntshembo wa mina lowukulu hi leswaku u ta ri hlayisa.”

Loko Ku Ri Ni Nkaneto Lowukulu Wa Vafundhisi

Varhumiwa va Vujagana va fike le swihlaleni swa Pacific hi va-1800. Etindhawini to tala, a va fika hi ku rhula; kun’wana a va sirheleriwa hi mavuthu ya nyimpi. Etindhawini tin’wana va avelane tiko hi ku ya hi “xikhundlha xa munhu.” Kambe ku ve na tinyimpi ta vukhongeri, laha eka tona Makhatoliki ni Maprotestente va nga lwela ku lawulana. “Varisi” lava va vukhongeri, vafundhisi, va tirhise tindlela hinkwato leti va ti koteke leswaku va sivela Timbhoni ta Yehovha ku nghena laha va ku xiyaka tanihi le mfun’weni wa vona. Minkarhi yin’wana va tshikilele valawuri leswaku va hlongola Timbhoni eka swihlala swin’wana. Minkarhi yin’wana va tiendlele milawu ya vona.

Eka xihlala xa New Britain, emutini wa Vunabal, ntlawa lowu humaka eka nyimba ya Vasulka wu tsakele ntiyiso wa Bibele. Kambe hi Sonto yin’wana hi 1959, loko John Davison a ri karhi a fambisa dyondzo ya Bibele na vona, ntshungu wa Makhatoliki, lowu nga rhumiwa hi mudyondzisi wa khatekizimu ya Khatholiki, wu nghene hi ku sindzisa endlwini ivi wu yimisa dyondzo hi ku huwelela ni ku karhata. Va swi vikile eka maphorisa ya le Kokopo.

Ku ri na ku lahla tinyimpfu, Timbhoni ti tlhelerile vhiki leri landzeleke leswaku ti ya emahlweni ti nyikela mpfuno wa moya eka vanhu lava tlangelaka va le Vunabal. Muprista wa Khatoliki na yena a a ri kona, hambi leswi vanhu va le mutini a va nga n’wi rhambanga, naswona u te ni madzana ya Makhatoliki yan’wana ya nyimba yin’wana. Endzhaku ka loko muprista a va kuceterile, vanhu va kereke ya yena va rhuketele Timbhoni, va va tshwutela, va va yimisela swibakele, ivi va handzula ni Tibibele ta vanhu va le mutini, muprista yena a yima a khondle mavoko a ri karhi a n’wayitela. Maphorisa lama nga ringeta ku lawula xiyimo a ma vonaka ma hlamarisiwile ni ku nyangatseka. Vanhu vo tala va le mutini na vona va chavisiwile. Kambe munhu un’we wa le mutini u tikombe a ri ni xivindzi ivi a yima a tiyile eka leswi a a swi tiva leswaku i ntiyiso. Sweswi, vo tala va madzana va kwale xihlaleni va endle leswi fanaka.

Hambi swi ri tano, a hi vadyondzisi hinkwavo va vukhongeri lava kombiseke moya wa vukaneti eka Timbhoni ta Yehovha. Shem Irofa’alu, le Swihlaleni swa Solomon, u titwe a ri ni vutihlamuleri lebyikulu eka lava a va n’wi tshembile tanihi murhangeri wa vona wa vukhongeri. Endzhaku ko hlaya buku ya Sosayiti ya Watch Tower leyi nge From Paradise Lost to Paradise Regained, u swi xiyile leswaku un’wana a a n’wi hemberile. Hi nkongomiso wa yena, yena swin’we ni vadyondzisi van’wana va vukhongeri va yingisele mimbulavurisano leyi va veke na yona ni Timbhoni, va vutisa swivutiso, ivi va languta matsalwa ya Bibele. Kutani va pfumerile leswaku va lava ku va Timbhoni ta Yehovha, ivi va ya emahlweni va hundzula tikereke ta le swimitanini swa ka vona swa 28 ti va Tiholo ta Mfumo.

Boboma Ra Ntiyiso Leri Khulukaka Hi Rivilo eAfrika

Ku endliwe matshalatshala lamakulu ngopfu-ngopfu eku sunguleni ka va-1920 leswaku vanhu eswiphen’wini hinkwaswo swa Afrika va ta kuma nkarhi wo tiva Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso, naswona va pfuneka hi malunghiselelo ya yena ya rirhandzu. Loko nyimpi ya vumbirhi ya misava yi hela, a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha leti hisekaka ematikweni ya 14 eka tiko-nkulu ra Afrika. Matiko man’wana ya 14 ya le Afrika ma fikeleriwile hi rungula ra Mfumo, kambe a ku nga ri na Timbhoni leti vikaka hi ku hiseka eka wona ku fikela hi 1945. Eka malembe ya 30 lama landzeleke, ku fikela hi 1975, ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ku fikelele matiko man’wana ya 19 eAfrika. Kwalomu ka matiko lawa hinkwawo, swin’we ni swihlala leswi nga ekusuhi, ku sunguriwe mavandlha—yo hlayanyana ematikweni man’wana, yo tlula gidi le Zambia, ni ya kwalomu ka magidi mambirhi le Nigeria. Xana leswi hinkwaswo swi endleke njhani?

Ku hangalasiwa ka rungula ra Mfumo a ku fana ni boboma ra mati lama tsutsumaka. Hakanyingi boboma ra mati ri tsutsuma swinene endzeni ka milambu, hambi leswi kun’wana ri fikaka ni le misaveni leyi nga ekusuhi; naswona loko xihinga xi siva ndlela, mati ma pfula ndlela yin’wana kumbe ma hlengeletana ma va ni matimba ma kota ku hundza hi le henhla ka xona.

Sosayiti ya Watch Tower yi tirhise maendlelo ya yona ya nhlengeletano, hi ku avela vatirheli va nkarhi hinkwawo—maphayona, maphayona yo hlawuleka ni varhumiwa—yi va yisa ematikweni laha ku nga chumayeriwa switsongo kumbe ku nga si chumayeriwaka. Kwihi na kwihi laha va yeke kona, va rhambe vanhu leswaku va ‘nwa mati ya vutomi va nga hakeli.’ (Nhlav. 22:17) Hi xikombiso, le Afrika n’walungu, mune wa maphayona yo hlawuleka yo huma le Furwa ma yise xirhambo xexo eka vanhu va le Algeria hi 1952. Hi ku hatlisa muvhumbhi wa kwalaho u amukele ntiyiso, a xiya leswaku u fanele a tshika ntirho wa yena leswaku a ta tsakisa Yehovha, kutani a sungula ku nyikela vumbhoni eka khale ka vapfuniwa vakwe. (Det. 18:10-12) Maphayona ma tirhise buku leyi nge “Let God Be True” hi ndlela leyi humelelaka leswaku ma pfuna vanhu lava tshembekaka leswaku va vona ku hambana exikarhi ka Bibele leyo Kwetsima ni mikhuva ya vukhongeri. A yi ri ni matimba swinene eku ntshunxeni ka vanhu eka mikhuva ya vukhongeri bya mavunwa lerova mufundhisi a yimisela buku leyi ehenhla a ri eplatifomo ekerekeni a yi rhukana, a rhukana ni lava va yi hangalasaka ni lava a va yi hlaya.

Hi 1954 murhumiwa u hlongoriwile le Spain ra Khatoliki hikwalaho ko dyondzisa Bibele handle ka mpfumelelo wa vafundhisi; kutani eka lembe leri landzeleke, yena ni munghana wa yena wa phayona va chumayele le Morocco. Hi ku hatlisa va joyiniwe hi ndyangu wa vanhu va ntlhanu wa Timbhoni ta Yehovha lava a va hlongoriwile le Tunisia, laha ku pfukeke mpfilumpfilu loko mpatswa wa Vayuda wu amukele Yesu tanihi Mesiya, naswona hi ku hatlisa va sungule ku avelana ripfumelo ra vona ni van’wana. Ku ya le dzongeni, maphayona yo huma eGhana ma rhumeriwe le Mali hi 1962. Endzhakunyana, maphayona ya Mafurwa lama tirhaka le Algeria na wona ma komberiwe ku ya pfuna le Mali. Hikwalaho, nhlayo leyi vonakaka ya lava endzhaku va veke Timbhoni kwalaho va nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo. Hi 1966 maphayona yo hlawuleka ya nhungu yo huma le Nigeria ma sungule ku tirha le Niger, etikweni leri vaaki va hangalakeke, leri katsaka ni xiphemu xa Mananga ya Sahara. Loko maphayona mambirhi yo hlawuleka, lama landzeriweke hi mune wa varhumiwa lava leteriweke le Xikolweni xa Gilead ma rhumeriwe le Rhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia) hi 1963, Burundi ri kume nkarhi wo twa rungula ra Mfumo.

Nakambe a ku ri ni varhumiwa le Etiyopiya eku sunguleni ka va-1950. Hulumendhe ya Etiyopiya a yi lava leswaku va aka ndhawu ya vurhumiwa va ta dyondzisela vanhu kona, naswona sweswo va swi endlile. Kambe, ku engetela kwalaho, a va khomekile hi ku dyondzisa Bibele, naswona hi ku hatlisa a ku ri na vanhu lava hambetaka va ta ekaya ra varhumiwa, siku rin’wana ni rin’wana ku fika vanhu vantshwa va ta kombela leswaku un’wana a ta a ta va pfuna ku twisisa Bibele. Eka makume manharhu ya malembe endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, matiko ya 39 etiko-nkulu ra Afrika ma pfunekile hi mpfuno wa varhumiwa vo tala lava leteriweke le Gilead.

Hi nkarhi wolowo, mati ya ntiyiso a ma khulukela etindhawini leti omeke hi tlhelo ra moya, ma tisiwa hi Timbhoni ta Yehovha leti mintirho ya tona a yi ti hlanganisa ni vanhu van’wana. Hi xikombiso, Timbhoni leti humaka le Egipta leti ntirho wa tona wu ti boheke leswaku ti rhurhela le Libya hi 1950, ti chumayele hi ku hiseka hi nkarhi lowu ti tshunxekeke ha wona. Hi rona lembe rolero Mbhoni leyi a yi ri n’wamabindzu wa swa tiwulu, yi rhurhele le Khartoum, eSudan ni ndyangu wa yona, yi suka le Egipta. U swi endle mukhuva ku chumayela vaxavi emahlweni ko va xavisela. Un’wana wa Timbhoni to sungula le Senegal (leri hi nkarhi wolowo a ri ri xiphemu xa French West Africa) u ye kwalaho hi 1951, tanihi muyimeri wa feme ya swa mabindzu. Nakambe u tlangele vutihlamuleri bya yena tanihi Mbhoni ya La nge Henhla-henhla. Hi 1959, mayelana ni ntirho wa yona wa ku tihanyisa, Mbhoni yin’wana yi ye le Fort-Lamy (laha sweswi ku nga N’Djamena), etikweni leri endzhaku ri veke Chad, ivi yi tirhisa nkarhi wa yona yi hangalasa rungula ra Mfumo etikweni rero. Ematikweni lama nga ekusuhi na Niger a ku ri ni vaxavisi lava a va ri Timbhoni ta Yehovha; kutani, loko maphayona yo hlawuleka ma ri bizi le Niger ku sukela hi 1966 ku ya emahlweni, vaxavisi lava na vona a va ri karhi va chumayela eka vanhu lava a va huma le Niger lava a va xaviselana na vona. Naswona Timbhoni timbirhi leti vavanuna va tona a va ye le Mauritania hi ntirho hi 1966 ti tirhise nkarhi lowu ku chumayela endhawini leyi.

Vanhu lava a va phyuphyisiwe hi ‘mati ya vutomi’ va avelane wona ni van’wana. Hi xikombiso, hi 1947 munhu loyi a nga tshama a va kona eminhlanganweni kambe yena n’wini a nga ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha u rhurhele le Cameroon le Ubangi-Shari (laha sweswi ku nga Central African Republic). Hi ku twa hi ta wanuna wa le Bangui loyi a tsakela Bibele swinene, hi tintswalo u endle malunghiselelo ni hofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le Switzerland leswaku yi n’wi rhumela buku. Etienne Nkounkou, n’wini wa yona u swi tsakele swinene swakudya swa moya leswi a yi swi khomile, naswona vhiki rin’wana ni rin’wana a hlayela ntlawa wa van’wana lava tsakelaka. Va tihlanganise ni yindlu-nkulu ya Sosayiti. Loko vutivi bya vona byi ya byi engeteleka, ntlawa wolowo wa dyondzo wu ve ntlawa wo chumayela. Hambi leswi ntshikilelo wa vafundhisi wu endleke leswaku hulumendhe yi yirisa tibuku ta Watch Tower, Timbhoni leti letintshwa ti hambete ti chumayela hi Bibele ntsena. Vanhu va le tikweni rolero va swi rhandza ku twa mimbulavurisano ya Bibele, kutani hi nkarhi lowu tibuku tin’wana ta Sosayiti ti nga pfumeleriwa hi 1957, Timbhoni ana se a ti ri kwalomu ka 500.

Loko Ku Va Ni Swihinga

Loko swihinga swi sivela nkhuluko wa mati lama nyikaka vutomi, hi ku hatlisa ma phohle hi ndlela yin’wana. Ayité Sessi, phayona leri humaka le Dahomey (laha sweswi ku nga Benin), u tshame a chumayela xinkarhana le French Togo (laha sweswi ku nga Togo) hi 1949 loko hulumendhe yi n’wi sindzise leswaku a suka. Kambe eka lembe leri landzeleke Akakpo Agbetor, khale ka mubi wa xibakele, loyi hi ndhavuko a humaka le Togo, u tlhelele etiko-xikaya ra ka vona swin’we ni makwavo. Hikwalaho ka leswi a velekeriwe etikweni leri, u swi kotile ku nyikela vumbhoni hi ku ntshunxeka swinene, ni ku khoma minhlangano. Hambi leswi maphayona lama a ma ri eswiavelweni le Fernando Po (laha sweswi ku nga xiphemu xa Equatorial Guinea) kwalomu ka 1950 ma hlongoriweke hi ku hatlisa hikwalaho ka leswi vukhongeri bya wona a byi nga laveki, endzhakunyana Timbhoni tin’wana ti swi kotile ku kuma mintirho leyi nga ti pfumelela ku tshama endhawini yoleyo. Kavula, hi ku twanana ni xileriso xa Yesu, va chumayerile.—Mar. 13:10.

Hi 1959 Emmanuel Mama, mulanguteri wa xifundzha le Ghana, u rhumeriwe mavhiki ma nga ri mangani le Upper Volta (leri sweswi ri vitaniwaka Burkina Faso) naswona u swi kotile ku vula vumbhoni entsindza le Ouagadougou. Kambe a ku nga ri na Timbhoni leti a ti tshama etikweni rolero. Endzhaku ka mune wa malembe, Timbhoni ta nkombo, leti hi ndhavuko a ti huma eTogo, Dahomey (laha sweswi ku nga Benin), ni le Congo, ti rhurhele le Ouagadougou ivi ti lava mintirho leswaku ti ta kota ku tirha endhawini leyi. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, ti joyiniwe hi maphayona yo hlayanyana yo hlawuleka lama humaka le Ghana. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka ntshikilelo wa vafundhisi eka valawuri, hi 1964, Timbhoni ti nga si heta ni lembe kwalaho, ti khomiwile, ti khotsiwa masiku ya 13, ivi ti hlongoriwa etikweni. Xana matshalatshala ya vona ya tirhile? Emmanuel Johnson, muaka-tiko wa kwalaho, a a ku tiva laha ntiyiso wa Bibele wu nga kumiwaka kona. U ye emahlweni a dyondza ni Timbhoni ta Yehovha hi ku tsala mapapila, ivi a khuvuriwa hi 1969. Ina, ntirho wa Mfumo a wu simekiwile etikweni rin’wana nakambe.

Loko ku endliwe xikombelo xa tivhisa leti nga ta pfumelela varhumiwa lava leteriweke eGilead leswaku va ya tirha le Ivory Coast (leri sweswi ri vitaniwaka Côte d’Ivoire), valawuri va Mafurwa va ale ku va pfumelela. Kutani, hi 1950, Alfred Shooter, la humaka le Gold Coast (laha sweswi ku nga Ghana), u rhumeriwe entsindza wa Ivory Coast tanihi phayona. Loko se a tshamisekile, nsati wa yena u n’wi joyinile; naswona endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, mpatswa wa varhumiwa, Gabriel na Florence Paterson, va tile. Ku ve na swiphiqo. Siku rin’wana va tekeriwe tibuku ta vona hikuva a ti nga pfumeleriwanga hi hulumendhe, naswona vamakwerhu va rihisiwile. Kambe endzhaku va kume tibuku ta vona ti ri karhi ti xavisiwa endhawini ya mabindzu, ivi va ti xava hinkwato leswaku va ta ti tirhisa hi ndlela leyi pfunaka.

Hi nkarhi lowu fanaka, vamakwerhu lava va endzele tihofisi to hambana-hambana ta hulumendhe va ri karhi va ringeta ku kuma tivhisa ta nkarhi hinkwawo. Nkul. Houphouët-Boigny, loyi endzhaku a veke muungameri wa Ivory Coast, u tinyiketele ku va pfuna. U te: “Ntiyiso, a wu na ndzilakana ni kan’we. Wu fana ni nambu lowu khulukaka hi matimba; hambi wo wu akela damu wu ta khapa edan’wini rero.” Loko muprista wa Khatoliki ni mufundhisi wa Methodist va ringete ku kavanyeta, Ouezzin Coulibaly, muyimeri wa hulumendhe u te: “Ndzi yimela vanhu va tiko leri. Hi hina vaaka-tiko naswona ha ti rhandza Timbhoni ta Yehovha, kutani hi lava leswaku ti tshama kwala tikweni leri.”

Vadyondzisiwa Lava Yingisaka Hakunene

Loko Yesu a nyikela swiletelo swa ‘ku endla vanhu va matiko hinkwawo vadyondzisiwa,’ nakambe u lerise leswaku lava a va ta va vadyondzisiwa—lava a va pfumela eka tidyondzo ta Kreste naswona va ti tirhisa—a va fanele ku khuvuriwa. (Mt. 28:19, 20) Ku twanana ni leswi, ku ni lunghiselelo ra nkhuvulo eka vadyondzisiwa lavantshwa hi nkarhi wa tinhlengeletano ni mintsombano ya nkarhi na nkarhi ya Timbhoni ta Yehovha. Nhlayo ya lava khuvuriwaka yi nga ha va yi ri yitsongo. Hambi swi ri tano, entsombanweni wa le Nigeria hi 1970, a ku ri na Timbhoni letintshwa ta 3 775 leti khuvuriweke. Kambe xikongomelo a hi tinhlayo letikulu.

Loko hi 1956 ku xiyiwe leswaku van’wana le Gold Coast lava a va khuvuriwa a va nga si aka masungulo lamanene eka ripfumelo ra vona, ku sunguriwe lunghiselelo ra ku kambela vanhu lava yaka eku khuvuriweni. Valanguteri va vandlha va nyikiwe vutihlamuleri le Gold Coast leswaku va kambela un’wana ni un’wana wa lava yaka eku khuvuriweni leswaku va tiyiseka leswaku u ni vutivi lebyi faneleke bya ntiyiso wa Bibele, ni leswaku u hanya hi ku twanana ni mimpimanyeto ya Bibele, ni leswaku u yi twisisa kahle mindzhwalo leyi fambisanaka ni ku va Mbhoni ya Yehovha leyi tinyiketeleke, leyi khuvuriweke. Hi ku famba ka nkarhi, nongonoko lowu fanaka wu tirhisiwe emisaveni hinkwayo. Hi 1967 ebukwini leyi nge “Your Word Is a Lamp to My Foot” ku humesiwe rungula leri nga ni vuxokoxoko leswaku ri tirhisiwa ku pfuxeta tidyondzo ta xisekelo ta Bibele ni lava yaka eku khuvuriweni. Endzhaku ka malembe ya ntokoto, rungula leri antswisiweke ri humesiwe hi 1983 ebukwini leyi nge Ku Hleleriwa Ku Hetisisa Vutirheli Bya Hina.

Leswi se a ku tirhisiwa endlelo leri, xana swilaveko swa vanhu lava va nga dyondza switsongo kumbe va nga nghenangiki xikolo a swi xiyiwa?

Ku Langutana Ni Xiphiqo Xa Lava Nga Dyondzangiki

Hi 1957 United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization yi pimanyete leswaku kwalomu ka 44 wa tiphesente ta vaaki va misava va malembe ya 15 kumbe ku tlula a va nga koti ku hlaya kumbe ku tsala. Ku vikiwe leswaku ematikweni ya 42 le Afrika, eka mambirhi le Tiamerika, 28 le Asia, na mune le Oceania, tiphesente ta 75 ta vanhu lavakulu a va nga dyondzanga. Hambi swi ri tona, na vona a va lava nkarhi wo dyondza nawu wa Xikwembu leswaku va kota ku tilunghiselela ku va vafumiwa va Mfumo wa xona. Vo tala lava a va nga koti ku hlaya a va ri ni mianakanyo leyinene naswona a va swi kota ku tsundzuka swo tala leswi va swi tweke, kambe a va nga si swi kota ku tihlayela Rito ra Xikwembu hi voxe ni ku tirhisa swipfuno swo dyondza Bibele leswi kandziyisiweke.

Hi malembe yo tala van’wana lava nga Timbhoni va pfune vanhu lava a va lava ku dyondza ku hlaya. Hambi swi ri tano, hi 1949 na 1950, Timbhoni ta Yehovha ti sungule tidyondzo ta lava va nga dyondzangiki eka rin’wana ni rin’wana ra mavandlha ya vona ematikweni yo tala ya Afrika. Hakanyingi tidyondzo leti a ti khomeriwa eHolweni ya Mfumo, naswona eka tindhawu tin’wana muti hinkwawo a wu rhambiwa leswaku wu pfuneka hi nongonoko lowu.

Laha hulumendhe a yi seketela nongonoko lowu wa lava nga dyondzangiki, Timbhoni ta Yehovha ti tirhisane na yona hi ntsako. Hambi swi ri tano, etindhawini to tala, Timbhoni ti boheke ku endla ni ku tirhisa tibuku-mpfuno ta tona vini. Makume ya magidi ya vanhu, ku katsa ni magidi ya vavasati ni lava dyuhaleke, va pfuniwe ku va lava dyondzeke hi ku nghena tidyondzo leti fambisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha. Hikwalaho ka ndlela leyi dyondzo a yi lunghiseleriwe ha yona, a va lo dyondza ku hlaya ni ku tsala ntsena kambe hi nkarhi lowu fanaka va tolovelane ni mintiyiso ya xisekelo ya Rito ra Xikwembu lero Kwetsima. Leswi swi va pfune leswaku va fanelekela ku hlanganyela entirhweni lowu Yesu a va leriseke wona, wa ku endla vadyondzisiwa. Vo tala va endle matshalatshala lamakulu yo dyondza ku hlaya hikwalaho ko navela ku wu endla hi ndlela leyi humelelaka.

Loko Mbhoni leyintshwa le Dahomey (laha sweswi ku nga Benin), le Afrika Vupela-dyambu, yi hlongoriwe hi n’wini wa muti hikwalaho ka leswi Mbhoni leyi a yi nga swi koti ku hlaya, Mbhoni leyi yi ehleketisisile hi ku hlula xiphiqo xexo. Ku engetela eku hlanganyeleni eka tidyondzo ta lava nga dyondzangiki, yena n’wini u endle matshalatshala lamakulu. Endzhaku ka mavhiki ya tsevu u tlhelele eka n’wini wa muti yoloye; wanuna loyi u hlamarile swinene ku twa munhu loyi eka nkarhinyana lowu hundzeke a nga dyondzanga, sweswi a ri karhi a n’wi hlayela Rito ra Xikwembu lerova na yena a kombisa ku tsakela leswi Mbhoni a yi swi dyondzisa. Hi ku famba ka nkarhi van’wana lava a va leteriwe eka tidyondzo leti ta lava nga dyondzangiki, va ve valanguteri lava famba-fambaka, va averiwa ku dyondzisa mavandlha yo tala. Swi ve tano hi Ezekiel Ovbiagele le Nigeria.

Ku Dyondzisa Hi Ku Tirhisa Swifaniso Leswi Famba-fambaka Ni Minkombiso Ya Ti-slide

Leswaku ku pfuniwa lava tsakelaka Bibele leswaku va vona vukulu bya nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka, ku humesiwe nkombiso wa swifaniso leswi famba-fambaka hi 1954. Nkombiso lowu wa The New World Society in Action, nakambe wu pfune vanhu ku tshika ku venga Timbhoni ta Yehovha.

Laha sweswi ku nga Zambia, hakanyingi a ku laveka muchini wo humesa gezi leswaku ku kombisiwa nkombiso lowu. A ku vambiwa lapi ro basa exikarhi ka mirhi mimbirhi ri tirha tanihi xikombiselo. EXifundzheni xa Barotse ndhuna-nkulu yi hlalele nkombiso yi ri ni ndyangu wa yona wa le vuhosini, ivi yi lava leswaku yi kombiwa vanhu va tiko. Hikwalaho, eka madyambu lama landzeleke vanhu va 2 500 va yi vonile. Nhlayo ya hinkwavo lava veke kona eka minkombiso le Zambia hi malembe ya 17 yi tlule miliyoni. Lava a va ri kona a va tsakisiwe hi leswi va swi voneke. Eka Tanganyika ra le kusuhi (laha sweswi ku nga Tanzania), ku vikiwe leswaku endzhaku ka nkombiso, mpfhuka a wu pfuma hi ku huwelela ka ntshungu wu ku, “Ndaka, ndaka” (Inkomu, inkomu).

Endzhaku ka nkombiso wa swifaniso wa The New World Society in Action, ku landzele minkombiso yin’wana: The Happiness of the New World Society, Proclaiming “Everlasting Good News” Around the World, God Cannot Lie, na Heritage. Nakambe ku ve ni minkombiso ya ti-slide leyi nga ni tinhlamuselo ta ku tirha ka Bibele enkarhini wa hina, masungulo ya vuhedeni eka tidyondzo ni mikhuva ya Vujagana, ni nhlamuselo ya swiyimo swa misava mayelana ni vuprofeta bya Bibele, kun’we ni nkombiso wa ti-slide ta Timbhoni ta Yehovha tanihi nhlengeletano, ti kombisa riendzo ro ya eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo, mintsombano leyi nyanyulaka ematikweni lawa eku sunguleni a ti yirisiwile eka wona, ni mpfuxeto wa matimu ya tona ya manguva lawa. Minkombiso leyi hinkwayo yi pfune vanhu ku xiya leswaku hakunene Yehovha u na vona vanhu emisaveni ni leswaku Bibele i Rito ra Yena leri huhuteriweke.

Ku Vona Tinyimpfu Ta Xiviri

Ematikweni man’wana, vanhu lava a va ri ni tibuku ta Watch Tower a va tivitana Timbhoni ta Yehovha kumbe va tirhisa vito ra Watch Tower. Kambe xana a va hundzukile eka mintshembo ya vona ni ndlela ya ku hanya leswaku va pfumelelana ni mimpimanyeto ya Bibele? Loko va leteriwe hi ndlela leyi lavekaka, xana a va ta tikomba va ri vanhu lava fanaka ni tinyimpfu lava yingisaka rito ra N’wini wa vona, Yesu Kreste?—Yoh. 10:4, 5.

Hi 1954, le Afrika Dzonga, hofisi ya rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower yi amukele papila leri hlamarisaka leri humaka eka ntlawa wa Vantima le Baía dos Tigres, ekhotsweni leri nga edzongeni wa Angola. Mutsari João Mancoca u te: “Ntlawa wa Timbhoni ta Yehovha eAngola wu vumbiwe hi swirho swa 1 000. Murhangeri wa vona i Simão Gonçalves Toco.” Xana Toco loyi a ri mani? Xana hakunene valandzeri vakwe a va ri Timbhoni ta Yehovha?

Ku endliwe malunghiselelo ya leswaku John Cooke, murhumiwa loyi a a tiva ku vulavula Xiputukezi, a endzela le Angola. Endzhaku ka loko a vulavule ni mutirhela-mfumo wa tiko rero, Makwerhu Cooke u pfumeleriwe ku endzela Mancoca. Loko a ri kwale Makwerhu Cooke u kume leswaku hi va-1940, loko Toco a hlanganyele ni kereke ya Baptist le Belgian Congo (laha sweswi ku nga Zaire), u kume tibuku to karhi ta Watch Tower ivi a avelana leswi a swi dyondzeke ni vanghana va le kusuhi. Kambe endzhaku, ntlawa lowu wu kuceteriwe hi vungoma, naswona hi ku famba ka nkarhi Toco u tshike ku tirhisa tibuku ta Watch Tower ni Bibele hi ku helela. Ematshan’wini ya sweswo u sungule ku lava nkongomiso eka vangoma. Hulumendhe yi tlherisele valandzeri va yena le Angola ivi va hangalasiwa va ya eswiphen’wini swo hambana-hambana swa tiko.

Mancoca a a ri un’wana wa vanghana va Toco, kambe Mancoca u ringete ku vulavula ni van’wana leswaku va tshika ku tirhisa vungoma naswona va namarhela Bibele. Van’wana valandzeri va Toco a va nga swi lavi leswi ivi va hehla Mancoca hi timhaka ta mavunwa eka valawuri va Maputukezi. Hikwalaho, Mancoca swin’we ni lava a va yima ni malangutelo ya yena va yisiwe ekhotsweni. Ku sukela kwalaho u kote ku tihlanganisa ni Sosayiti ya Watch Tower ivi a kuma tibuku ta Bibele leti engetelekeke. A a titsongahata, a ri ni mianakanyo ya moya, naswona a swi tsakela ngopfu ku tirhisana ni nhlengeletano leyi a dyondzeke ntiyiso eka yona. Endzhaku ka loko Makwerhu Cooke a hete tiawara to tala a ri karhi a vulavula hi mintiyiso ya Bibele ni ntlawa lowu, a a nga kanakani leswaku hakunene João Mancoca a a ri un’wana wa tinyimpfu ta Hosi. Makwerhu Mancoca sweswi u swi kombisile sweswo hi malembe yo tala ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa ngopfu.

Na yena Toco ku vulavuriwe na yena ni valandzeri vakwe van’wana. Entiyisweni, a va ti kombisanga hi ku helela timfanelo to fana ni tinyimpfu, ta valandzeri va Kreste. Kutani hi nkarhi wolowo, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 25 ntsena le Angola, ku nga ri 1 000.

Hi nkarhi wolowo, le Belgian Congo (laha sweswi ku nga Zaire), a ku ri ni mpfilumpfilu wun’wana wa ku nga koti ku vona tinyimpfu ta ntiyiso. A ku ri ni vandla rin’wana ra vukhongeri tlhelo ri ri ra tipolitiki leri tiviwaka tanihi Kitawala, leri na rona nkarhi wun’wana a ri tirhisa vito ra Watch Tower. Emakaya ya van’wana va swirho swa rona a ku ri ni tibuku ta Timbhoni ta Yehovha, leti a va ti kume hi poso. Kambe tidyondzo ni mikhuva ya Kitawala (leyi katsaka ku ya hi nghohe, ku hlunga vuhosi bya vulawuri leswaku va ta hundzula tipolitiki ni ntshamisano wa vanhu, ni ku tikhoma loko biha swinene hi tlhelo ra rimbewu tanihi xiphemu xa vugandzeri) a ti nga fani ni ta Timbhoni ta Yehovha nikatsongo. Hambi swi ri tano, swiviko swin’wana leswi humesiwaka a swi lwela ku hlanganisa Sosayiti ya Watch Tower ya Timbhoni ta Yehovha ni Kitawala.

Matshalatshala ya Timbhoni ta Yehovha ya ku rhumela vakongomisi etikweni ma ariwile hi valawuri va le Belgium. Mintlawa ya Khatoliki ni ya Protestente a yi tsakile hi leswi. Lava a va ri le Belgian Congo lava a va lwela ku dyondza Bibele hi mpfuno wa tibuku ta Watch Tower va xanisiwile, ngopfu-ngopfu ku sukela hi 1949 ku ya emahlweni. Kambe a swi ri hi laha un’wana wa Timbhoni leti tshembekaka kwale a vuleke ha kona: “Hi fana ni nkwama wa koroni ya le Afrika. Kwihi na kwihi laha va nga ta hi yisa kona, Rito ri ta wela ehansi ha rin’we-rin’we, ku kondza loko nkarhi wa mpfula wu ta, naswona va ta hi vona hi humelela hinkwako-nkwako.” Kutani ku nga khathariseki swiyimo leswo nonon’hwa, ku sukela hi 1949 ku ya ka 1960, nhlayo ya lava vikeke ntirho tanihi Timbhoni ta Yehovha yi engeteleke ku suka eka 48 ku ya eka 1 528.

Hakatsongo-tsongo valawuri va sungule ku vona leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti hambane swinene ni Kitawala. Loko Timbhoni ti nyikiwe ntshunxeko wo hlangana swin’we, vaxiyi va hulumendhe hakanyingi va vike hi ta ku tikhoma ka tona lokunene ni ku hleleka. Loko ku ri ni minkombiso ya mpfilumpfilu ya ku lava vutifumi hi tlhelo ra tipolitiki, vanhu a va swi tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nga katseki. Hi 1961 mukongomisi la fanelekaka wa Timbhoni, Ernest Heuse Lontsongo, la humaka le Belgium, eku heteleleni u swi kotile ku nghena etikweni. Hi matshalatshala lamakulu ya ku hiseka u swi kotile ku pfuna vamakwerhu hakatsongo-tsongo leswaku va endla mavandlha ni mahanyelo ya vona ya twanana ni Rito ra Xikwembu hi ku helela. A ku ri ni swo tala leswi faneleke ku dyondziwa, naswona a swi lava ku lehisa mbilu swinene.

Hi ku anakanya leswaku a swi ta endla va amukeriwa, va ntlawa wa Kitawala lava humaka eka tindhawu tin’wana va rhumele minongonoko yo leha ya vanhu va vona lava a va lava ku xiyiwa tanihi Timbhoni ta Yehovha. Hi vutlharhi Makwerhu Heuse u rhumele vamakwerhu lava fanelekaka etindhawini leti leswaku va ya kambisisa leswaku a va ri vanhu va muxaka muni. Ematshan’wini yo teka mintshungu leyikulu, va fambise tidyondzo ta Bibele ni vanhu lava ha un’we-un’we.

Hi ku famba ka nkarhi, tinyimpfu ta xiviri, lava hakunene a va languta Yesu tanihi Murisi wa vona, va tikombile. Naswona a ku ri ni vo tala va vona. Hi ku famba ka nkarhi va dyondzise van’wana. Emalembeni lama hundzeke, varhumiwa vo tala va Watch Tower lava humaka ematikweni mambe va tile va ta tirha swin’we na vona, leswaku va va pfuna ku va ni vutivi lebyi kongomeke bya Rito ra Xikwembu ni ku va letela hi ndlela leyi faneleke. Hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 17 477 le Zaire, leti hleriweke emavandlheni ya 526, ti ri karhi ti chumayela ni ku dyondzisa van’wana Rito ra Xikwembu.

Ku Tshika Vugandzeri Bya Swikwembu Swa Hava

Loko u ya evupela-dyambu bya Nigeria ku ni tiko ra Benin (leri khale a ri tiviwa tanihi Dahomey), leri nga ni vaaki lava avanyisiweke hi tinxaka ta 60 leti vulavulaka tindzimi swin’we ni marhavi ya tona (dialects), ta kwalomu ka 50. Hi laha swi nga ha kona etindhawini to tala ta Afrika, ku gandzela mimoya i vukhongeri bya ndhavuko, naswona leswi swi katsiwa ni vugandzeri bya vakokwana. Xiyimo xo tano xa vukhongeri xi karhata vanhu evuton’wini hi vukholwa-hava ni ku chava. Vo tala lava tivulaka Vakreste na vona va gandzela mimoya.

Ku sukela eku heleni ka va-1920 ku ya eka va-1940 Timbhoni ta Yehovha leti humaka le Nigeria ti hangalase mbewu ya ntiyiso wa Bibele le Dahomey hi minkarhi yo karhi loko ti endzile leswaku ti ta hangalasa tibuku ta Bibele. To tala ta timbewu leti a ti lava ku cheletiwanyana leswaku ti ta humesa mihandzu. Nkhathalelo wolowo wu nyikeriwe hi 1948 loko Nouru Akintoundé, muaki wa le Dahomey loyi a a tshama le Nigeria, a tlhelele le Dahomey leswaku a ya phayona. Ku nga si hela mune wa tin’hweti, vanhu va 300 va hatlise va amukela ntiyiso ivi va hlanganyela na yena evutirhelini bya nsimu. N’wangulo lowu wu tlule hinkwaswo leswi a va swi languterile.

Hikwalaho ka ntirho wolowo, hi ku hatlisa ku ve ni mpfilumpfilu, wu vangiwa hi vafundhisi va Vujagana ni vagandzeri va mimoya. Loko matsalana wa vandla ra vugandzeri bya swikwembu swa hava ra le Porto-Novo a kombise ku tsakela ntiyiso, ndhuna ya vugandzeri bya swikwembu swa hava yi vule leswaku matsalana loyi u ta fa ku nga si hela masiku ya nkombo. Kambe khale ka matsalana loyi wa vandla hi ku tiyiseka u te: “Loko ku ri swikwembu swa hava leswi nga endla Yehovha, ndzi ta fa; kambe loko Yehovha a ri Xikwembu xa le henhla-henhla, kutani u ta hlula swikwembu swa hava.” (Ringanisa Deteronoma 4:35; Yohane 17:3.) Leswaku yi endla ku vhumbha ka yona ku humelela, hi vusiku bya siku ra vutsevu, ndhuna ya swikwembu swa hava yi endle mixaka-xaka hinkwayo ya vuloyi ivi yi tivisa leswaku khale ka matsalana loyi wa vandla a a file. Hambi swi ri tano, van’wana va vagandzeri va swikwembu swa hava a va hlamarile loko hi siku leri landzeleke a te emakete le Cotonou a hanye kahle. Endzhakunyana ka sweswo, un’wana wa vamakwerhu u qache movha ivi a n’wi rhendzelekisa ePorto-Novo hinkwaro leswaku hinkwavo va ta kota ku tivonela hi voxe leswaku a a hanya. Endzhaku ka leswi, vagandzeri van’wana vo tala va swikwembu swa hava va yimele ntiyiso hi ku tiya.—Ringanisa Yeremiya 10:5.

Hi ku hatlisa, hikwalaho ka ntshikilelo lowukulu wa vukhongeri, tibuku ta Watch Tower ti yirisiwile le Dahomey. Kambe hi ku yingisa Yehovha Xikwembu, Timbhoni ti hambete ti chumayela, hakanyingi hi Bibele ntsena. Minkarhi yin’wana a va endla ntirho wa yindlu ni yindlu tanihi “vaxavisi” va swilo swin’wana. Loko bulo ri fambe kahle, a va hundzuluxela nyingiso eBibeleni, naswona minkarhi yin’wana a va humesa buku ya Bibele ya risima exikhwameni xa le ndzeni-ndzeni xa nguvu ya vona.

Loko maphorisa ya va karhata swinene emadorobeni, a va chumayela ematiko-xikaya. (Ringanisa Matewu 10:23.) Naswona loko va nghenisiwe ekhotsweni, a va chumayela kwale. Hi 1955, Timbhoni le khotsweni ti kume vanhu lava tsakelaka va kwalomu ka 18 exikarhi ka vabohiwa ni valanguteri va khotso le Abomey.

Ku nga si hela khume ra malembe endzhaku ka loko makwerhu wa xinuna wa phayona le Dahomey a tlhelele etiko-xikaya ra ka vona leswaku a ya chumayela, a ku ri na 1 426 wa lava a va hlanganyela evutirhelini—hambi leswi hulumendhe a yi wu yirisile ntirho wa vona!

Vatirhi Lava Engetelekeke Va Hlanganyela eNtshovelweni

Swi le rivaleni leswaku a ku ri ni vanhu vo tala eAfrika hinkwaro lava a va ri ni ndlala ya ntiyiso. Ntshovelo a wu ri wukulu, kambe vatirhi a va nga talanga. Hikwalaho, a swi khutaza eka vamakwerhu loko va vona ndlela leyi N’wini wa ntshovelo, Yehovha Xikwembu, a a hlamula swikhongelo swa vona ha yona hi ku tisa vatirhi lava engetelekeke ku ta pfuna hi ku hlengeleta ka moya.—Mt. 9:37, 38.

Maphayona lama famba-fambaka ma fambise tibuku to tala le Kenya hi va-1930, kambe ntirho wo tlhelela a wu endliwanga ngopfu. Hambi swi ri tano, hi 1949, Mary Whittington ni vana va yena vanharhu lavatsongo, va rhurhile va suka le Britain va ya tshama le Nairobi, ni nuna wa yena, loyi a tirha kona. A ku nga si hela lembe makwerhu wa xisati Whittington a khuvuriwile, kambe a ri ni moya wa vuphayona. Hambi leswi a a nga tivi munhu la nga Mbhoni le Kenya, u yile ku ya pfuna van’wana ensin’wini yoleyo leyikulu leswaku va dyondza ntiyiso. Ku nga khathariseki swihinga, a nga tlhelelanga endzhaku. Ni Timbhoni tin’wana ti tile—ti huma le Afrika Dzonga, Australia, Britain, Canada, Sweden, United States ni le Zambia—va tiendlela malunghiselelo hi voxe ya ku rhurhela kona leswaku va avelana ntshembo wa Mfumo ni vanhu va kwalaho.

Ku engetela kwalaho, mimpatswa ya varhumiwa na yona yi rhumeriwe ku ya pfuna hi ntshovelo. Eku sunguleni vavanuna a va boheka ku tirha mintirho yo tihanyisa leswaku va ta kota ku hambeta va tshama etikweni rero, kutani a va nga ri na nkarhi wo tala wa vutirheli. Kambe vavasati va vona a va ntshunxekile ku tirha tanihi maphayona. Hi ku famba ka nkarhi, ku tlula dzana ra varhumiwa lava leteriweke le Gilead va rhumeriwe eKenya. Loko ku tifuma ka tiko ku tshinela, ni loko ku hela xihlawu-hlawu lexi a xi tirhisiwa hi mfumo wa Britain ematikweni lawa ri ma tekeke, Timbhoni ta Valungu ti dyondze Xiswahili naswona hi ku hatlisa ti kurisa vutirheli bya tona leswaku ti fikelela ni vaaka-tiko va kwalaho va Vantima. Nhlayo ya Timbhoni yi kule hi ku hatlisa exiphen’wini lexi xa nsimu ya misava.

Hi 1972, Botswana na rona ri kume mpfuno wa ntshovelo wa moya loko Timbhoni leti humaka le Britain, Kenya ni le Afrika Dzonga ti rhurhele emadorobeni ya rona lamakulu. Endzhaku ka malembe manharhu, varhumiwa lava leteriweke le Gilead na vona va tile. Hambi swi ri tano, vaaki vo tala va hangalake eswimitanini swa le matiko-xikaya. Leswaku va fikeleriwa, Timbhoni ta le Afrika Dzonga ti tsemakanye ndhawu ya mananga leyi tiviwaka tanihi Kalahari. Eka tindhawu leti ti nga toxe va chumayele eka tindhuna ta miti, eka vadyondzisi va swikolo naswona hakanyingi ni le ka mintlawa ya vayingiseri va 10 kumbe 20 lava kombisaka ku tlangela. Mukhalabye un’wana u te: “Mi fambe mpfhuka wo leha swonghasi leswaku mi ta hi byela timhaka leti? Kunene leti i tintswalo, i tintswalo letikulu.”

“Bible Brown” u nyikele tinkulumo ta matimba ta Bibele le Liberia hi va-1920, kambe a ku ri na nkaneto lowukulu. Ntirho wa ntshovelo wa moya kwalaho a wu yanga emahlweni ku kondza ku fika varhumiwa lava leteriweke eXikolweni xa Gilead. Wo sungula a ri Harry Behannan, loyi a nga ta hi 1946. Vo tala va hlanganyerile emalembeni lama landzeleke. Hakatsongo-tsongo vaaki va le Liberia va va joyinile entirhweni, naswona hi 1975 nhlayo ya vadzunisi va Yehovha yi tlule gidi.

Ni le Nigeria “Bible Brown” u chumayele swinene. Leri a ku ri tiko leri avanyisiweke hi mimfumo yo tala, miti ni mafambiselo ya vanhu, kun’we ni vanhu lava vulavulaka tindzimi ta 250 ni marhavi ya tona. Vukhongeri a byi engetela ku hambana loku. Timbhoni ta khale kwale ti paluxe tidyondzo ta vafundhisi ta mavunwa, hi minkanetano leyi nga riki ya vuxiyaxiya ngopfu kambe ya matimba, ya Matsalwa. Loko tibuku ta vona ti yirisiwile hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vamakwerhu va chumayele hi Bibele yi ri yoxe. Vanhu lava a va rhandza ntiyiso va angule hi ndlela leyinene. Va tshike tikereke ivi va tshika tshengwe ni ku lahla switshungulo swa vona, leswi tikereke a ti swi pfumelela. Hi 1950 nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha leti hlanganyelaka eku huweleleni ka rungula ra Mfumo le Nigeria a yi ri 8 370. Hi 1970, nhlayo yoleyo a yi tlakuke ku tlula makhamba ya khume.

A va fanele ku hlula swihinga swa le nawini leswi hambetaka leswaku va kota ku pfuna vanhu lava tsakelaka hi tlhelo ra moya le Rhodesia Dzonga (leri sweswi ri tiviwaka tanihi Zimbabwe). Matshalatshala yo ringeta ku amukeriwa enawini a ma sungurile exikarhi ka va-1920. Hi 1932, maphayona lama humaka eAfrika Dzonga ma lerisiwe ku huma etikweni, naswona ma byeriwe hi matimba leswaku ma nga endli xikombelo. Hambi swi ri tano va endle xikombelo. Swihehlo swa leswaku tibuku ta Watch Tower a ti hlohlotela vanhu ku lwisana ni mfumo a swi fanele ku tameriwa etihubyeni. Eku sunguleni ka va-1940 vamakwerhu va hete nkarhi ekhotsweni hikwalaho ko hangalasa tibuku leti a ti hlamusela Bibele. Timbhoni ta Yehovha ti kale ti tsarisiwa enawini tanihi nhlengeletano ya vukhongeri le Zimbabwe hi 1966. Ku tlula 40 wa malembe, ntirho wa ntshovelo wa moya a wu endliwa ehansi ka ku nonon’hwa lokukulu, kambe hi nkarhi wolowo vatirhi lava nga ni xivindzi a va pfune 11 000 leswaku va va malandza ya Yehovha Xikwembu.

Ku Vula Vumbhoni Eka Vafumi Ni Tihosi

Yesu a a swi tiva leswaku vadyondzisiwa va yena a va ta kanetiwa evutirhelini bya vona. U va byele leswaku va ta yisiwa “etihubyeni,” ni le mahlweni ka “tindhuna ni tihosi,” ni leswaku leswi swi ta lava “[va] humesa vumbhoni eka vona ni ka vamatiko.” (Mt. 10:17, 18) Timbhoni ta Yehovha ti tokote leswi Yesu a swi vuleke hi ku kongoma, naswona ku twanana ni leswi a swi vuleke, ti endle hi matimba leswaku ti tirhisa nkarhi wolowo leswaku ti nyikela vumbhoni.

Valawuri van’wana hi ku chava va tsandzeke ku endla leswinene eka valandzeri va Kreste. (Yoh. 12:42, 43) Hi 1948 Llewelyn Phillips u swi vonile leswi loko a kanerisane exihundleni ni valawuri va nga ri vangani va hulumendhe le Belgian Congo, loko a ringeta ku phalala Timbhoni leti xanisiwaka kwalaho. U hlamusele tidyondzo ni mintirho ya Timbhoni ta Yehovha eka vavanuna lava. Kambe hi nkarhi wa bulo, holobye-nkulu u tikume a vutise a ku: “Kutani loko ndzi ku pfuna, ku ta humelela yini hi mina?” A a swi tiva leswaku Kereke ya Rhoma Khatoliki a yi ri na nkucetelo lowukulu etikweni rolero.

Hambi swi ri tano, hosi ya Maswazi, Hosi Sobhuza II, a a nga ri na mhaka ni langutelo ra vafundhisi. U vulavule ni Timbhoni ta Yehovha ko talanyana, a ri ni tibuku ta vona to tala, naswona a a va tsakela. Hi “Good Friday” ya lembe rin’wana ni rin’wana, a rhamba vafundhisi va Vantima leswaku va ta evuhosini. A va pfumelela va vulavula, kambe a vitana ni un’wana wa Timbhoni ta Yehovha leswaku a ta vulavula. Hi 1956 Mbhoni yi vulavule hi dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri ni swithopo swa ku xixima swa varhangeri va vukhongeri. Loko a hetile, hosi yi vutise vafundhisi yi ku: “Xana swilo leswi nga vuriwa laha hi timbhoni ta Yehovha i ntiyiso kumbe i mavunwa? Loko ku ri mavunwa, hlamuselani leswaku njhani.” A va swi kotanga ku kaneta. Eka khamba rin’wana hosi yi kale yi hleka swinene loko vafundhisi va tsandzeka ku va na rito eka leswi Mbhoni yi nga swi vula.

Hakanyingi a ku rhumeriwa maphorisa leswaku ma ya vutisisa Timbhoni swivangelo swa leswi a va swi endla. Le vandlheni ra le Tangier, Morocco, Timbhoni a ti hamba ti endzela ehlalukweni ra Ceuta, leri nga ehansi ka vulawuri bya Mapaniya kambe ri ri eribuweni ra Morocco. Eka khamba rin’wana hi 1967, Timbhoni ti yimisiwe hi maphorisa ivi ti konanisiwa tiawara timbirhi, laha ti nyikeleke vumbhoni lebyinene. Nkarhi wun’wana, vakamberi vambirhi va maphorisa va vutise Timbhoni leswaku ta pfumela eka “Wanhwana Mariya” kumbe e-e. Loko ti va byele leswaku mhaka ya Evhangeli yi kombisa leswaku Mariya u ve ni vana van’wana endzhaku ka loko a veleke Yesu a nga si tivana ni wanuna, ni leswaku lava a va ri vamakwavo wa Yesu hi manana, valawuri va hefemuteke hi ku hlamala ivi va ku mhaka yo tano a yi kona eBibeleni. Loko va kombiwe Yohane 7:3-5, un’wana wa valawuri u ri langute nkarhi wo lehanyana a nga vuli nchumu; kutani lowun’wana a ku: “Ndzi nyike Bibele yoleyo. Ndzi ta hlamusela tsalwa rolero!” Mulawuri lowo sungula u hlamule a ku: “U nga vileli. Tsalwa leri ri le rivaleni swinene.” Va vutisiwe swivutiso swin’wana swo tala naswona va swi hlamule hi ku ntshunxeka. Endzhaku ka sweswo, ku kavanyeta ka valawuri a ku nga ha talanga loko Timbhoni ti chumayela endhawini yoleyo.

Vavanuna lava tivekaka eka hulumendhe va tolovelane swinene ni Timbhoni ta Yehovha ni vutirheli bya tona. Van’wana va vona va vule leswaku ntirho lowu a wu endliwa hi Timbhoni hakunene wu pfuna vanhu. Eku heleni ka 1959, loko ku ri karhi ku endliwa malunghiselelo ya vutifumi le Nigeria, holobye-nkulu, Dr. Nnamdi Azikiwe, u kombele leswaku W. R. Brown a va kona tanihi muyimeri wa Timbhoni ta Yehovha. U byele Huvo ya yena ya Vaholobye a ku: “Loko mintlawa hinkwayo ya vukhongeri a yi fana ni Timbhoni ta Yehovha, a hi nga ta va na vadlayi, vatshovi va tindlu, vatluri va nawu, vabohiwa ni tibomo ta athomo. Minyangwa a yi nga ta kala yi lotleriwa.”

Hakunene ntshovelo lowukulu wa moya a wu ri karhi wu endliwa eAfrika. Hi 1975 a ku ri na Timbhoni ta 312 754 leti chumayelaka mahungu lamanene ematikweni ya 44 ya tiko-nkulu ra Afrika. Eka matiko ya kaye exikarhi ka wolawo, lava a va yimela ntiyiso wa Bibele ni ku hlanganyela entirhweni wa ku vula evhangeli a va ri ehansi ka 50. Kambe Timbhoni ti languta vutomi bya un’wana ni un’wana byi ri bya nkoka. Eka 19 wa matiko, lava a va hlanganyela evutirhelini bya yindlu na yindlu tanihi Timbhoni ta Yehovha a va ri magidi. Etindhawini tin’wana ku vikiwe ku andza loku hlamarisaka. Hi xikombiso le Angola, ku sukela hi 1970 ku ya ka 1975, nhlayo ya Timbhoni yi tlakuke ku suka eka 355 ku ya eka 3 055. Le Nigeria, hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 112 164. A ku ngo va vanhu lava a va tsakela ku hlaya tibuku ta Watch Tower, kumbe vanhu ntsena lava tshukaka va ta eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo. Hinkwavo ka vona a va ri vahuweleri lava hisekaka va Mfumo wa Xikwembu.

Ku Humelela Ka Vadzunisi Va Yehovha eVuxeni

Hi laha swi veke ha kona etindhawini to tala, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Philippines wu kule swinene endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi ku hatlisa hi laha a swi koteke ha kona endzhaku ka ku ntshunxiwa ka yena ekhotsweni hi March 13, 1945, Joseph Dos Santos u tihlanganise ni hofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le New York. A lava ku kuma tibuku to dyondza Bibele ni swiletelo swa nhlengeletano leswi vamakwerhu va le Philippines swi va hundzeke hi nkarhi wa nyimpi. Kutani u endzele mavandlha hi yexe leswaku a ma hlanganisa ni ku ma tiyisa. Hi lembe rolero ku khomiwe ntsombano eLingayen, Pangasinan, laha ku nga nyikeriwa swiletelo swo dyondzisa vanhu lava nga ni ndlala ya ntiyiso hi ku tirhisa tidyondzo ta Bibele ta le kaya. Eka malembe lama landzeleke va endle matshalatshala ya ku pfumelelana leswaku va hundzuluxela ni ku kandziyisa tibuku leti engetelekeke hi tindzimi ta kwalaho—Tagalog, Iloko, na Cebuano. A ku ri karhi ku endliwa masungulo ya ku andza loku a ku ta va kona, naswona ku andza ku te hi xihatla.

Ku nga si hela khume ra malembe endzhaku ka loko nyimpi yi herile, nhlayo ya Timbhoni le Philippines yi andze ku sukela eka 2 000 ivi yi hundza 24 000. Eka malembe man’wana ya 20, a ku ri na vadzunisi va Yehovha kwale lava tlulaka 78 000.

Exikarhi ka matiko yo sungula le Vuxeni lama varhumiwa lava leteriweke le Xikolweni xa Gilead va rhumeriweke eka wona a ku ri na China. Harold King na Stanley Jones va fike le Shanghai hi 1947; Lew Ti Himm, hi 1949. Maphayona lamanharhu ya Majarimani lawa a ma sungule ku tirha kwale hi 1939 a ma ri kona leswaku ma ta va amukela. Leri a ku ri tiko leri vanhu vo tala a va ri Mabudha naswona a va nga hatlisi va ri amukela bulo ra Bibele. Endzeni ka makaya ya vona a ku ri na tindhumba ni tialtari. Va ringete ku chavisa mimoya leyo biha hi swivoni leswi hayekiweke etinyangweni. Swiphephana swo tshwuka leswi nga tsariwa ‘nkateko lowunene’ ni swifaniso swo chavisa swa swikwembu swa Mabudha a swi khavisa tinyangwa ta le rihlampfini leri biyeleke muti. Kambe hi nkarhi wolowo a ku ri ni ku hundzuka lokukulu le China. Ehansi ka mfumo wa Vukhomunisi un’wana ni un’wana a fanele ku dyondza ‘mavonelo ya Mao Tse-tung.’ Loko va suka emintirhweni ya vona ya ku tihanyisa, a va fanele ku ya eka minongonoko yo leha laha a ku hlamuseriwa vuxokoxoko bya Vukhomunisi. Loko leswi hinkwaswo swi karhi swi humelela, vamakwerhu va hambete va va bizi hi ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu.

Vo tala va lava a va lava ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha ana se Bibele a va yi tivela le tikerekeni ta Vujagana. Swi ve tano hi Nancy Yuen, loyi a a ri manana wa ndyangu naswona a tirha ekerekeni, loyi a tsakeleke leswi Timbhoni ti n’wi kombeke swona eBibeleni yakwe. Hi ku hatlisa, u hlanganyele hi ku hiseka entirhweni wa yindlu na yindlu naswona a a fambisa tidyondzo ta Bibele hi yexe. Van’wana lava chumayeriweke a va kule tanihi Machayina ya Mabudha ya xiviri naswona a va nga tivi nchumu hi Bibele. Hi 1956 va fikelele nhlohlorhi ya vahuweleri va 57. Hambi swi ri tano, hi lembe rolero, endzhaku ka ku khotsiwa minkarhi ya tsevu hikwalaho ko chumayela, Nancy Yuen u pfaleriwe ekhotsweni. Van’wana a va khomiwa kumbe ku sindzisiwa ku huma etikweni. Stanley Jones na Harold King va khomiwe hi October 14, 1958. Va pfaleriwe malembe mambirhi. Enkarhini wolowo a va konanisiwa nkarhi na nkarhi, va nga si yisiwa eku tengeni. Loko eku heteleleni va yisiwa ehubyeni hi 1960, va gweveriwe nkarhi wo leha ekhotsweni. Xisweswo hi October 1958 ntirho wa le rivaleni wa Timbhoni ta Yehovha wu sindzisiwe ku yima le China. Kambe ntirho wa vona wa ku chumayela a wu yimanga hi laha ku heleleke. Hambi ku ri ekhotsweni ni le tikampeni laha a va sindzisiwa ku tirha kona, a ti ri kona tindlela ta ku vula vumbhoni. Xana a ku ta endliwa leswi engetelekeke enkarhini lowu taka etikweni leri lerikulu? Sweswo a swi ta vonaka emakumu.

Enkarhini lowu xana a ku humelela yini le Japani? A ko va ni dzana ra Timbhoni ta Yehovha ntsena leti a ti chumayela kona emahlweni ka nyimpi ya vumbirhi ya misava. Loko va xanisiwa hi nkarhi wa nyimpi, vo tala va landzurile. Hambi leswi lava nga riki vangani va hlayiseke vutshembeki bya vona, ku chumayela loku hleriweke ku yimile. Hambi swi ri tano, ku huweleriwa ka Mfumo wa Yehovha ku sunguriwe nakambe exiphen’wini xolexo xa misava loko Don Haslett, murhumiwa la leteriweke le Gilead a fike le Tokyo hi January 1949. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, nsati wakwe Mabel, u swi kotile ku n’wi endzela kwale. Leyi a ku ri nsimu leyi vanhu vo tala eka yona a va ri ni ndlala ya ntiyiso. Mufumi u cince mianakanyo yakwe ya leswaku hi yena xikwembu. Vushinto, Vubudha, Vukhatoliki ni Kyodan (leyi vumbiwaka hi mintlawa yo hambana-hambana ya Maprotestente le Japani) hinkwayo a yi nga ha ri na nkucetelo eka vanhu hikuva a yi yima ni matshalatshala ya nyimpi ya Japani, leyi nga hetelela hi ku hluriwa.

Eku heleni ka 1949, 13 wa varhumiwa lava humaka eXikolweni xa Gilead a va ri bizi le Japani. Van’wana va landzerile—hinkwavo ka vona a va tlula 160. A ku nga ri na tibuku to tala to tirha ha tona. Van’wana va varhumiwa a va vulavula Xijapani lexiya xa xikhale le Hawaii, kambe a va fanele ku dyondza ririmi ra manguva lawa. Van’wana va dyondze swilo swi nga ri swingani kambe a va fanele ku tshama va tirhisa swihlamusela-marito swa vona swa Xijapani ni Xinghezi ku kondza va tolovelana ku antswa ni ririmi ra vona lerintshwa. Hi ku hatlisa, ndyangu wa ka Ishii ni wa ka Miura, lava a va nga ri lahlanga ripfumelo ra vona hi nkarhi wa nyimpi, va tihlanganise ni nhlengeletano kutani va tlhela va sungula ku hlanganyela evutirhelini bya le rivaleni.

Makaya ya varhumiwa ma hambete ma pfuriwa le Kobe, Nagoya, Osaka, Yokohama, Kyoto na Sendai. Ku sukela hi 1949 ku ya ka 1957, lexi a va tikarhatela xona ngopfu a ku ri ku simeka ntirho wa Mfumo emadoroba-nkulu eka xihlala-nkulu xa Japani. Kutani vatirhi va sungule ku rhurhela eka madoroba-nkulu man’wana. Nsimu a yi ri yikulu. A swi ri erivaleni leswaku loko Japani hinkwaro ro kuma vumbhoni lebyi eneleke, ku ta laveka vatirheli vo tala lava nga maphayona. Leswi swi kandziyisiwile, vo tala va tinyiketerile, naswona ku ve na n’wangulo lowukulu eka matshalatshala ya vun’we ya vatirheli lava va tirhaka hi matimba! Malembe yo sungula ya khume ma humese vadzunisi va Yehovha lava hisekaka va 1 390. Exikarhi ka va-1970, a ku ri na vadzunisi va Yehovha lava hisekaka va 33 480 le Japani hinkwaro. Naswona goza ra ku hlengeleta a ri hatlisa swinene.

Hi lembe leri Don Haslett a fikeke ha rona le Japani, hi 1949, ntirho wa Mfumo le Riphabliki ra Korea na kona a wu ri karhi wu susumetiwa swinene. Hi nkarhi wa nyimpi ya misava Korea a ri lawuriwa hi Majapani, kutani Timbhoni a ti xanisiwa swinene. Hambi leswi ntlawa wutsongo a wu hlangana kun’we leswaku wu dyondza endzhaku ka nyimpi, a va nga swi koti ku tihlanganisa ni nhlengeletano ya matiko hinkwawo ku kondza loko Choi Young-won a vone xiviko xi vulavula hi Timbhoni ta Yehovha hi 1948 eka phepha-hungu ra Vuthu ra Amerika ra Stars and Stripes. Eka lembe leri landzeleke ku vumbiwe vandlha ra vahuweleri va 12 le Seoul. Endzhakunyana hi lembe rolero, Don na Earlene Steele, varhumiwa vo sungula lava humaka le Xikolweni xa Gilead va fikile. Endzhaku ka tin’hweti ta nkombo, varhumiwa van’wana va tsevu va landzerile.

Va ve ni vuyelo lebyinene ngopfu—hi xiringaniso, munhu un’we a ri na swidyondzo swa Bibele swa 20, kasi lava vaka kona eminhlanganweni a va ri kwalomu ka 336. Hi nkarhi wolowo Nyimpi ya Korea yi tlhekekile. Ntlawa wo hetelela wa varhumiwa lowu a wa ha ku fika wu rhurhiseriwe eJapani ku nga si hela ni tin’hweti tinharhu. Ku hele lembe emahlweni ko va Don Steele a kote ku tlhelela le Seoul, naswona ku hela rin’wana Earlene a nga si kota ku ta n’wi joyina. Hi nkarhi wolowo vamakwerhu va le Korea va tshame va tiyile naswona va ri karhi va hiseka eku chumayeleni, ku nga khathariseki leswaku makaya ma onhakile ni leswaku vo tala va vona a va ri vabaleki. Kambe leswi se nyimpi a yi herile, ku nyikeriwe nyingiso wa ku kuma tibuku leti engetelekeke hi Xikorea. Mintsombano ni ku fika ka varhumiwa lava engetelekeke swi susumetele ntirho emahlweni. Hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 32 693 le Riphabliki ra Korea—a va tele ku ringana ni kwalomu ka lava nga eJapani—naswona a swi ta koteka leswaku ku va ni ku andza lokukulu swinene, hikuva a ku fambisiwa tidyondzo ta le makaya ta Bibele to tlula 32 000.

Xiyimo A Xi Ri Njhani Le Yuropa?

Ku hela ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava le Yuropa a ku tiselanga Timbhoni ta Yehovha ntshunxeko lowu heleleke leswaku ti yisa ntirho wa tona wa ku dyondzisa Bibele emahlweni handle ka nxaniso. Eka tindhawu tin’wana valawuri a va va xixima hikwalaho ka ku yima ka vona va tiyile hi nkarhi wa nyimpi. Kambe kun’wana hikwalaho ka mimboyamelo eka vutiko ni rivengo ra vukhongeri swi yise nxaniso emahlweni.

Exikarhi ka Timbhoni ta le Belgium a ku ri na van’wana lava a va huma le Jarimani leswaku va ta hlanganyela eku chumayeleni ka mahungu lamanene. Hikwalaho ka leswi a va nga byi seketeri vulawuri bya Manazi, Magestapo ma va hlote tanihi swiharhi swa nhova. Kambe sweswi valawuri va le Belgium a va hehla van’wana va Timbhoni leti va ku i Manazi kutani va ti khotsa ivi va ti hlongola. Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi, nhlayo ya Timbhoni leti hlanganyelaka evutirhelini bya nsimu le Belgium yi kule ku tlula makhamba manharhu ku nga si hela ni malembe ya ntlhanu endzhaku ka nyimpi.

Xana nxaniso lowukulu a wu tisiwa hi yini? Hi Kereke ya Rhoma Khatoliki. Kwihi na kwihi laha a yi ri na matimba ya ku endla tano, a yi nga karhali enyimpini ya yona yo lava ku herisa Timbhoni ta Yehovha hi ku helela.

Hi ku tiva leswaku vanhu vo tala le Vupela-dyambu a va chava Vukhomunisi, hi 1948, vafundhisi va Khatoliki le mutini wa Cork le Ireland, va kucetele nxaniso eka Timbhoni ta Yehovha hi ku hambeta va va vula “vadiyavulosi va Vukhomunisi.” Hikwalaho, loko Fred Metcalfe a ri evutirhelini bya nsimu, u hlangane ni ntshungu lowu nga n’wi ba hi swibakele wu n’wi rahetela ivi wu hangalasa tibuku ta yena ta Bibele exitarateni. Lexi tsakisaka, phorisa ri tile hi nkarhi wolowo ivi ri hangalasa ntshungu wolowo. Ku nga khathariseki leswi hinkwaswo, Timbhoni ti tiyiserile. A ku nga ri vanhu hinkwavo va le Ireland lava a va pfumelelana ni madzolonga. Endzhaku hambi ku ri van’wana lava hlanganyeleke eka wona a va tisola. Vanhu vo tala va Khatoliki le Ireland a va nga si tshama va yi vona Bibele. Kambe, hi ku lehisa mbilu swinene, van’wana va vona va pfuniwe ku dyondza ntiyiso lowu ntshunxaka vanhu.—Yoh. 8:32.

Hambi leswi Timbhoni a to va dzana ntsena le Italy hi 1946, endzhaku ka malembe manharu a ku ri ni mavandlha ya 64—a ma ri matsongo kambe a ma tirha hi matimba. A swi va vilerisa vafundhisi. Hikwalaho ko tsandzeka ku kaneta mintiyiso ya Bibele leyi a yi chumayeriwa hi Timbhoni ta Yehovha, vafundhisi va Khatoliki va susumetele valawuri va hulumendhe leswaku va ringeta ku ti herisa. Xisweswo hi 1949, varhumiwa va Timbhoni va hlongoriwe etikweni.

Hi ku phindha-phindha vafundhisi va Rhoma Khatoliki va ringete ku kavanyeta kumbe ku sivela tinhlengeletano ta Timbhoni le Italy. Hi 1948, va tirhise vakonanisi ku vutisa swivutiso swa ku tlhontlha, va ringeta ku kavanyeta nhlengeletano ya le Sulmona. Hi 1950 le Milan va susumetele ndhuna ya maphorisa leswaku yi herisa mpfumelelo wa ntsombano wa le Teatro dell’Arte. Nakambe, hi 1951, va susumetele maphorisa leswaku ma herisa mpfumelelo wa nhlengeletano ya le Cerignola. Kambe hi 1957, loko maphorisa ma lerise leswaku ntsombano wa Timbhoni wu herisiwa le Milan, phepha-hungu ra le Italy ri lwisane ni xiendlo lexi, ivi ku vutisiwa swivutiso epalamendhe. Phepha-hungu ra le Rhoma ra vhiki na vhiki, Il Mondo, ra July 30, 1957, hi ku kongoma ri vule leswaku leswi swi endleriwe “ku tsakisa bixopo-nkulu,” Giovanni Battista Montini, loyi endzhaku a nga va Phophu Paul VI. A swi tiviwa kahle leswaku hi malembe xidzana yo tala Kereke ya Khatoliki yi ale ku hangalasiwa ka Bibele hi tindzimi leti a ti tirhisiwa hi vanhu lava tolovelekeke. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti lwela ku endla leswaku Makhatoliki lama tshembekaka ma tivonela leswi Bibele yi swi vulaka. Ku hambana ka Bibele ni tidyondzo ta kereke a ku ri erivaleni. Ku nga khathariseki matshalatshala lamakulu ya Kereke ya Khatoliki ya ku swi sivela, magidi a ma ri karhi ma tshika kereke, naswona hi 1975 a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 51 248 le Italy. Lava hinkwavo a va ri vavuri va evhangeli lava hitekaka, naswona nhlayo ya vona a yi kula hi ku hatlisa.

Le Spain ra Vukhatoliki loko ntirho wa Timbhoni ta Yehovha lowu hleriweke kahle wu pfuxetiwile hakatsongo-tsongo endzhaku ka 1946, a swi hlamarisanga loko vafundhisi ni kwale va susumetele valawuri va tiko leswaku va ringeta ku va sivela. Minhlangano ya vandlha ya Timbhoni ta Yehovha yi kavanyetiwile. Varhumiwa va sindzisiwe ku huma etikweni. Timbhoni ti khomeriwe ntsena ku va na Bibele kumbe buku ya Bibele. Hakanyingi a va pfaleriwa emakhotsweni ya thyaka masiku manharhu, ivi va ntshunxiwa—va tlhela va khomiwa, va konanisiwa, ivi va tlheriseriwa ekhotsweni nakambe. Vo tala va gweviwe n’hweti kumbe ku tlula. Vaprista va susumetele valawuri va tiko leswaku va hlota un’wana ni un’wana loyi a dyondzaka Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Hambi ku ri endzhaku ka loko Nawu wa Ntshunxeko wa Vukhongeri wu humesiwile hi 1967, swilo swi hundzuke hi ku nonoka. Ku nga khathariseki sweswo, loko Timbhoni ta Yehovha eku heteleleni ti amukeriwa ximfumo hi 1970, a ku ri na kwalomu ka 11 000 wa tona le Spain. Naswona endzhaku ka ntlhanu wa malembe, a va tlula 30 000, un’wana ni un’wana wa vona a ri muvuri wa evhangeli la hitekaka.

Kutani ku vuriwa yini hi Portugal? Na kona kwalaho, varhumiwa va lerisiwe ku huma etikweni. Hi nsunsumeto wa vafundhisi va Khatoliki, maphorisa ma ngundzuvanye makaya ya Timbhoni ta Yehovha, ma teka tibuku ta tona, ma kavanyeta ni minhlangano ya tona. Hi January 1963 ndhuna ya Public Security Police of Caldas da Rainha u kale a tsala xileriso lexi va arisaka ku ‘endla mintirho ya vona ya ku hlaya Bibele.’ Kambe Timbhoni a ti tshikanga ku tirhela Xikwembu. A ku ri na vo tlula 13 000 wa vona loko va amukeriwa ximfumo le Portugal hi 1974.

Eswiphen’wini swin’wana le Yuropa, valawuri va tiko va pfuxe swihinga eka ku chumayela mahungu lamanene hi ku teka ku hangalasiwa ka tibuku ta Bibele tanihi ntirho wa ku xavisa, lowu nga ehansi ka milawu ya bindzu. Eka tindhawu ti nga ri tingani ta Switzerland, a va tirhisa milawu ya ku xavisa eka ku hangalasa tibuku ka Timbhoni ta Yehovha hi munyikelo wo tirhandzela. Loko Timbhoni ti karhi ti yisa ntirho wa tona emahlweni, ti khomiwile ni ku gweviwa hi tihuvo minkarhi yo tala. Hambi swi ri tano, loko timhaka ti ta eku tengiweni, tihuvo tin’wana, ku katsa ni Huvo-nkulu ya xifundza xa Vaud, hi 1953, ti vule leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha kahle-kahle a wu nge vitaniwi ku xavisa. Kasi, le Denmark ku endliwe matshalatshala yo hunguta tiawara leti Timbhoni ti nga nyikelaka tibuku ha tona, va ti pimela ku endla ntirho wa tona hi ku landza minkarhi leyi vekiweke hi nawu ya ku tirha ka switolo swa mabindzu. Nakambe leswi swi bohe leswaku swi lweriwa etihubyeni. Ku nga khathariseki swihinga, Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti huwelela Mfumo wa Xikwembu tanihi ntshembo wu ri woxe wa vanhu.

Mhaka yin’wana leyi khumbaka Timbhohi ta Yehovha le Yuropa, xikan’we ni le swiphen’wini swin’wana swa misava, a ku ri vukala-tlhelo bya Vukreste. Hikwalaho ka leswi mapfalo ya vona ya Vukreste ma nga va pfumeleliki leswaku va hlanganyela etinyimpini leti nge xikarhi ka mintlawa ya misava, va hoxiwe emakhotsweni ematikweni hi ku landzelelana. (Esa. 2:2-4) Leswi swi endle majaha ya nga ha byi endli vutirheli bya wona bya nkarhi na nkarhi bya yindlu ni yindlu. Kambe vuyelo byin’wana lebyi tsakisaka a ku ri vumbhoni bya matimba eka magqweta, vaavanyisi, tindhuna ta masocha ni valanguteri va makhotso. Hambi ku ri emakhotsweni Timbhoni a ti yi kuma ndlela yo chumayela. Hambi leswi ndlela leyi a ti khomiwa ha yona emakhotsweni man’wana a yi ri ya tihanyi, Timbhoni leti a ti pfaleriwe le khotsweni ra Santa Catalina le Cádiz, eSpain, ti swi kotile ku tirhisa nkarhi wa tona ti nyikela vumbhoni hi ku tsala mapapila. Naswona le Sweden va tiviwe swinene hi ndlela leyi milandzu leyi katsaka vukala-tlhelo bya Timbhoni ta Yehovha a yi tameriwa ha yona. Xisweswo, vanhu va pfuniwe ku wu xiya hi tindlela to tala ntiyiso wa leswaku Yehovha hakunene u ni timbhoni emisaveni ni leswaku ti khomelela swinene eka mimpimanyeto ya Bibele.

A ku ri na xin’wana lexi a xi endla Timbhoni ti tiviwa swinene. Nakambe lexi xi pfuxe matimba ya ntirho wa vona wa ku vula evhangeli.

Mintsombano Yi Pfunete Ku Nyikela Vumbhoni

Loko Timbhoni ta Yehovha ti khome ntsombano wa matiko hinkwawo le Paris, Furwa, hi 1955, swiviko swa mahungu swa thelevhixini swi nyikele tiko hinkwaro xivono xitsongo xa leswi nga humelela. Hi 1969 ntsombano wun’wana wu khomeriwe ekusuhi na Paris, naswona a swi ri erivaleni leswaku vutirheli bya Timbhoni a byi humese mihandzu. Lava va khuvuriweke entsombanweni wolowo a va ri 3 619 kumbe kwalomu ka tiphesente ta 10 ta lava a va ri kona hi avhareji. Mayelana na leswi, phepha-hungu leri dumeke ra le Paris ra ni madyambu France-Soir ra August 6, 1969, ri te: “Lexi vilerisaka vafundhisi va vukhongeri lebyin’wana a hi endlelo ra le rivaleni ra ku hangalasa tibuku leri tirhisiwaka hi timbhoni ta Yehovha, kambe ku ri na sweswo, va vilerisiwa hi leswi ti hundzulaka vanhu. Un’wana ni un’wana wa timbhoni ta Yehovha u ni vutihlamuleri bya ku vula vumbhoni kumbe ku tivisa ripfumelo ra yena hi ku tirhisa Bibele loko a famba hi yindlu na yindlu.”

Hi ximumu xexo xa 1969, hi mavhiki manharhu, ku khomiwe mune wa mintsombano yin’wana ya matiko hinkwawo le Yuropa—le London, Copenhagen, Rhoma na Nuremberg. Le nhlengeletanweni ya Nuremberg a ku ri na vanhu va 150 645, va huma ematikweni ya 78. Ku nga hlayiwi swihaha-mpfhuka ni swikepe, a ku laveka mimovha ya 20 000, mabazi ya 250 ni switimela swo hlawuleka swa 40 leswaku ku tleketliwa vapfhumba va ya kwale ntsombanweni.

Mintsombano a yi lo tiyisa ni ku hlomisela Timbhoni ta Yehovha evutirhelini bya tona ntsena, kambe yi tlhele yi nyikela vanhu nkarhi wo tivonela hi voxe leswaku Timbhoni ta Yehovha i vanhu va muxaka muni. Loko ku hleriwe ntsombano wa matiko hinkwawo le Dublin, eIreland, hi 1965, vukhongeri byi endle matshalatshala lamakulu leswaku ku herisiwa malunghiselelo lawa hi ku sindzisa. Kambe ntsombano wu khomiwile, naswona vini va miti vo tala le Dublin va nyike vapfhumba ndhawu ya byetlelo. Vuyelo byi ve byihi? Endzhaku ka ntsombano vavasati van’wana lava nga vini va tindhawu ta kwalaho va te, “Hi byeriwe mavunwa hi ta n’wina. Vafundhisi va hi xisile, kambe leswi se hi mi tivaka, hi ta hambeta hi tsakela ku mi amukela.”

Loko Vanhu Va Vulavula Ririmi Rin’wana

Eka makume ya malembe ya sweswinyana Timbhoni ta Yehovha le Yuropa ti swi kume swi ri tlhontlho lowukulu ku vulavurisana ni vanhu va tinxaka tin’wana. Vo tala va rhurhele ematikweni man’wana hi ku landzelelana leswaku va kota ku kuma mintirho. Emadorobeni man’wana lamakulu ya le Yuropa ku ni miako yo tala leyikulu ya matiko hinkwawo, ni vatirhi van’wana lava va nga vulavuliki ririmi ra kwalaho.

Kavula, malembe xidzana yo tala etindhawini to tala a va boheka ku langutana ni nsimu ya tindzimi to tala. Hi xikombiso, le India ku ni tindzimi ta 14 leti vulavuriwaka ngopfu, ni tindzimi tin’wana leti nga vulavuriwiki ngopfu ni marhavi ya tona, leti kumbexana ti nga 1 000. Papua New Guinea ri na tindzimi to tlula 700. Kambe kwalomu ka va-1960 na va-1970 Timbhoni ta le Luxembourg ti kume leswaku nsimu ya tona a yi katsa vanhu va tinxaka to tlula 30—kutani endzhaku ka sweswo ku fike tinxaka ta kwalomu ka 70. Sweden ri vika leswaku ri hundzukile ku suka eka tiko leri nga na ririmi rin’we leri tirhisiwaka hi un’wana ni un’wana, ri va tiko leri vulavulaka tindzimi ta 100 leti hambaneke. Xana Timbhoni ta Yehovha ti endle yini hi leswi?

Eku sunguleni, hakanyingi a ti lwela ku kuma ririmi ra n’wini wa muti ivi ti ringeta ku kuma tibuku leti a nga ti hlayaka. Le Denmark, ku tirhisiwe tikhasete leti nga rhekhodiwa leswaku vanhu lavanene va Maturkey va kota ku twa rungula hi ririmi ra vona vini. Switzerland a ri ri ni vatirhi vo tala lava humaka le Italy ni le Spain. Ntokoto wa Rudolf Wiederkehr eku pfuneni ka van’wana i xikombiso xa ndlela leyi swilo swi sunguleke ha yona. U ringete ku nyikela vumbhoni eka wanuna wa Muntariyana, kambe exikarhi ka vona a nga ri kona loyi a a kota ku vulavula ririmi ra lowun’wana ku antswa. Xana a va ta endla yini? Makwerhu wa hina u n’wi siyele Xihondzo xo Rindza xa Xintariyana. Ku nga khathariseki xiphiqo xa ririmi, Makwerhu Wiederkehr u tlhelerile. U sungule dyondzo ya Bibele ni wanuna loyi ni nsati wa yena, ni jaha ra vona ra malembe ya 12 hi vukhale. Buku ya Makwerhu Wiederkehr ya ku dyondza a yi ri ya Xijarimani, kambe u nyike ndyangu lowu tikopi ta Xintariyana. Loko va heleriwa hi marito a ku tirha mavoko. Minkarhi yin’wana mufana loyi lontsongo, loyi a a dyondza Xijarimani exikolweni, a tirha tanihi mutoloki. Ndyangu wolowo hinkwawo wu amukele ntiyiso, naswona hi ku hatlisa wu sungule ku hlanganyela ni van’wana.

Kambe kahle-kahle timiliyoni ta vatirhi lava humaka le Greece, Italy, Portugal, Spain, Turkey na Yugoslavia a ti ya le Jarimani ni le matikweni man’wana. A va kota ku nyikiwa mpfuno wa moya hi laha ku humelelaka hi ririmi ra vona. Timbhoni tin’wana ta kwalaho ti sungule ku dyondza tindzimi ta lava nga ta hi ntirho. Le Jarimani, hofisi ya rhavi yi lunghiselele tidyondzo ta Xiturkey. Timbhoni ta le matikweni man’wana leti a ti tiva ririmi leri a ri laveka ti rhamberiwe ku rhurhela etindhawini leti a ku ri ni xilaveko lexi hlawulekeke xa mpfuno.

Vatirhi van’wana lava humaka ematikweni mambe a va nga si tshama va hlangana ni Timbhoni ta Yehovha, naswona a va ri ni ndlala ya swilo swa moya hakunene. A va tlangela matshalatshala lama endliwaka ku va pfuna. Ku vumbiwe mavandlha yo tala ya tindzimi timbe. Hi ku famba ka nkarhi, vanhu van’wana lava va nga ta hi ntirho va tlhelele ematiko-xikaya ya vona leswaku va yisa vutirheli emahlweni etindhawini leti khale a ti nga si tshama ti kuma vumbhoni lebyi heleleke mayelana ni Mfumo wa Xikwembu.

Ntshovelo Lowukulu Ku Nga Khathariseki Swiphiqo

Timbhoni ta Yehovha ti tirhisa tindlela leti fanaka ta ku chumayela emisaveni hinkwayo. Le Amerika N’walungu ti chumayele hi ku hiseka ti vula evhangeli ku tlula dzana ra malembe. Kutani ke, a swi hlamarisi loko ku ve ni ntshovelo lowukulu. Hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha leti chivirikaka ta 624 097 le tikweni ra U.S. na Canada. Hambi swi ri tano, leswi a swi nga vangiwi hikwalaho ka leswi ku chumayela ka vona le Amerika N’walungu a ku nga kanetiwi.

Hambi leswi hulumendhe ya Canada yi nga herisa ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ni minhlangano ya tona ya le nawini hi 1945, vuyelo lebyi pfunaka bya xiboho xolexo a byi vonakanga hi ku hatlisa exifundzheni-nkulu xa Quebec. Hi September 1945, mintshungu ya Makhatoliki yi hlasele Timbhoni ta Yehovha le Châteauguay ni le Lachine. Timbhoni ti khomiwile ni ku hehliwa va ku ti pfuxa dzolonga hi leswi tibuku leti a ti ti hangalasa a ti sola Kereke ya Rhoma Khatoliki. Van’wana va hoxiwe ekhotsweni hikwalaho ka leswi a va hangalasa tibuku ta Bibele leti a ti nga pfumeleriwanga hi ndhuna ya maphorisa. Hi 1947, a ku ri na milandzu ya 1 700 ehenhleni ka Timbhoni, leyi a ya ha rindzele ku tengiwa le tihubyeni ta Quebec.

Loko tihuvo ti ri karhi ti ringeta ku kambisisa milandzu leyi fanaka, Timbhoni ti lerisiwe ku chumayela evhangeli hi nomu, ti tirhisa Bibele ntsena—ti tirhisa Douay Version ya Khatoliki loko swi koteka. Vatirheli va nkarhi hinkwawo lava humaka eka swiphemu swin’wana swa Canada va tinyiketele ku dyondza Xifurwa ivi va rhurhela le Quebec leswaku va ta kota ku hlanganyela eku hangalaseni ka vugandzeri bya ntiyiso kwale.

Makhatoliki yo tala lama tinyiketeleke ma rhambele Timbhoni emakaya ya wona ivi ma ti vutisa swivutiso, hambi leswi hakanyingi a ma ku: ‘Ndzi Murhoma Khatoliki naswona a ndzi nge hundzuki.’ Kambe loko va tivonela leswi Bibele yi swi vulaka hi voxe, makume ya magidi ya vona va hundzukile, hikwalaho ko rhandza ntiyiso ni ku navela ku tsakisa Xikwembu.

Ni le United States a ku laveka leswaku ku vulavuriwa etihubyeni leswaku ku ta simekiwa mfanelo ya Timbhoni ta Yehovha ya ku chumayela erivaleni na hi yindlu na yindlu. Ku sukela hi 1937 ku ya ka 1953, a ku ri na milandzu yo tano ya 59 leyi katsaka Timbhoni leti nga yisiwa eHubyeni-nkulu le Washington, D.C.

Ku Languta Masimu Lama Nga Aviwangiki

Xikongomelo xa Timbhoni ta Yehovha a hi ku endla xo karhi eku chumayeleni ka mahungu lamanene kambe i ku fikelela un’wana ni un’wana la kotekaka hi rungula ra Mfumo. Hikwalaho ka xikongomelo xexo, Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha yi nyike hofisi yin’wana ni yin’wana ya rhavi vutihlamuleri bya xiphemu xo karhi xa nsimu ya misava. Tanihi leswi ku vumbiwaka mavandlha ensin’wini ya rhavi, vandlha rin’wana ni rin’wana ri nyikiwa xiphemu xa nsimu yoleyo leswaku ri chumayela kona. Kutani vandlha ri ava nsimu hi swiyenge leswi swi nga averiwaka mintlawa kumbe vatirheli vo karhi evandlheni. Vona va tikarhatela ku fikelela n’wini wa muti hi minkarhi leyi tolovelekeke. Kambe ku vuriwa yini hi tindhawu leti ku nga riki na mavandlha lama averiweke tona?

Hi 1951 ku kambisisiwe matiko hinkwawo ya le United States leswaku ku kumiwa leswaku hi tihi tindhawu leti a ti nga endzeriwi nkarhi na nkarhi hi Timbhoni ta Yehovha. Hi nkarhi wolowo, kwalomu ka tiphesente ta 50 a ti nga tirhiwi kumbe a to tshuka ti tirhiwa switsongo. Ku endliwe malunghiselelo leswaku Timbhoni ti yisa vutirheli bya tona emahlweni etindhawini leti hi tin’hweti ta ximumu kumbe hi minkarhi leyi faneleke, ti ri karhi ti tiyimisele ku vumba mavandlha. Loko vanhu va nga ri emakaya, a ku siyiwa rungula leri nga tsariwa hi muchini, swin’we ni buku ya Bibele. A ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele hi ku tsala mapapila. Endzhakunyana, maphayona yo hlawuleka ma rhumeriwe emasin’wini yo tano leswaku ma ya vonana ni lava tsakelaka lava kumiweke.

Ntirho lowu a wu helanga hi va-1950. Emisaveni hinkwayo, ematikweni lawa madoroba ya kona lamakulu ma kumaka vumbhoni kambe ku ri ni masimu lama nga aviwangiki, ku endliwa matshalatshala lamakulu lama yaka emahlweni leswaku ku fikeleriwa vanhu lava nga kumiwiki nkarhi na nkarhi. Le Alaska hi 1970, kwalomu ka 20 wa tiphesente ta vanhu a va tshama eswimitanini leswi nga swoxe. Vo tala va vanhu lava a va kumeka kahle hi xixika loko ku nga ha phasiwi ngopfu tinhlampfi. Kambe wolowo i nkarhi lowu ku nga ni gamboko leyikulu, naswona swiyimo swi endla leswaku swi va ni khombo ku famba hi xihaha-mpfhuka. Hambi swi ri tano, Maeskimo, Maindiya ni Maaleut a va lava nkarhi wa ku dyondza hi ta lunghiselelo ra vutomi lebyi nga heriki ehansi ka Mfumo wa Xikwembu. Leswaku va va fikelela, ntlawa wa Timbhoni ta 11 lowu tirhisaka swihaha-mpfhuka wu hahe wu ya eka swimitana swa 200 leswi hangalakeke endhawini leyi ya swikwere khilomitara swa 844 000 hi nkarhi wa malembe mambirhi. Leswi hinkwaswo a swi hakeleriwa hi minyikelo ya ku tirhandzela leyi lunghiseleriweke hi Timbhoni ta kwalaho.

Mayelana ni maendzo yo tano ya ku chumayela, Timbhoni leti vupfeke ti khutaziwe ku kambisisa ku rhurhela etindhawini leti nge tikweni ra tona laha xilaveko xa vahuweleri va Mfumo xi nga xikulu. Magidi ya swi pfumerile. Exikarhi ka lava va endleke tano le United States ku na Eugene na Delia Shuster lava sukeke le Illinois hi 1958 leswaku va ya tirha le Hope, Arkansas. Va tshame malembe yo tlula makume manharhu leswaku va ta hlengeleta vanhu lava tsakelaka, va va vumba va endla vandlha, ni ku va pfuna leswaku va kula va va Vakreste lava vupfeke.

Hi ku khutaziwa hi mulanguteri wa vona wa xifundzha, hi 1957, Alexander B. Green ni nsati wa yena va suke le Dayton, Ohio, leswaku va ya tirha le Mississippi. Eku sunguleni va averiwe ku ya le Jackson ivi endzhaku ka malembe mambirhi va ya le Clarksdale. Hi ku famba ka nkarhi, Makwerhu Green u tirhe etindhawini ta ntlhanu. Hinkwato a ti ri ni mavandlha lamatsongo lama a ma lava mpfuno. A tihlayisa hi ku tirha tanihi mubasisi wa tindlu, ni muhlayisi wa ntanga, a lunghisa fanichara ni mimovha, ni swin’wana. Kambe ngopfu-ngopfu a a tikarhatela ku chumayela mahungu lamanene. U pfune Timbhoni ta kwalaho leswaku ti kula emoyeni, a tirha na tona leswaku ti fikelela vanhu va le nsin’wini ya tona, naswona hakanyingi a a va pfuna eku akeni ka Holo ya Mfumo a nga si rhurhela emahlweni.

Hi 1967, loko Gerald Cain a ve Mbhoni le vupela-dyambu bya United States, yena ni ndyangu wa yena va xi vonile xilaveko xa xihatla xa ntirho wa ku vula evhangeli. Hambi loko va nga si khuvuriwa, a va endla malunghiselelo ya ku ya tirha laha xilaveko a xi ri xikulu kona. Va tirhe mune wa malembe ni vandlha leri nge Needles, le California. A ri ri ni vutihlamuleri bya nsimu leyi katsaka swiphemu swa matiko manharhu le vupela-dyambu bya United States. Loko va boheke ku rhurha hikwalaho ka mavabyi, nakambe va hlawule ndhawu leyi a yi ri ni xilaveko lexi hlawulekeke xa mpfuno, naswona va hundzule xiphemu xa kaya ra vona xi va Holo ya Mfumo. Va ye emahlweni va rhurha, kambe ngopfu-ngopfu lexi a va xi xiya a ku ri ku tshama endhawini leyi a va ta kota ku pfuna swinene hi ku nyikela vumbhoni.

Loko nhlayo ya mavandlha yi ri karhi yi engeteleka, etindhawini tin’wana a ku va ni xilaveko lexikulu ngopfu xa vakulu lava fanelekaka. Leswaku va hlangavetana ni xilaveko lexi, magidi ya vakulu va tinyiketele ku hamba va famba (naswona hi mali ya vona) va ya emavandlheni lama nga ehandle ka ndhawu ya ka vona. A va teka riendzo kanharhu, mune, ntlhanu kumbe minkarhi leyi tlulaka yoleyo—leswaku va va kona eminhlanganweni ni le nsin’wini ya vandlha ni leswaku va ta risa ntlhambi. Leswi a swi lo endliwa le United States ntsena kambe ni le El Salvador, Japani, Netherlands, Spain ni le matikweni man’wana yo tala. Eminkarhini yin’wana vakulu ni mindyangu ya vona va rhurhile leswaku va kota ku pfuna eka xilaveko lexi.

Vuyelo byi ve byihi? Xiya tiko rin’wana. Le ndzhaku hi 1951, loko ku tivisiwa ro sungula hi malunghiselelo yo tirha nsimu leyi nga aviwangiki, a ku ri ni mavandlha ya kwalomu ka 3 000 le United States, lama hi avhareji a ma ri na vahuweleri va 45 ha rin’we. Hi 1975, a ku ri na mavandlha ya 7 117, naswona nhlayo ya Timbhoni leti chivirikaka leti hlanganyelaka ni vandlha rin’wana ni rin’wana a yi tlakuke yi lava ku va 80.

Vumbhoni lebyi nyikeriweke hi vito ra Yehovha ni Mfumo wa yena ku sukela hi 1945 ku ya ka 1975 a byi ri byikulu ku tlula byihi na byihi lebyi tshameke byi endliwa ku fikela hi nkarhi wolowo.

Nhlayo ya Timbhoni yi kurile ku sukela eka 156 299 hi 1945 yi ya ka 2 179 256 hi 1975 emisaveni hinkwayo. Un’wana ni un’wana wa lava u hlanganyerile hi yexe eku chumayeleni ka le rivaleni hi ta Mfumo wa Xikwembu.

Hi 1975, Timbhoni ta Yehovha a ti ri bizi ematikweni ya 212 (lama hlayeriweke hi ku ya hi leswi mepe a wu tsemisiwe xiswona eku sunguleni ka va-1990). Etiko-nkulu ra U.S. ni le Canada, 624 097 wa vona a va yisa vutirheli bya vona emahlweni. Le Yuropa, ehandle ka laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Soviet Union, a ku ri na van’wana va 614 826. Afrika a ri twa rungula ra ntiyiso wa Bibele eka Timbhoni ta 312 754 leti a ti hlanganyela entirhweni lowu kwale. Mexico, Amerika Xikarhi na Amerika Dzonga a ma tirhiwa hi Timbhoni ta 311 641; le Asia, a ti ri 161 598; le Australia ni le swihlaleni swin’wana swo tala swa misava hinkwayo, a ti ri 131 707.

Hi malembe ya 30 ku fikela hi 1975, Timbhoni ta Yehovha ti nyikele tiawara ta 4 635 265 939 entirhweni wa ku chumayela ni ku dyondzisa vanhu. Nakambe va fambise tibuku, swibukwana ni timagazini ta 3 914 971 158 eka vanhu lava tsakelaka leswaku va va pfuna ku vona ndlela leyi va nga pfunekaka ha yona eka xikongomelo xa Yehovha xa rirhandzu. Hi ku twanana ni xileriso xa Yesu xa ku endla vadyondzisiwa, va endle maendzo yo vuyela ya 1 788 147 329 eka vanhu lava tsakelaka naswona hi 1975 a va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta mahala ta 1 411 256 ni vanhu ha un’we-un’we ni mindyangu.

Hi 1975 ku chumayela ka mahungu lamanene a ku fike ematikweni ya 225. Eka matiko yo tlula 80 lawa mahungu lamanene ma chumayeriweke eka wona hi 1945, kambe laha a ku nga ri na mavandlha hi lembe rero, mavandlha ya Timbhoni leti hisekaka a ma andza hi xihatla hi 1975. Tindhawu leti a ti katsa na Riphabliki ra Korea, leri a ri ri ni mavandlha ya 470, Spain, ri ri na 513, Zaire, ri ri na 526, Japani, ri ri na 787, na Italy ri ri na 1 031.

Ku sukela hi 1945 ku ya ka 1975, vanhu vo tala lava va veke Timbhoni ta Yehovha a va tivulanga lava totiweke hi moya wa Xikwembu lava nga ni ku langutela ka vutomi bya le tilweni. Hi ximun’wana xa 1935, nhlayo ya lava dyeke swifanekiselo hi Xilalelo xa Hosi a va ri tiphesente ta 93 eka lava va hlanganyeleke evutirhelini bya nsimu. (Endzhakunyana hi lembe rolero, “vunyingi lebyikulu” bya Nhlavutelo 7:9 byi kombisiwe byi ri lebyi vumbiwaka hi vanhu lava nga ta hanya hi laha ku nga heriki emisaveni.) Hi 1945 nhlayo ya Timbhoni leti a ti langutele ku hanya eparadeyisini emisaveni a yi tlakukile ku fikela eyinhleni leyi va endleke tiphesente ta 86 ta lava hlanganyeleke eku chumayeleni ka mahungu lamanene. Hi 1975 lava va tivuleke Vakreste lava totiweke a va ri ehansi ka hafu ya phesente yin’we ya nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo. Hambi leswi a va hangalake ematikweni ya 115 hi nkarhi wolowo, lava va totiweke va hambete va tirha ehansi ka Yesu Kreste tahihi nyandza yin’we.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 463]

“Hi mpfhuka mi fika laha vanhu hinkwavo va vulavula hi Bibele”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 466]

“Leswi wa ha ku ndzi byelaka swona hi leswi ndzi nga tshama ndzi swi hlaya eBibeleni malembe yo tala lama hundzeke”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 470]

Magidi ya rhurhele eswiphen’wini leswi nge matikweni ya vona laha a ku ri na xilaveko lexikulu xa Timbhoni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 472]

“Hakelo leyi nga ringanisiwiki”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 475]

Ku rhumeriwe Timbhoni leti fanelekaka ematikweni lama nga ni xilaveko lexi hlawulekeke

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 486]

Timbhoni ta le Nigeria ti paluxe vafundhisi ni tidyondzo ta vona ta vunwa hi tinhlamuselo ta matimba ta Matsalwa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 497]

Loko va heleriwa hi marito a ku tirha mavoko

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 499]

Xikongomelo a ku ri yini? Ku fikelela un’wana ni un’wana la kotekaka hi mahungu lamanene ya Mfumo

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 489]

Ku endliwe matshalatshala yo tala leswaku ku fikeleriwa vanhu va le China hi mahungu lamanene ya Mfumo wa Yehovha

Ku rhumeriwe magidi ya mapapila, swiphephana ni tibuku swi huma hi le Chefoo exikarhi ka 1891 na 1900

C. T. Russell u nyikele nkulumo le Shanghai ivi a endzela madoroba ni swimitana swa 15, hi 1912

Makhalipotiya ma hangalase tibuku to tala eribuweni ra China, ma tlhela ma nghena etikweni, hi 1912-18

Maphayona ya Majapani ma tirhe laha hi 1930-31

Vuhaxi bya xiya-ni-moya byi endliwile hi Xichayina le Shanghai, Peking ni le Tientsin hi va-1930; hikwalaho ka sweswo, ku te mapapila ma kombela tibuku, ma huma hi le swiphen’wini swo tala swa China

Maphayona yo huma le Australia ni le Yuropa ma nyikele vumbhoni le Shanghai, Peking, Tientsin, Tsingtao, Pei-tai-ho, Chefoo, Weihaiwei, Canton, Swatow, Amoy, Foochow, Hankow, ni le Nanking hi va-1930 na va-1940. Man’wana a ma huma hi le Burma Road ivi ma nyikela vumbhoni le Pao-shan, Chungking, ni le Ch’eng-tu. Maphayona ya kwalaho a ma tirha le Shensi ni le Ningpo

[Xifaniso]

Varhumiwa lava leteriweke eGilead, vo tanihi Stanley Jones (eximatsini) na Harold King (exineneni), va tirhe laha ku sukela hi 1947 ku ya eka 1958, swin’we ni mindyangu ya Timbhoni ta laha leti hisekaka

[Mepe]

CHINA

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 462]

“Sibia” xi tirhe tanihi kaya leri fambaka ematini ra varhumiwa le West Indies

G. Maki

S. Carter

R. Parkin

A. Worsley

[Mepe]

(For fully fomatted text, see publication)

BAHAMAS

SWIHLALA SWA LEEWARD

SWIHLALA SWA VIRGIN (SWA U.S.)

SWIHLALA SWA VIRGIN (SWA BRITAIN)

SWIHLALA SWA WINDWARD

[Mepe lowu nga eka tluka 477]

(For fully fomatted text, see publication)

Mati ya ntiyiso lama nyikaka vutomi ma tlule mindzilakana ya matiko ma ya ematlhelweni yo tala ya Afrika

KENYA

AFRIKA DZONGA

GHANA

MALAWI

NIGERIA

SIERRA LEONE

ZAMBIA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 464]

Varhumiwa le Bolivia, Edward Michalec (eximatsini) na Harold Morris (exineneni) va rhange va chumayela le La Paz

[Xifaniso lexi nga eka tluka 465]

Xikepe lexi va nge i “El Refugio,” lexi akiweke hi Timbhoni le Peru, xi tirhisiwe ku yisa rungula ra Mfumo eka vanhu lava tshamaka ekusuhi ni milambu ya le henhla ka Amazon

[Xifaniso lexi nga eka tluka 467]

Titlilasi to dyondzisa vanhu ku hlaya ni ku tsala leti fambisiweke hi Timbhoni le Mexico ti pfune vanhu va makume ya magidi leswaku va hlaya Rito ra Xikwembu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 468]

Makwerhu Knorr (emahlweni exineneni) u hlangane ni Timbhoni eminhlanganweni leyitsongo emapurasini ni le tintshaveni le Argentina loko va aleriwe ku hlangana erivaleni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 469]

Exikarhi ka magidi ya Timbhoni leti rhurheleke ematikweni man’wana leswaku ti ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu a ku ri ni mindyangu, yo tanihi Harold na Anne Zimmerman, ni vana va vona va mune lavatsongo, (Colombia)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 471]

Loko va angula eka xirhambo xa vatirhi vo tirhandzela, Tom na Rowena Kitto va rhurhele le Papua leswaku va ya dyondzisa ntiyiso wa Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 471]

John na Ellen Hubler, lava landzeriweke hi Timbhoni tin’wana ta 31, va rhurhele le New Caledonia. Emahlweni ko va va boheka ku suka, vandlha se a ri simekiwile ri tiya kwalaho

[Xifaniso lexi nga eka tluka 473]

Tanihi jaha ra le Samoa Vupela-dyambu, Fuaiupolu Pele u hlangavetane ni ntshikilelo wo nonon’hwa wa ndyangu ni vanhu loko a kunguhate ku va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 474]

Endzhaku ka loko Shem Irofa’alu ni vanghana va yena va khorwisekile leswaku leswi Timbhoni ta Yehovha ti swi dyondzisaka hakunene a ku ri ntiyiso, tikereke ta le swimitanini swa 28 swa le Swihlaleni swa Solomon, ti hundzuriwe ti va Tiholo ta Mfumo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 476]

Leswaku Timbhoni ti chumayela le Etiyopiya eku sunguleni ka va-1950, a ti fanele ku aka ndhawu ya vurhumiwa, ti dyondzisela vanhu kona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 478]

Loko Gabriel Paterson (la kombisiweke laha) a xungetiwe hi ku hlongoriwa, mulawuri un’wana la dumeke u n’wi tiyisekisile: ‘Ntiyiso wu fana ni nambu lowu khulukaka hi matimba; hambi wo wu akela damu wu ta khapa edan’wini rero’

[Swifaniso leswi nga eka tluka 479]

Hi 1970 entsombanweni le Nigeria, Timbhoni letintshwa ta 3 775 ti khuvuriwile; a ku endliwa swilo hi vukheta ku tiyiseka leswaku un’wana ni un’wana hakunene a a faneleka

[Swifaniso leswi nga eka tluka 481]

Minkombiso ya tibayiskopo (laha Afrika ni le matikweni lama ri rhendzeleke) yi endle vanhu va vona vukulu bya nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 482]

João Mancoca (la kombisiweke laha) ni nsati wakwe Mary u tirhele Yehovha hi makume ya malembe a tshembekile, a langutane ni swiyimo leswi nonon’hwaka swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 483]

Hi 1961, Ernest Heuse Lontsongo, ni ndyangu wa yena, u kote ku nghena le Zaire (laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Congo) leswaku a ya pfuna hi ndzetelo wa moya eka lava hakunene a va lava ku tirhela Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 485]

Hambi leswi a ku nga si hela lembe a khuvuriwile naswona a nga tivi munhu la nga Mbhoni le Kenya, Mary Whittington u yile leswaku a ya pfuna van’wana ku dyondza ntiyiso

[Xifaniso lexi nga eka tluka 487]

Mary Nisbet (la nga emahlweni exikarhi), a ri exikarhi ka majaha ya yena Robert na George, lava phayoneke le Afrika Vuxa hi va-1930, kutani (la nga endzhaku) i jaha ra yena William ni nsati wa yena Muriel, lava tirheke le Afrika Vuxa ku sukela hi 1956 ku ya ka 1973

[Swifaniso leswi nga eka tluka 488]

Entsombanweni wa le Philippines hi 1945, ku nyikeriwe swiletelo mayelana ni ndlela ya ku dyondzisa hi tidyondzo ta Bibele ta le makaya

[Swifaniso leswi nga eka tluka 490]

Don na Mabel Haslett, varhumiwa vo sungula endzhaku ka nyimpi le Japani, va ri entirhweni wo nyikela vumbhoni exitarateni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 491]

Lloyd Barry (exineneni) u tirhe eJapani malembe ya 25, eku sunguleni a ri murhumiwa ivi a va mulanguteri wa rhavi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 491]

Don na Earlene Steele, varhumiwa vo sungula eka vo tala lava tirheke le Riphabliki ra Korea

[Xifaniso lexi nga eka tluka 492]

Eka malembe lama hundzeke, minkarhi yin’wana vapfuxi va madzolonga va hlongole Fred Metcalfe loko a ringeta ku chumayela hi Bibele le Ireland; kambe loko vanhu endzhaku va tinyika nkarhi wa ku yingisa, magidi le Ireland ma ve Timbhoni ta Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 493]

Ku nga khathariseki nkaneto wa vafundhisi, magidi ma ye emintsombanweni ya Timbhoni le Italy (eRhoma, hi 1969)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 494]

Hi nkarhi wa ku yirisiwa, minhlangano ya vandlha hakanyingi a yi khomeriwa enhoveni, hi ndlela yo endla pikiniki, tanihi la Portugal

[Swifaniso leswi nga eka tluka 495]

Timbhoni ti ri ekhotsweni le Cádiz, eSpain, ti hambete ti chumayela hi ku tsala mapapila

[Swifaniso leswi nga eka tluka 496]

Mintsombano leyikulu yi nyike vanhu nkarhi wo tivonela ni ku titwela hi voxe leswaku Timbhoni i vanhu va njhani

Paris, eFurwa (1955)

Nuremberg, eJarimani (1955)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 498]

Leswaku ti fikelela vanhu hinkwavo le Luxembourg hi mahungu lamanene, Timbhoni ta Yehovha ti boheke ku tirhisa tibuku ta tindzimi ta kwalomu ka dzana

Ndzima 22

Xiphemu 5—I Timbhoni Ku Ya Fika eMakun’wini Ya Misava

Hi 1975 ku endliwe swiboho swa nkoka mayelana ni ndlela leyi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu ta fambisiwa ha yona eyindlu-nkulu ya tona ya misava. Hi nkarhi wolowo a va nga swi tivi leswaku i masimu wahi lawa a ma ha ta pfuleka leswaku ku chumayeriwa swinene emahlweni ka makumu ya mafambiselo lawa ya swilo, kumbe leswaku a ka ha ta chumayeriwa nkarhi wo tanihi kwihi ematikweni lawa a va chumayela eka wona hi ku ntshunxeka hi malembe yo tala. Kambe a va lava ku tirhisa nkarhi wun’wana ni wun’wana hi ndlela leyinene. Matluka 502 ku ya ka 520 ma hlamusela ku hundzuka kun’wana loku tsakisaka.

KU VE ni ku hundzuka lokukulu le Amerika Dzonga. Ku nga si hela malembe yo tala Timbhoni ta Yehovha le Ecuador ti langutane ni nhlaselo wa mintshungu ya Khatoliki, vaprista va Khatoliki le Mexico a va fuma tanihi tihosi eswimitanini swo tala, naswona hulumendhe yi yirise Timbhoni ta Yehovha le Argentina ni le Brazil. Kambe swiyimo swi hundzuke hi ndlela leyi hlamarisaka. Sweswi vo tala va lava va nga dyondzisiwa ku chava kumbe ku venga Timbhoni, vona hi voxe i Timbhoni ta Yehovha. Van’wana hi ntsako va yingisa loko Timbhoni ti va endzela leswaku va ta avelana rungula ra Bibele ra ku rhula. Timbhoni ta Yehovha ti tiviwa swinene naswona ta xiximiwa.

Mpimo wa mintsombano ya vona ni ku tikhoma ka Vukreste ka lava va nga kona eka yona ku koke nyingiso. Mintsombano yin’wana yo tano mimbirhi, leyi khomiweke hi nkarhi wun’we le São Paulo ni le Rio de Janeiro, le Brazil, hi 1985, a yi ri na nhlayo ya lava veke kona hinkwavo va 249 351. Endzhaku, mintsombano yin’wana ya 23 yi khomiwile leswaku ku hlengeletiwa vanhu lava tsakelaka le Brazil hinkwaro, laha hinkwavo lava a va ri kona va veke 389 387. Vuyelo bya ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Brazil tanihi vadyondzisi va Rito ra Xikwembu byi vonake erivaleni loko vanhu va 4 825 va kombise ku tinyiketela ka vona eka Yehovha hi nkhuvulo wa mati eka nongonoko wolowo wa mintsombano. Endzhaku ka ntlhanu wa malembe, hi 1990, a swi boha leswaku ku khomiwa mintsombano ya 110 le Brazil hinkwaro leswaku yi kota ku hlanganisa vanhu va 548 517 lava veke kona. Enkarhini lowu vanhu va 13 448 va tinyiketele ku khuvuriwa hi mati. Etikweni hinkwaro vanhu va magidi ya madzana ha un’we-un’we ni mindyangu a va amukela Timbhoni ta Yehovha leswaku ti va letela hi Rito ra Xikwembu.

Kutani ku vuriwa yini hi Argentina? Endzhaku ka makume ya malembe ehansi ka minsivelo ya hulumendhe, Timbhoni ta Yehovha ti swi kotile ku hlanganyela hi ku ntshunxeka nakambe hi 1985. Mawaku ntsako wa kona eka lava 97 167 lava a va ri kona eka nongonoko wa mintsombano yoleyo! Ehansi ka xihloko xa rona lexi nge “Mfumo Lowu Kulaka—Wa Timbhoni Ta Yehovha,” phepha-hungu ra kwalaho, Ahora ri hlamale ku hleleka ka ntshungu wa le ntsombanweni le Buenos Aires, ni ndlela leyi a va pfumala xihlawu-hlawu xa rixaka ni xiyimo xa munhu, ku rhula ka vona ni rirhandzu leri va ri kombiseke. Ri hete hi ku: “Ku nga khathariseki leswaku ha pfumela kumbe a hi pfumeli eka mavonelo ni tidyondzo ta vona, ntshungu lowu hinkwawo wu faneriwa hi ku xiximiwa.” Hambi swi ri tano, vanhu vo tala va le Argentina va endle leswi tlulaka swoleswo. Va sungule ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha, ivi va hlanganyela eminhlanganweni leyi khomeriwaka eHolweni ya Mfumo leswaku va ya vona ndlela leyi Timbhoni ti tirhisaka mimpimanyeto ya Bibele ha yona evuton’wini bya tona. Kutani vahlaleri lava va endle xiboho. Eka malembe lama landzeleke ya nkombo, makume ya magidi ya vona ma tinyiketele eka Yehovha naswona nhlayo ya Timbhoni le Argentina yi tlakuke hi tiphesente ta 71!

Ndlela leyi va nga amukela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ha yona le Mexico a yi hlamarisa swinene. Eka malembe lama hundzeke Timbhoni ta Yehovha kwale a ti tshamela ku hlaseriwa hi mintshungu leyi rhumeriweke hi vafundhisi. Kambe mhaka ya leswaku Timbhoni a ti tlheriselanga kumbe ku lava ku tirihisela yi khumbe vanhu vo tala va timbilu leti tshembekaka. (Rhom. 12:17-19) Nakambe va xiye leswaku Timbhoni a ti tshege tidyondzo ta tona hinkwato eBibeleni, Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke, ematshan’wini ya ku ti tshega hi mindhavuko ya vanhu. (Mt. 15:7-9; 2 Tim. 3:16, 17) A va swi vona leswaku Timbhoni a ti ri na ripfumelo leri a ri ti tiyisa hi xiviri ehansi ka nhlaselo. Mindyangu leyi engetelekeke yi amukele Timbhoni ta Yehovha loko ti tinyiketele ku yi fambisela tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta mahala. Entiyisweni, hi 1992, tiphesente ta 12 ta tidyondzo ta Bibele leti a ti fambisiwa hi Timbhoni emisaveni hinkwayo a ti ri le Mexico, naswona nhlayo leyikulu ya tona a ku ri mindyangu leyikulu. Hikwalaho, nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha le Mexico—ku nga ri lava a va hlanganyela eminhlanganweni kambe lava a va ri vahuweleri lava chivirikaka va Mfumo wa Xikwembu erivaleni—yi kule yi suka eka 80 481 hi 1975 yi va 354 023 hi 1992!

Ni le Yuropa, swiendlakalo leswi nga tolovelekangiki swi pfunetile eku hangalaseni ka rungula ra Mfumo.

Ku Hundzuka Loku Hlamarisaka Le Poland

Hambi leswi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu yirisiwile le Poland ku sukela hi 1939 ku ya ka 1945 (hi nkarhi wa ku lawuriwa hi Manazi na Soviet) ni ku tlhela wu yirisiwa ku sukela hi July 1950 (ehansi ka vulawuri bya Soviet), Timbhoni ta Yehovha a ti tshikanga ku chumayela kwale. Hambi leswi a vo va 1 039 hi 1939, hi 1950 a ku ri na vahuweleri va Mfumo va 18 116, naswona vona va hambete va ri vavuri va evhangeli hi ku hiseka (va ri karhi va tirhisa vutlharhi). (Mt. 10:16) Hambi swi ri tano, mayelana ni tinhlengeletano, a va ti khoma exihundleni—le handle ka muti, eswitlatini leswikulu ni le makhwatini. Kambe eku sunguleni ka 1982, hulumendhe ya Poland yi va pfumelele ku khoma tinhlengeletano ta vona ta siku rin’we va ri hi nhlayo leyi ringaneleke eka miako leyi hirhiwaka.

Kutani, hi 1985 switediyamu swa Poland leswikulu swi tirhisiwe hi Timbhoni ta Yehovha eka mintsombano leyikulu ya mune hi n’hweti ya August. Loko mupfhumba la humaka le Austria a fika hi xihaha-mpfhuka, u hlamarisiwe hi ku twa xitiviso hi xikurisa-marito xi ri karhi xi amukela Timbhoni ta Yehovha le Poland entsombanweni wa vona. Hi ku vona ku hundzuka ka langutelo leri kombisiweke hi hulumendhe, Mbhoni ya le Poland leyi dyuhaleke leyi a yi ri kwale ku ta amukela muendzi a yi swi kotanga ku tikhoma ivi yi rila hi ntsako. Lava veke kona eka mintsombano leyi a ku ri vapfhumba va 94 134, ku katsa ni mintlawa leyi humaka ematikweni ya 16. Xana vanhu hinkwavo va swi tivile leswi a swi endleka? Ina, va swi tivile! Hi nkarhi wa mintsombano leyi, va hlaye swiviko swa kona eka maphepha-hungu ya vona lama tolovelekeke ngopfu, va vona mintshungu ya le ntsombanweni eka thelevhixini, naswona va twa swiphemu swa nongonoko eka xiya-ni-moya xa tiko. Vo tala va vona va swi tsakerile leswi va swi voneke ni ku swi twa.

Hi May 12, 1989, loko hulumendhe yi nyikela mpfumelelo wa le nawini wa Timbhoni ta Yehovha tanihi vandla ra vukhongeri, se a ku sunguriwe ku kunguhata mintsombano leyikulu le Poland. Ku nga si hela tin’hweti tinharhu, ku khomiwe mintsombano minharhu—le Chorzów, le Poznan, ni le Warsaw—ku ri na vanhu va 166 518 loko va hlangane hinkwavo. Lexi hlamarisaka, magidi ya Timbhoni leti a ti huma laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Soviet Union (U.S.S.R.) ni le Czechoslovakia ti swi kotile ku kuma mpfumelelo wa ku famba, naswona ti ve kona. Xana ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wa ku endla vadyondzisiwa a wu tswala mihandzu ematikweni lawa, laha ku nga pfumeli eka Xikwembu a ku seketeriwa swinene hi Mfumo, ku ringana makume ya malembe? Nhlamulo a yi ri erivaleni loko 6 093, ku katsa ni vantshwa vo tala va tinyiketela ku khuvuriwa hi mati emintsombanweni yoleyo.

Vanhu a va swi kota ku tivonela hi voxe leswaku Timbhoni a ti hambanile—hi ndlela leyi xiyekaka swinene. Eka phepha-hungu ra mani na mani a va hlaya timhaka to kota leti: “Lava va gandzelaka Yehovha Xikwembu—hi laha vona vini va vulaka ha kona—va xixima tinhlengeletano ta vona swinene, leti ti nga xikombiso xa vun’we bya vona. . . . Mayelana ni ku hleleka, ku rhula ni ku basa, lava nga entsombanweni i swikombiso leswi u nga swi tekelelaka.” (Życie Warszawy) Vanhu van’wana va le Poland va bohe ku endla leswi tlulaka ku hlalela vatsombani. A va lava leswaku Timbhoni ta Yehovha ti dyondza na vona Bibele. Hikwalaho ka ku letela ko tano hi Rito ra Xikwembu, nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha le Poland yi andze yi suka eka 72 887 hi 1985 yi ya eka 107 876 hi 1992; naswona eka rona lembe rolero, va nyikele tiawara leti tlulaka 16 800 000 va ri eku byeleni ka van’wana hi ta ntshembo lowu hlamarisaka lowu nga eMatsalweni.

Hambi swi ri tano, ku hundzuka loku ku nyanyulaka a ku nga ri le Poland ntsena.

Yuropa Vuxa Ri Pfula Tinyangwa Ta Rona

Hungary ri amukele Timbhoni ta Yehovha ximfumo hi 1989. Leri hi nkarhi wolowo a ri vitaniwa German Democratic Republic (GDR) ri herise ku yirisa ka rona ka malembe ya 40 eka Timbhoni hi 1990, kwalomu ka mune wa tin’hweti endzhaku ka loko ku sunguriwe ku mbundzuxiwa ka Rirhangu ra Berlin. Eka n’hweti leyi landzeleke Vandla ra Vakreste ra Timbhoni ta Yehovha le Romania ri amukeriwe ximfumo hi hulumendhe leyintshwa ya le Romania. Hi 1991 Ndzawulo ya Vululami le Moscow yi tivise leswaku Mpfumelelo wa “Nhlengeletano ya Vukhongeri ya Timbhoni ta Yehovha laha U.S.S.R.” wu tsarisiwe enawini. Hi lembe rolero ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Bulgaria wu amukeriwe ximfumo. Hi 1992, Timbhoni ta Yehovha le Albania ti amukeriwe ximfumo.

Xana Timbhoni ta Yehovha ti endle yini hi ntshunxeko lowu ti nyikiweke wona? Muhleri wa phepha-hungu u vutise Helmut Martin mulanguteri wa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le GDR a ku: “Xana mi ta hlanganyela eka tipolitiki?” Phela, sweswo hi leswi vafundhisi vo tala va Vujagana a va swi endla. Makwerhu Martin u hlamurile: “Doo, Yesu u nyike vadyondzisiwa va yena xiavelo xa Matsalwa, naswona hi xi languta tanihi ntirho wa hina lowukulu.”—Mt. 24:14; 28:19, 20.

Kahle-kahle Timbhoni ta Yehovha a ti ngo sungula ku byarha vutihlamuleri lebyi eka xiphemu lexi xa misava. Hambi leswi a swi va boha leswaku va tirha ntirho lowu ehansi ka swiyimo leswo tika hi malembe yo tala, eka matiko lawa yo tala mavandlha (lama hlanganaka hi mintlawa leyitsongo) a ma ri kona, naswona vumbhoni a byi nyikeriwa. Kambe sweswi a ku ri ni lunghelo rin’wana. A va kota ku khoma minhlangano leyi a va kota ku rhambela vanhu eka yona hi ku ntshunxeka. A va chumayela hi yindlu na yindlu, va nga chavi ku khomiwa. Laha a ku ri ni matiko lama loko ma hlanganile a ma ri ni vanhu lava tlulaka 390 000 000, naswona a ku ri ni ntirho wo tala lowu a wu fanele ku endliwa. Hi ku xiya swinene leswaku hi hanya emasikwini ya makumu ya mafambiselo ya swilo ya misava ya sweswi, Timbhoni ta Yehovha ti tirhe hi xihatla.

Hambi loko va nga si nyikiwa mpfumelelo wa le nawini, swirho swa Huvo leyi Fumaka swi endzele matiko ma nga ri mangani ku ya vona leswaku ku nga endliwa yini ku pfuna vamakwerhu va Vakreste. Endzhaku ka loko ku yirisa ku herisiwile va ye eka matiko lama engetelekeke ya lawa leswaku va ya pfuneta ku hlela ntirho. Ku nga si hela malembe yo tala, va hlangane ni Timbhoni le Poland, Hungary, Romania, Czechoslovakia, Russia, Ukraine, Estonia na Belarus va vulavula na tona hi xiviri.

Ku lunghiseleriwe mintsombano leswaku ku tiyisiwa Timbhoni leti tshamaka ematikweni wolawo naswona ku yisiwa nyingiso lowu nga erivaleni eka vanhu hi rungula ra Mfumo wa Xikwembu. Ku nga si hela ntlhanu wa tin’hweti endzhaku ka loko laha enkarhini wolowo a ku vitaniwa GDR ku herisiwe nsivelo, ntsombano wo tano wu khomiwile le Rivaleni ra Tiolimpiki eBerlin. Timbhoni leti humaka ematikweni man’wana ya 64 hi ku hatlisa ti amukele xirhambo xa ku va kona. Va swi langute swi ri lunghelo ku tsakela xiendlakalo lexi ni vamakwavo va xisati ni va xinuna va Vakreste lava hi makume ya malembe va kombiseke vutshembeki eka Yehovha va ri ehansi ka nxaniso lowukulu.

Hi 1990 na 1991, ku khomiwe mintsombano yin’wana le Yuropa Vuxa hinkwaro. Endzhaku ka tinhlengeletano ta mune ta kwalaho leti khomiweke le Hungary hi 1990, ku endliwe malunghiselelo ya nhlengeletano ya matiko hinkwawo le Népstadion eBudapest hi 1991. Lava va veke kona a va ri 40 601, va huma ematikweni ya 35. Ro sungula endzhaku ka malembe ya 40 Timbhoni ta Yehovha ti kote ku khoma mintsombano ya le rivaleni le Romania hi 1990. Hi lembe rolero ku khomiwe nongonoko wa tinhlengeletano etikweni hinkwaro, ivi ku landzela mintsombano leyikulu mimbirhi. A ku ri na mintsombano leyi fanaka ya nhungu hi 1991, laha lava veke kona a va ri 34 808. Hi 1990, laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Yugoslavia, ku khomiwe mintsombano eka riphabliki rin’wana ni rin’wana ra leti vumbaka tiko lero. Eka lembe leri landzeleke, hambi leswi tiko a ri xungetiwa hi nyimpi ya xin’wana-manana, Timbhoni ta Yehovha ta 14 684 ti tiphine hi ntsombano wa matiko hinkwawo le Zagreb, ntsindza wa Croatia. Maphorisa a ma hlamarile loko ma vona vanhu va le Croatia, va le Montenegro, va le Serbia, va le Slovak ni van’wana va hlengeletane hi ku rhula leswaku va yingisa nongonoko.

Ni laha hi nkarhi wolowo a ku ri Czechoslovakia, mintsombano yi lunghiseleriwe hi ku hatlisa. Le ntsombanweni wa matiko hinkwawo le Prague hi 1990 a ku ri na vanhu va 23 876. Valawuri va xitediyamu a va tsakisiwe ngopfu hi leswi va swi voneke lerova va nyike Timbhoni tindhawu letikulu ngopfu etikweni rero leswaku ti khoma ntsombano lowu landzelaka. Eka xiendlakalo xexo xa matimu, hi 1991, a ku ri na vatsombani lava hisekaka va 74 587 lava nga tata Xitediyamu xa Strahov le Prague. Vapfhumba vo huma le Czech ni le Slovak a va tsakile ivi va phokotela hi ku hiseka loko ku endliwe xitiviso xa ku humesiwa ka New World Translation of the Holy Scriptures hi tindzimi ta vona, leswaku yi tirhisiwa evutirhelini bya le rivaleni ni ku yi tirhisela dyondzo ya munhu hi xiyexe ni ya le vandlheni.

Nakambe a ku ri hi 1991, loko ro sungula ematin’wini, Timbhoni ta Yehovha ti kote ku khoma mintsombano erivaleni etindhawini leti hi nkarhi wolowo a ti ri eSoviet Union. Endzhaku ka ntsombano wa le Tallinn, Estonia, ku ve ni wun’wana le Siberia. Ku khomiwe yin’wana ya mune emadoroba-nkulu le Ukraine, ni wun’wana le Kazakhstan. Lava veke kona hinkwavo a va ri 74 252. Naswona tanihi mihandzu leyi humesiweke sweswinyana ya ntirho wa ku endla vadyondzisiwa hi Timbhoni ta Yehovha etindhawini leti, 7 820 va tinyiketele ku khuvuriwa hi mati. Lexi a ku nga ri xiboho xa mintlhaveko lexi endliweke hikwalaho ko titwa va nyanyuriwe hi ntsombano. Lava yaka eku khuvuriweni a va tilunghiselerile ka ha ri emahlweni ka ha sele tin’hweti—naswona van’wana, malembe.

Xana vanhu lava hinkwavo a va huma kwihi? A swi ri erivaleni leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu nga sunguli exiphen’wini lexi xa misava. Tibuku ta Watch Tower ti poseriwe le Russia khale hi 1887. Hi 1891, muungameri wo sungula wa Sosayiti ya Watch Tower, u endzele le Kishinev (leri sweswi ri nga le Moldova). Swichudeni swin’wana swa Bibele swi ye le Russia leswaku swi ya chumayela hi va-1920; kambe valawuri a va ala swinene, kutani mintlawa yi nga ri yingani leyi kombiseke ku tsakela rungula ra Bibele a yi ri yitsongo. Hambi swi ri tano, xiyimo xi hundzukile hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ni le ndzhaku ka yona. Mindzilakana ya tiko yi tsemiwe hi vuntshwa, kutani vaaki vo tala va tlhele va wela ematikweni ya vona ya khale. Hikwalaho, Timbhoni leti tlulaka gidi leti vulavulaka Xiukraine leti humaka laha khale a ku vitaniwa Poland ti tikume ti ri eSoviet Union. Timbhoni tin’wana leti a ti tshama le Romania ni le Czechoslovakia ti kume leswaku tindhawu leti a ti tshama eka tona ti hundzuke Soviet Union. Ku tlula kwalaho, Marhaxiya lama hundzukeke Timbhoni ta Yehovha loko ma ri etikampeni ta nxaniso le Jarimani ma tlhelele ematiko-xikaya ya ka wona, ivi ma famba ni mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu. Hi 1946, a ku ri na Timbhoni leti chivirikaka ta 4 797 le Soviet Union. Vo tala va vona hulumendhe yi va rhurhiseterile yi va yisa etindhawini to hambana-hambana hi malembe yo tala. Van’wana va pfaleriwe etikampeni ta makhotso. Kwihi na kwihi laha a va ya kona a va chumayela. Nhlayo ya vona yi kurile. Hambi loko hulumendhe yi nga si va nyika mpfumelelo wa le nawini, mintlawa ya vona a yi ri karhi yi chivirika nkarhi hinkwawo ku suka le Lviv evupela-dyambu ku ya fikela le Vladivostok endzilakaneni wa le vuxeni bya Soviet Union, entsungeni wa lwandle loko u suka le Japani.

Vo Tala Sweswi Va Swi Lava Ku Yingisa

Loko hi 1991 Timbhoni ti khome mintsombano le khale a ku vitaniwa U.S.S.R. vanhu va kume nkarhi wa kahle wa ku ti vonela ekusuhi. Va endle yini? Le Lviv, Ukraine, phorisa ri byele un’wana wa vatsombani ri ku: “Ma humelela eku dyondziseni ka van’wana leswinene, mi vulavula hi Xikwembu naswona a mi katseki eka mimpfilumpfilu. A hi ri karhi hi vulavula hi leswaku ha yini a hi hamba hi mi xanisa, ivi hi heta hi ku i mhaka ya leswi a hi nga mi yingisi naswona a hi nga tivi nchumu ha n’wina.” Kambe sweswi vo tala va yingisa, naswona Timbhoni ta Yehovha ta swi lava ku va pfuna.

Leswaku va hambeta ni ntirho wa vona hi laha ku humelelaka swinene ematikweni lawa, tibuku ta Bibele a ti laveka. Hi ku hatlisa ku endliwe matshalatshala lamakulu. Le Selters/Taunus, eJarimani, Timbhoni ta Yehovha ti kurise vugandliselo bya tona hi mpimo lowu lavaka ku va lowu phindhiweke kambirhi. Hambi leswi ku kurisiwa loku a ku nga si hetisisiwa, kwalomu ka mavhiki mambirhi endzhaku ka loko ku yirisa ku herisiwile laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Jarimani Vuxa, 25 wa tithani ta tibuku ti rhumeriwe endhawini leyi, ti huma efektri ya ku gandlisa le Selters. Ku sukela loko ku yirisiwa ku herisiwile le matikweni ya le Vuxeni bya Yuropa, ku fikela hi 1992 ku rhumeriwe tithani leti lavaka ku va 10 000 ta tibuku hi tindzimi-nkulu ta kwale ta 14, ti yisiwa ematikweni lawa yo hambana-hambana ti huma le Jarimani, tithani tin’wana ta 698 a ti huma le Italy ni tin’wana to tala leti humaka le Finland.

Hikwalaho ka leswi ti heteke malembe yo tala ti nga hlangani, Timbhoni ta le ka man’wana ya matiko lawa nakambe a ti lava mpfuno etimhakeni ta ku kongomisa vandlha ni ndlela leyi nhlengeletano yi langutelaka ha yona. Leswaku va hlangavetana ni xilaveko lexi xa xihatla, vakulu lava fanelekaka—lava a va kota ku vulavula ririmi ra le tikweni rolero, loko swi koteka—a ku vulavuriwa na vona le Jarimani, United States, Canada ni kun’wana. Xana a va ta swi tsakela ku rhurhela eka rin’wana ra matiko lawa le Yuropa Vuxa leswaku va ya hlangavetana ni xilaveko lexi? N’wangulo wa vona a wu tsakisa hakunene! Laha a swi ta pfuna kona, vakulu lava a va leteriwe le Xikolweni xa Gilead kumbe le Xikolweni xa Ndzetelo wa Vutirheli na vona a va rhumeriwa.

Kutani, hi 1992 ntsombano lowu xiyekaka wa matiko hinkwawo wu khomiwile le St. Petersburg, ku nga muti wa vumbirhi eka leyikulu ya le Russia. Kwalomu ka vapfhumba va 17 000 a va huma ematikweni ya 27 ehandle ka Russia. Ntsombano lowu wu tivisiwe ni le kule swinene. Exikarhi ka lava a va tile a ku ri na vanhu lava a va nga si tshama va twa hi ta Timbhoni ta Yehovha. Lava veke kona va fikelele nhlohlorhi ya 46 214. Vapfhumba lava humaka eswiphen’wini hinkwaswo swa Russia, a va ri kona, van’wana va huma le vuxeni eXihlaleni xa Sakhalin, ekusuhi na Japani. Mintlawa leyikulu yi tile yi huma le Ukraine, Moldova ni le matikweni man’wana lama khale a ma ri xiphemu xa U.S.S.R. Va te ni mahungu lamanene. Swiviko swi komba leswaku mavandlha ha rin’we-rin’we emadoroba-nkulu yo kota Kiev, Moscow na St. Petersburg a ma va ni avhareji ya lava vaka kona eminhlanganweni leyi a yi tlula nhlayo ya Timbhoni kambirhi. Vanhu vo tala lava a va lava leswaku Timbhoni ta Yehovha ti dyondza na vona Bibele a va boheka ku nghenisiwa eka minongonoko ya lava a va yimisiwile. Le Latvia, ku te vapfhumba vo tlula 600, naswona ku te van’wana vo tala va huma le Estonia. Vandlha leri nga le St. Petersburg a ri ri na lava tlulaka dzana lava nga lunghekela ku khuvuriwa le ntsombanweni. Vo tala va lava a va kombisa ku tsakela a ku ri vantshwa kumbe vanhu lava nga dyondzeka. Entiyisweni, ntirho lowukulu wa ntshovelo wa moya wu ya emahlweni eka nsimu leyi leyikulu leyi misava hinkwayo a yi yi languta yi seketela ku nga vi kona ka Xikwembu!

Masimu Ma Vupfele Ku Tshoveriwa

Loko mavonelo mayelana ni ntshunxeko wa vukhongeri ma ya ma hundzuka, matiko man’wana, na wona ma herise ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ivi ma va nyika mpfumelelo wa le nawini lowu ku nga khale ma va alela wona. Ntshovelo lowukulu wa moya a wu lunghekele ku hlengeletiwa eka tindhawu to tala ta leti. Swiyimo a swi fana ni leswiya Yesu a swi hlamuseleke vadyondzisiwa va yena loko a ku: “Tlakusani mahlo mi languta masimu: Ma vupfele ku tshoveriwa.” (Yoh. 4:35) Xiya tindhawu ti nga ri tingani laha leswi swi endlekeke kona le Afrika.

Vutirheli bya yindlu na yindlu bya Timbhoni ta Yehovha byi yirisiwile le Zambia hi 1969. Hikwalaho, Timbhoni ta kwalaho ti tirhise nkarhi wo tala ti fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ni lava tsakelaka. Ni van’wana va sungule ku lava Timbhoni leswaku ti ta va letela. Hakatsongo-tsongo minsivelo ya hulumendhe yi hungutekile, lava veke kona eminhlanganweni a va engeteleka. Hi 1992, a ku ri na vanhu va 365 828 lava veke kona eka Xilalelo xa Hosi le Zambia, muhuweleri un’we eka vaaki van’wana ni van’wana va 23!

Ku ya le n’walungwini wa Zambia, le Zaire, magidi lama engetelekeke ma lave ku dyondza leswi engetelekeke leswi Timbhoni ta Yehovha a ti swi dyondzisa hi ta mahanyelo ya Vukreste na hi ta xikongomelo xa Xikwembu hi vanhu. Hi 1990 loko swiyimo swi pfumelele Timbhoni ku tlhela ti pfula Tiholo ta tona ta Mfumo, eka tindhawu tin’wana vanhu va kwalomu ka 500 va te eminhlanganweni ya tona. Ku nga si hela malembe mambirhi Timbhoni ta 67 917 le Zaire a ti fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta 141 859 eka vanhu vo tano.

Nhlayo ya matiko lama a ma pfuleka a yi hlamarisa. Hi 1990, varhumiwa va Watch Tower lava a va hlongoriwile le Benin eka malembe ya 14 lama hundzeke, se va pfumeleriwe ximfumo leswaku va tlhelela, naswona nyangwa wu pfuleriwe van’wana leswaku va ta. Hi lembe rolero Holobye wa Ndzawulo ya Vululami le Cape Verde Republic u sayine mpfumelelo wa Vandla ra kwalaho ra Timbhoni ta Yehovha, xisweswo a va nyika mpfumelelo wa le nawini. Kutani hi 1991 ku herisiwe ku yirisa ka le nawini eka Timbhoni ta Yehovha le Mozambhiki (laha valawuri va khale a va va xanise swinene), Ghana (laha ntirho wa vona a wu siveriwe hi mfumo), ni le Etiyopiya (laha a swi nga koteki ku chumayela erivaleni kumbe ku khoma tinhlengeletano hi malembe ya 34). Emahlweni ko va lembe ri hela, Niger na Congo na wona ma va nyike mpfumelelo wa le nawini. Eku sunguleni ka 1992, Timbhoni ta Yehovha le Chad, Kenya, Rwanda, Togo na Angola ti nyikiwe mpfumelelo wa le nawini.

Laha, masimu a ma lunghekele ntshovelo wa moya. Hi xikombiso le Angola, Timbhoni hi ku hatlisa ti andze hi tiphesente ta 31; ku engetela kwalaho, vahuweleri va Mfumo va kwalomu ka 19 000 kwalaho a va fambisa tidyondzo ta le makaya ta Bibele ta kwalomu ka 53 000. Leswaku ku va ni mpfuno wa nkongomiso lowu lavekaka eka nongonoko lowu wa ku dyondzisa Bibele le Angola xikan’we ni le Mozambhiki (laha vo tala va vulavulaka Xiputukezi), ku rhambiwe vakulu lava fanelekaka vo huma le Portugal na Brazil leswaku va rhurhela le Afrika va yisa ntirho wa vona emahlweni. Varhumiwa lava vulavulaka Xiputukezi va averiwe eka masimu lama ha ku pfulekaka le Guinea-Bissau. Naswona Timbhoni leti nga ni vuswikoti ta le Furwa ni ta le matikweni man’wana ti vitaniwile leswaku ti ta pfuneta ku hetisisa ntirho wa xihatla wa ku chumayela ni ku endla vadyondzisiwa le Benin, Chad, na Togo, laha vanhu vo tala va vulavulaka Xifurwa.

Exikarhi ka tindhawu leti nga humesa mintlawa leyikulu ya vadzunisi va Yehovha ku ni lava khale a va khomelele swinene eka Vurhoma Khatoliki. Leswi a swi humelelanga le Latin Amerika ntsena, kambe swi ve tano ni le Furwa (laha hi 1992 xiviko xi kombeke Timbhoni leti nga vavuri va evhangeli ti ri 119 674) Spain (laha a va ri 92 282), Philippines (ri ri na 114 335), Ireland (ri ri ni ku andza ka Timbhoni hi mpimo wa tiphesente ta 8 ku ya eka 10 hi lembe), ni le Portugal.

Loko hi 1978 ku ve ni vanhu va 37 567 eka ntsombano wa Timbhoni le Lisbon, Portugal, magazini wa mahungu Opção wu te: “Eka mani na mani loyi a tshameke a va kona eFátima hi nkarhi wa pfhumba ra vukhongeri, hakunene leri a ri hambanile. . . . Laha [entsombanweni wa Timbhoni ta Yehovha] swa migaringeto swa hela, ku sala nhlangano wa vapfumeri lava twananaka lava bulaka hi swiphiqo swa vona, ripfumelo ra vona ni vonelo ra vona ra moya. Ndlela leyi va khomanaka ha yona yi nyikela mfungho lowu hlawulekeke wa vuxaka bya ku khathalelana.” Eka khume ra malembe lama landzeleke, nhlayo ya Timbhoni le Portugal yi kule hi kwalomu ka tiphesente ta 70.

Naswona ku vuriwa yini hi Italy? Ku kayivela lokukulu ka lava lavaka ku dyondzela vuprista bya Khatoliki swi vangele swikolo swo tala swa vuprista leswaku swi pfala. Tikereke to hlaya a ta ha ri na yena mufundhisi wa xifundzha. Khale ka miako yo tala ya tikereke sweswi i mavhengele kumbe tihofisi. Ku nga khathariseki leswi hinkwaswo, kereke yi lwisane ni Timbhoni ta Yehovha swinene. Eka malembe lama hundzeke va kucetele valawuri leswaku va hlongola varhumiwa va Timbhoni naswona va lerise maphorisa leswaku ma herisa minhlangano ya tona. Eka tindhawu tin’wana hi va-1980, vaprista va xifundzha va tsale swiphephana va swi veka ekaya rin’wana ni rin’wana (ku katsa ni makaya ya Timbhoni ta Yehovha), swi ku: “U Nga Hi Endzeli. Hi Makhatoliki.” Tinhloko-mhaka ta maphepha-hungu ti te: “Xirilo Xa Kereke eHenhla Ka Timbhoni Ta Yehovha” ni “‘Nyimpi Leyo Kwetsima’ eHenhleni Ka Timbhoni Ta Yehovha.”

Loko vaprista va Vayuda va lembe xidzana ro sungula va ringete ku miyeta vaapostola, Gamaliele, mudyondzisi wa Nawu, u va tsundzuxe hi vutlharhi a ku: “Loko makungu lawa, kumbe ntirho lowu, wu huma eka vanhu, wu ta hela; kambe loko wu huma eka Xikwembu, mi nga ka mi nga va siveli.” (Mint. 5:38, 39) Xana vuyelo byi ve byihi loko vaprista va lembe xidzana ra vu-20 va Rhoma Khatoliki va ringete ku miyeta Timbhoni ta Yehovha? Ntirho wa Timbhoni ta 120 le Italy hi 1946 a wu herisiwanga. Ku ri na sweswo, hi 1992, a ku ri na Timbhoni leti chivirikaka ta 194 013 leti hlanganyelaka emavandlheni ya 2 462 etikweni hinkwaro. Va lave ku tata Italy hinkwaro hi dyondzo ya vona ya Rito ra Xikwembu. Ku sukela hi 1946 va nyiketele tiawara leti tlulaka 550 wa timiliyoni va ri eku vulavuleni hi Mfumo wa Xikwembu eka Mantariyana ya ka vona. Loko va ri karhi va endlisa leswi, va va nyike timiliyoni ta tikopi ta Bibele hi yoxe ni tibuku, swibukwana ni timagazini leti hlamuselaka Matsalwa leti tlulaka timiliyoni ta 400. Va lava ku tiyiseka leswaku vanhu va le Italy va kuma nkarhi lowu teleke wa ku yima etlhelweni ra Yehovha, Armagedoni yi nga si ta. Loko va ri karhi va endlisa sweswo va tsundzuka leswi muapostola Pawulo a swi tsaleke eka 2 Vakorinto 10:4, 5, a ku: “Hikuva matlhari lawa hi lwaka ha wona, a hi lama tirhisiwaka hi vanhu, kambe hi matimba ya Xikwembu ma ni ntamu wo hirimuxa makhokholo. Hi hlanhla makungu ya vunwa, hi mbundzumuxa ni swihingakanyo hinkwaswo swa lava tikurisaka, va sivela vanhu ku tiva Xikwembu.”

Timbhoni ta Yehovha a ti landzeli ntsena tindhawu leti khale a ku ri xivindzi xa Khatoliki. Ta swi tiva leswaku Yesu Kriste u te: “Evhangeli yi fanele ku rhanga yi twarisiwa ematikweni hinkwawo.” (Mar. 13:10) Naswona lowu hi wona ntirho lowu Timbhoni ti wu endlaka. Hi 1992, a va ri 12 168 lava a va khomekile hi ku byela vanhu van’wana hi ta Mfumo wa Xikwembu le India. Van’wana va vona va 71 428 a va ri karhi va chumayela le Riphabliki ra Korea. Le Japani a ku ri na 171 438 wa vona, naswona nhlayo ya vona a yi kula n’hweti yin’wana ni yin’wana. Va hambete va fikelela ematikweni lawa a ku chumayeriwa katsongo eka wona kumbe a ku nga si tshama ku chumayeriwa.

Xisweswo, eka xiphemu xo hetelela xa va-1970, ro sungula va kote ku yisa rungula ra Mfumo eka vanhu lava a va tshama le Swihlaleni swa Marquesas ni le Kosrae—xikan’we ni le Lwandle-nkulu ra Pacific. Nakambe va fikelele Bhutan, leri hlanganaka ni ndzilakana wa le dzongeni wa China na Comoros ku ya le ribuweni ra le vuxeni bya Afrika. Exikarhi ka va-1980 ku vikiwe ntirho wo sungula wa Timbhoni ta Yehovha le Swihlaleni swa Wallis ni swa Futuna, xikan’we ni le swihlaleni swa Nauru na Rota, leswi hinkwaswo swi nga edzonga-vupela-dyambu bya Pacific. Swin’wana swa swona i switsongo swinene; kambe vanhu va tshama kona, naswona vutomi i bya nkoka. Timbhoni ta Yehovha ta byi xiya swinene vuprofeta bya Yesu bya leswaku emahlweni ko va makumu ma fika, rungula ra Mfumo ri fanele ku chumayeriwa “emisaveni hinkwayo leyi akiweke.”—Mt. 24:14.

Ku Vulavurisana Ni Vanhu Kwihi Na Kwihi, Rini Na Rini Laha Swi Kotekaka Kona

Hambi leswi ku chumayela hi yindlu na yindlu ku yaka emahlweni ku va endlelo lerikulu leri tirhisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha leswaku ti fikelela vanhu, ta swi xiya leswaku hambi ku ri hi endlelo leri leri hleriweke a ti fikeleli vanhu hinkwavo. Hi ku xiya xihatla xa ntirho, va hambeta va lavisisa vanhu kwihi na kwihi laha va kumekaka kona.—Ringanisa Yohane 4:5-42; Mintirho 16:13, 14.

Loko swikepe swi yima emahlalukweni ya le Jarimani ni le Netherlands, hambi ku ri swa xinkarhana, Timbhoni ta Yehovha ti ringeta hi matimba ku swi endzela, ti sungula ku nyikela vumbhoni eka mukongomisi wa xona ivi ti ta eka lava tirhaka kona. Va rhwalela vavanuna lava tibuku ta Bibele hi tindzimi to tala. Eka timakete ta vanhu va le Chad, le Afrika xikarhi, swi tolovelekile ku vona vanhu va 15 kumbe 20 va hlengeletane eka un’wana wa Timbhoni ta Yehovha loyi a vulavulaka na vona hi ta ntshembo wa Mfumo wa Xikwembu. Timbhoni a ti cincana hi minkarhi ti vulavula ni vaxavisi ni magidi ya lava va taka eku xaveni etimakete hi Mugqivela ni mpundzu le Auckland, New Zealand. Vanhu lava nga eswiticini swa mabazi le Guayaquil, Ecuador—laha vo tala va vona va humaka etindhawini ta le kule ta tiko—Timbhoni ti va kuma kwalaho ti va nyika broxara leyi nga enkarhini kumbe La Atalaya na ¡Despertad! Lava va tirhaka ni vusiku eka tindhawu leti xavisaka swakudya leti tshamaka ti pfurile le Mutini wa New York Timbhoni ti va endzela va ri entirhweni leswaku na vona va kuma nkarhi wo twa mahungu lamanene.

Emaendzweni hi swihaha-mpfhuka, switimela, mabazi ni switimela swa le hansi ka misava, Timbhoni ta Yehovha to tala ti avelana mintiyiso ya risima ya Bibele ni vakhandziyi-kulobye. Hi nkarhi wo dya emintirhweni ya vona yo tihanyisa ni le xikolweni, ni loko vanhu va ta emakaya ya vona hi ku xavisa, va tirhisa nkarhi wolowo leswaku va nyikela vumbhoni. Ta swi tiva leswaku vo tala va vanhu lava swi nga endleka va nga vi kona emakaya loko Timbhoni ti endla maendzo ya tona lama tolovelekeke.

Loko ti ri karhi ti nyikela vumbhoni eka van’wana, a ti swi rivali swirho swa le kusuhi swa ndyangu ni maxaka man’wana. Kambe loko Maria Caamano, Mbhoni ya le Argentina, a ringete ku byela vandyangu wa yena ndlela leyi leswi a swi dyondzeke eBibeleni a swi n’wi khumba ha yona, a va n’wi hleka kumbe va kaneta. A nga helanga matimba kambe u teke riendzo ra tikhilomitara ta 1 900 leswaku a ya vula vumbhoni eka van’wana va maxaka ya yena. Van’wana va angule kahle. Hakatsongo-tsongo, van’wana va yingisile. Hikwalaho ka sweswo, sweswi emaxakeni ya yena ku na lavakulu vo tlula 80 ni vana lava tlulaka 40 lava va nga amukela mintiyiso ya Bibele, naswona va avelana yona ni van’wana.

Leswaku a pfuna maxaka ya yena, Michael Regan u tlhelele edorobeni ra ka vona, le Boyle, County Roscommon, le Ireland. U nyikele vumbhoni eka hinkwavo. Ntukulu wa yena u tsakisiwe hi moya wa ntsako ni ndlela leyinene swinene ya vutomi bya vana va Michael. Hi ku hatlisa yena ni nuna wa yena va amukele dyondzo ya Bibele. Loko va khuvuriwa, tata wa yena u n’wi byele leswaku a nga ha wu veki emutini wakwe. Hambi swi ri tano, hakatsongo-tsongo langutelo ra yena ri hundzukile, ivi a amukela tibuku tin’wana—hi xikongomelo xo kuma “xihoxo” xa Timbhoni. Kambe hi xihatla u swi xiyile leswaku leswi a a ri eku swi hlayeni a wu ri ntiyiso, naswona hi ku famba ka nkarhi u khuvuriwile. Swirho swa ndyangu leswi tlulaka 20 sweswi swi hlanganyela ni vandlha, naswona swo tala swa swona ana se swi khuvuriwile.

Ku vuriwa yini hi vanhu lava nga ekhotsweni? Xana rungula ra Mfumo wa Xikwembu ri nga va pfuna? Timbhoni ta Yehovha a ti va honisanga. Ekhotsweni ra le Amerika N’walungu, malunghiselelo ya dyondzo ya munhu ya Bibele ni lava nga ekhotsweni, xikan’we ni lava vaka kona eminhlanganweni ya nkarhi na nkarhi leyi fambisiwaka ekhotsweni hi Timbhoni ta Yehovha, swi tise vuyelo lebyinene swonghasi lerova valawuri va le khotsweni va pfumela leswaku ku khomiwa ni tinhlengeletano kwale. Eka tona a ku nga ri na vabohiwa ntsena kambe ni magidi man’wana ya Timbhoni ta le handle. Ni le matikweni man’wana ku endliwa matshalatshala lamakulu leswaku ku nyikeriwa vumbhoni eka vavasati ni vavanuna lava nga ekhotsweni.

Timbhoni ta Yehovha a ti vuli leswaku dyondzo ya Bibele yi ta hundzula vanhu hinkwavo lava nga ekhotsweni. Kambe hi ku ya hi leswi ti swi voneke, ta swi tiva leswaku van’wana va nga pfuneka, naswona ti lava ku va nyika nkarhi wa ku amukela ntshembo wa Mfumo wa Xikwembu.

Matshalatshala Lama Hambetaka Ya Ku Fikelela Timbilu.

Nkarhi na nkarhi Timbhoni ta Yehovha ti endzela vanhu. Hi laha Yesu a byeleke vadyondzisiwa va yena va khale, ti “hambeta” ti ya eka vanhu lava nga emasin’wini lama ti averiweke wona, ti ringeta ku pfuxa ku tsakela ka vona eka Mfumo wa Xikwembu. (Mt. 10:6, 7) Etindhawini tin’wana ta swi kota ku endzela vini va miti hinkwavo lava nga emugangeni wa tona kan’we hi lembe; kun’wana, ti endza n’hweti yin’wana ni yin’wana. Le Portugal, endhawini leyikulu ya Lisbon, laha ku nga ni ndzinganyeto wa Mbhoni yin’we eka vaaki va 160, vanhu va endzeriwa kwalomu ka vhiki rin’wana ni rin’wana. Le Venezuela, ku ni madoroba-nkulu lama hlanganisiwaka ku tlula kan’we hi vhiki.

Loko Timbhoni ta Yehovha ti endza hi ku phindha-phindha a ti ringeti ku sindzisa vanhu hi rungula ra Bibele. Kambe to tirha hi matimba leswaku ti va nyika nkarhi wa ku endla xiboho xa vutlharhi. Namuntlha, vanhu van’wana va nga ha vula leswaku a va tsakeli; kambe ku hundzuka lokukulu ka swiyimo evuton’wini bya vona kumbe emisaveni ku nga ha va endla va angula kahle enkarhini wun’wana. Hikwalaho ko venga vukhongeri byo karhi kumbe hikwalaho ka leswi va khomekeke swinene lerova va nga koti ku yingisa, vanhu vo tala kahle-kahle a va si tshama va swi twa leswi Timbhoni ti swi dyondzisaka. Kambe maendzo ya nkarhi na nkarhi ya xinghana ma nga ha va endla va yingisela. Hakanyingi vanhu va khumbeka swinene hi vutshembeki ni mahanyelo ya vutshembeki ya Timbhoni leti tshamaka endhawini ya ka vona kumbe leti ti nga vatirhi-kulobye na vona. Kutani, hi ku famba ka nkarhi, van’wana va sungula ku tsakela lerova va kala va lava ku tiva leswaku rungula ra vona ri vulavula ha yini. Wansati un’wana wo tano le Venezuela endzhaku ka loko a tsakele ku amukela buku ni dyondzo ya le kaya ya Bibele ya mahala u te: “A ku si tshama ku va ni munhu loyi a ndzi hlamuseleke leswi.”

Hi tintswalo, Timbhoni ti ringeta hi matimba leswaku ti fikelela timbilu ta lava ti vulavulaka na vona. Le Guadeloupe, laha a ku ri na Mbhoni yin’we eka vaaki va 57 hi 1992, swi tolovelekile ku twa vini va miti va ku, “A ndzi tsakeli.” Loko Eric Dodote a hlamula valavo a ku: “Ndza ku twisiwa, naswona ndzi twisisa ni xiyimo xa wena.” Ivi a ku: “Kambe ndzi ku vutisa leswaku, Xana u nga swi tsakela ku tshama eka swiyimo leswi antswaka ku tlula leswi nga kona namuntlha?” Endzhaku ka loko a yingise leswi n’wini wa yindlu a swi vulaka, a a tirhisa Bibele leswaku a n’wi komba ndlela leyi ku rhandza ka Xikwembu ku nga ta tisa swiyimo swo tano ha yona emisaveni ya xona leyintshwa.

Ku Hlanganisa Nsimu Hi Rixaladza Swinene

Emalembeni ya sweswinyana swi ye swi nonon’hwa ematikweni man’wana ku kuma vanhu ekaya. Hakanyingi, nuna ni nsati va tirha ntirho wo tihanyisa, naswona hi mahelo-vhiki va nga ha ya eku titsakiseni ekule ni le kaya. Leswaku ti langutana ni xiyimo lexi, ematikweni yo tala Timbhoni ta Yehovha ti endla ntirho lowu engetelekeke wa yindlu ni yindlu wa ku vula vumbhoni ni madyambu. Le Britain, Timbhoni ti tlhelela emakaya lama ti nga kumangiki munhu exikarhi ka awara ya tsevu ni ya nhungu ni madyambu kambe tin’wana, hi ku ringeta ku hlangana ni vanhu va nga si ya emintirhweni, ti va endzela awara ya nhungu yi nga si ba ni mpundzu.

Hambi ku ri laha vanhu va nga ekaya, swi nga ha nonon’hwa ku kuma vanhu handle ka loko u rhange u rhambiwa enkarhini lowu hundzeke hikwalaho ka ndlela leyi muako wu nga sirheleriwa ha yona hikwalaho ka ku tala ka vugevenga. Kambe le Brazil loko van’wana lava swi nga kotekiki ku va kuma va ri karhi va tifamba-fambela ni mpundzu etindleleni leti nga etlhelo ka lwandle le Copacabana Beach, va nga ha hlangana ni Mbhoni leyi hisekaka leyi nga kwale hi nkarhi wolowo leswaku yi hlanganyela eku vulavurisaneni ni van’wana hi ndlela leyi Mfumo wa Xikwembu wu nga ta ololoxa swiphiqo swa vanhu ha yona. Le Paris, eFurwa, loko vanhu va ri karhi va tlhelela etindhawini ta vona ni ndzhenga, va nga ha kuma Timbhoni timbirhi ekusuhi ni nyangwa wa muako wa vona, ti yimele ku vulavula ni vanhu lava tshamaka kwalaho lava tsakelaka ku tirhisa timinete ti nga ri tingani va yingisela hi ta tindlela leti Xikwembu xi nga ta ti tirhisa leswaku xi tisa nsirhelelo wa ntiyiso. Le Honolulu, eMutini wa New York, ni le tindhawini tin’wana to tala, na kona ku endliwa matshalatshala ya ku fikelela vanhu lava tshamaka eka miako leyi sirheleriweke swinene hi ku tirhisa riqingho.

Hambi swi ri tano, loko ti kota ku vulavula ni munhu ekaya rin’wana ni rin’wana, Timbhoni a ti kali ti vona onge ntirho wa tona wu endliwe hi ku helela. Lexi va xi navelaka i ku fikelela vanhu vo tala hi laha swi kotekaka ha kona eka yindlu yin’wana ni yin’wana. Minkarhi yin’wana leswi swi koteka hi ku endza hi masiku lama hambaneke kumbe minkarhi leyi hambaneke. Le Puerto Rico, loko n’wini wa muti a vule leswaku a nga tsakeli, Mbhoni yi n’wi vutise loko a ri kona un’wana endlwini loyi a yi ta vulavula na yena. Leswi swi yise eka bulo ni wanuna wa muti, loyi a a vabya hi malembe ya 14 naswona hakanyingi a tshama a etlele. Mbilu ya yena yi tsakisiwe hi ntshembo lowu humaka eRitweni ra Xikwembu. Leswi se a kume matimba lamantshwa ya ku tsakela vutomi, hi ku hatlisa u swi kotile ku pfuka emubedweni, a ya eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo, ni ku avelana ntshembo wakwe lowuntshwa ni van’wana.

Ku Kurisa Ku Nyikela Vumbhoni Tanihi Leswi Makumu Ma Tshinelaka

Nchumu wun’wana wu pfunete swinene eku kuriseni ka ku nyikela vumbhoni emalembeni ya sweswinyana. Nchumu wa kona i ku kula ka nhlayo ya Timbhoni leti tirhaka tanihi maphayona. Hi ku hiseka va navela ku nyikela nkarhi wa vona wo tala entirhweni wa Xikwembu, naswona hi nkhathalelo wa vona wa rirhandzu eka vanhu-kulobye, va hlela swiyimo swa vona leswaku va heta 60, 90, 140 wa tiawara kumbe leti tlulaka kwalaho n’hweti yin’wana ni yin’wana evutirhelini bya nsimu. Hi laha a swi ri ha kona hi muapostola Pawulo loko a chumayela le Korinto, eGreece, lava va tekaka ntirho wa vuphayona va “tinyiketa ku dyondzisa Rito,” va lava ku nyikela vumbhoni hi ta Mfumo wa Vumesiya eka vanhu lavo tala hi laha swi nga kotekaka ha kona.—Mint. 18:5.

Hi 1975 a ku ri na maphayona ya 130 225 emisaveni hinkwayo. Hi 1992 a ku ri na avhareji ya 605 610 n’hweti na n’hweti (nhlayo leyi katsaka maphayona ya nkarhi hinkwawo, ya nkarhinyana ni yo hlawuleka). Xisweswo, hi nkarhi lowu nhlayo ya Timbhoni emisaveni hinkwayo a yi kula hi 105 wa tiphesente, lava a va tiendla va kumeka leswaku va hlanganyela evutirhelini bya nkarhi hinkwawo a va engeteleka hi tiphesente ta 365! Hikwalaho nkarhi lowu kahle-kahle wu nyikeriwaka entirhweni wo veka vumbhoni wu engeteleke wu suka eka 382 wa timiliyoni wu ya tlula gidi ra timiliyoni ta tiawara hi lembe!

‘Lontsongo U Hundzuke Gidi’

Yesu Kreste u lerise valandzeri va yena leswaku va va timbhoni ta yena ku fikela emakun’wini ya misava. (Mint. 1:8) Yehovha u vhumbhile hi ku tirhisa muprofeta Esaya a ku: “Lo’nṭongo o ta v̌a khume ra madzana, lo’nṭongo ngopfu, o ta v̌a tiko le’ra matimba. Mina, Yehova, nḍi hatlisisa ŝilo leŝi e mikarini ya ŝona.” (Esa. 60:22) Rhekhodo yi kombisa kahle leswaku Timbhoni ta Yehovha ti endla ntirho lowu Yesu a wu vhumbheke, naswona ti ku vonile ku kula loku Xikwembu hi xoxe xi ku tshembiseke.

Eku heleni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, a ti kumeka swinene le Amerika N’walungu na le Yuropa; a ku ri na van’wana le Afrika; ni van’wana va mintlawa leyitsongo lava hangalakeke emisaveni hinkwayo. Swi le rivaleni leswaku a va nga si fikelela tiko rin’wana ni rin’wana hi rungula ra Mfumo, hambi ku ri ku fikelela xiphemu xin’wana ni xin’wana xa matiko wolawo a va chumayela eka wona. Hambi swi ri tano, xivono xolexo xi hundzuke hi xihatla lexi hlamarisaka.

Xiya le Amerika N’walungu. Tiko-nkulu ri suka le Canada en’walungwini ku ya le Panama, ku ri na matiko ya kaye exikarhi. Hi 1945 a ku ri na Timbhoni ta 81 410 endhawini yoleyo leyikulu. Mune wa matiko lama ma vike Timbhoni leti nga ehansi ka 20 ha rin’we-rin’we, naswona tiko rin’wana a ri nga ri na wona nikatsongo ntirho lowu hleriweke wa ku chumayela. Ku sukela kwalaho, vumbhoni lebyikulu ni lebyi tiyisiweke byi nyikeriwile ematikweni lawa hinkwawo. Hi 1992, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 1 440 165 exiphen’wini lexi xa misava. Ematikweni yo tala eka lawa, Mbhoni yin’wana ni yin’wana se yi na vanhu va madzana ma nga ri mangani leswaku yi va nyikela vumbhoni. Vaaki vo tala va endzeriwa hi Timbhoni hi tin’hweti ti nga ri tingani; van’wana vo tala va endzeriwa vhiki rin’wana ni rin’wana. Ku tlula 1 240 000 wa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta fambisiwa nkarhi na nkarhi ni vanhu ni mintlawa leyi tsakelaka.

Ku vuriwa yini hi Yuropa? Xiphemu lexi xa misava xi sungula le Scandinavia dzonga ku ya le Mediteraniya. Ehandle ka ndhawu leyikulu leyi khale a yi tiviwa tanihi Soviet Union, ana se a ku nyikeriwe vumbhoni swinene le Yuropa emahlweni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya misava. Ku sukela kwalaho, ku humelele tinxaka letintshwa, leti na tona ti kombiwaka hi Matsalwa leswaku ku nga ri khale ku ta fuma Mfumo wa Xikwembu ematshan’wini ya tihulumendhe ta vanhu hinkwato. (Dan. 2:44) Ku sukela eka Timbhoni ti nga ri tingani leti endleke ntirho wa tona wa ku chumayela ehansi ka minsivelo hi nkarhi wa nyimpi, nhlayo ya vahuweleri va Mfumo eka matiko lawa ya 47 laha swiviko swa kona swi humesiweke hi 1992, yi tlakuke ku ya eka 1 176 259 ku katsa ni tindhawu leti khale a ti ri xiphemu xa U.S.S.R., le Yuropa ni le Asia. Eka rin’wana ni rin’wana ra matiko lawa ya ntlhanu—Britain, Furwa, Jarimani, Italy na Poland—a ku ri na Timbhoni leti tlulaka 100 000 leti hisekaka. Xana Timbhoni leti hinkwato a ti endla yini? Xiviko xa vona xa 1992 xi komba leswaku hi lembe rolero, va nyikele tiawara leti tlulaka 230 000 000 eku chumayeleni erivaleni, va endla maendzo ya yindlu na yindlu, ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele ta le makaya. Loko ti ri karhi ti vula evhangeli, Timbhoni leti a ti xi honisanga ni xitikwana xa San Marino, matiko ya tihosana yo tanihi Andorra na Liechtenstein, kumbe Gibraltar. Hakunene vumbhoni lebyi vhumbhiweke a byi ri karhi byi nyikeriwa.

Na Afrika ri kuma vumbhoni lebyikulu. Tirhekhodo ti komba leswaku ku kondza ku va 1945, mahungu lamanene a ma fike eka matiko ya 28 eka tiko-nkulu rolero, kambe a ku nyikeriwe vumbhoni switsongo ematikweni yo tala eka lawa. Hambi swi ri tano, ku sukela enkarhini wolowo, ku fikeleriwe swo tala kwalaho. Hi 1992, a ku ri na Timbhoni ta 545 044 leti hisekaka etiko-nkulu ra Afrika, leti chumayelaka mahungu lamanene ematikweni ya 45. Eka xitsundzuxo xa Xilalelo xa Hosi xa lembe rolero, lava a va ri kona a va ri 1 834 863. Ku andza a ku ri kukulu, naswona ku languteriwe ku andza kun’wana lokukulu swinene!

Xiviko xa le Amerika Dzonga na xona xi hlamarisa swinene. Hambi leswi a ko va tiko rin’we eka lawa ya 13 leri nga fikeleriwa hi rungula ra Bibele emahlweni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, hi nkarhi wolowo a ku ri na mavandlha ya 29 ntsena etiko-nkulu hinkwaro, naswona a ku nga si va na ntirho wa ku chumayela lowu hleriweke eka man’wana ya matiko lawa. Ntirho wo tala wa ku chumayela hi Mfumo a wa ha ta endliwa. Ku sukela enkarhini wolowo Timbhoni ti tirhe hi ku hiseka. Lava va nga phyuphyisiwa hi mati ya vutomi va rhambe van’wana hi ntsako, va ku: ‘Tanani, mi ta nwa mati ya vutomi mi nga hakeli.’ (Nhlav. 22:17) Hi 1992, a ku ri na malandza ya Yehovha ya 683 782 emavandlheni ya 10-399 le Amerika Dzonga lama hlanganyelaka hi ku tsaka entirhweni lowu. Van’wana va vona va ye ni le tindhawini leti a ti nga si kuma vumbhoni lebyi heleleke. Van’wana a va endza hi ku phindha-phindha laha ku nga nyikeriwa vumbhoni kona, leswaku va ya khutaza vanhu va ku “nantŝani, mi v̌a mi v̌ona leŝaku Yehova i lo’nene ŝonghasi!” (Ps. 34:8) A va fambisa tidyondzo ta Bibele ta le makaya ta 905 132 nkarhi hinkwawo leswaku va pfuna vanhu lava tsakelaka ku endla tindlela ta Yehovha ti va ta vona evuton’wini.

Nakambe xiya Asia ni swihlala swo tala ni mitlawa ya swihlala leswi nga emisaveni hinkwayo. Ku endliwe yini kwalaho? Tindhawu to tala eka leti ti khumbiwe switsanana hi ku huweleriwa ka Mfumo ku kondza ku hela nyimpi. Kambe Yesu Kreste u vhumbhe leswaku mahungu lawa lamanene ya Mfumo a ma ta chumayeriwa “emisaveni hinkwayo, leswaku [ma] va vumbhoni eka vanhu va matiko hinkwawo.” (Mt. 24:14) Ku twanana ni leswi, hi nkarhi wa makume ya malembe ku sukela hi Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku chumayeriwa ka mahungu lamanene lawa hi nkarhi wolowo a ma fikelele 76 wa matiko, swihlala ni mintlawa ya swihlala, ku hangalakele ni le ka matiko man’wana ya 40, naswona ku endliwe ngopfu etindhawini tin’wana leti fikeleriweke enkarhini lowu hundzeke. Hi 1992 eka nsimu leyi leyikulu, a ku ri na Timbhoni leti tinyiketeleke leti tlulaka 627 537 leti a ti swi tsakela swinene ku twarisa “mitiro . . . ni v̌ukulu bya ku kwetsima ka v̌uhosi bya [Yehovha.]” (Ps. 145:11, 12) Vutirheli bya vona a byi nga olovi. Eka tindhawu tin’wana a va boheka ku famba tiawara to tala hi byatso kumbe hi xihaha-mpfhuka leswaku va ta fikelela swihlala swa le nsin’wini ya vona. Kambe hi 1992 va nyikele tiawara leti tlulaka 200 000 000 entirhweni wa ku vula evhangeli ni ku fambisa tidyondzo ta nkarhi hinkwawo ta Bibele ta le makaya ta 685 211.

Ku hetiseka ka xitshembiso xa leswaku ‘lontsongo u ta va gidi’ hakunene ku humelerile, naswona hi ndlela leyikulu swonghasi! Eka rin’wana ni rin’wana ra matiko lama tlulaka 50 laha ‘lontsongo’ a a nga ri kona ni ku va kona—laha a ku nga ri na un’we wa Timbhoni ta Yehovha le ndzhaku hi 1919, laha a va nga si chumayela nikatsongo—namuntlha ku ni vadzunisi va Yehovha lava tlulaka gidi. Eka man’wana ya matiko lawa, ku na makume ya magidi, ina, hambi ku ri ku tlula dzana ra magidi ya Timbhoni ta Yehovha leti nga vahuweleri lava hisekaka va Mfumo wa Xikwembu! Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ti hundzuke “tiko le’ra matimba”—ti tele tanihi vandlha leri nga ni vun’we ra misava hinkwayo ku tlula vanhu vahi na vahi va tinxaka leti nga kwalomu ka 80 ta matiko lama tifumaka emisaveni.

Vumbhoni Byi Vuriwe Ku Fikela Kwihi ‘eMatikweni Man’wana?’

Ku engetela eka hinkwawo lama nga laha henhla, hi 1992, a ka ha ri na 24 wa “matiko man’wana”—lama Timbhoni ta Yehovha a ti siveriwa swinene hi hulumendhe naswona a ma nga ri na swiviko leswi heleleke. Ku vuriwe vumbhoni swinene eka man’wana ya matiko lawa. Kambe eka matiko man’wana Timbhoni a ti talanga. Ka ha ri ni vanhu lava nga si twaka rungula ra Mfumo. Kambe Timbhoni ta Yehovha ta tiyiseka leswaku vumbhoni lebyi lavekaka byi ta nyikeriwa. Ha yini?

Hikuva Matsalwa ma kombisa leswaku Yesu Kreste, u kongomisa ntirho hi yexe a ri exiluvelweni xakwe etilweni. (Mt. 25:31-33) “Ntsumi [leyi hahaka] ehenhla mapapeni” yi ri ehansi ka nkongomiso wakwe yi nyikiwe vutihlamuleri bya ku twarisa mahungu lamanene lama nga heriki ni ku khutaza vanhu “va matiko hinkwawo, ni va tinxaka hinkwato, ni va tindzimi hinkwato, ni va swivongo hinkwaswo” yi ku, “chavani Xikwembu, mi xi dzunisa.” (Nhlav. 14:6, 7) Ku hava munhu etilweni kumbe emisaveni loyi a nga sivelaka Yehovha leswaku a tikokela lava va “hlawuleriweke vutomi lebyi nga heriki.”—Mint. 13:48; Yoh. 6:44.

Ku hava xiphemu laha misaveni lexi nga ekule swinene lerova rungula ra Mfumo ri nge xi fikeleli. Maxaka ya endza. Tinqingho ni mapapila swi rhwala mahungu. Van’wamabindzu, vatirhi, vadyondzi ni vavalangi va hlangana ni vanhu va matiko man’wana. Hi laha a swi ri ha kona le ndzhaku, mahungu lawa ya nkoka ya leswaku Yehovha u veke Hosi ya yena exiluvelweni a yi nyika ni vulawuri ehenhla ka matiko hinkwawo ma hambeta ma twarisiwa hi tindlela leti. Tintsumi ti endla leswaku lava va nga ni ndlala ni torha ra ntiyiso swin’we ni lavo lulama va fikeleriwa.

Loko ku ri ku rhandza ka Hosi leswaku ku chumayeriwa ka rungula ra Mfumo ku endliwa hi xiviri etindhawini leti tihulumendhe ti swi sivelaka sweswi, Xikwembu xi nga tisa swiyimo leswi nga ta vangela tihulumendhe teto leswaku ti hundzula mafumelo ya tona. (Swiv. 21:1) Naswona loko to pfulekeriwa hi nkarhi, Timbhoni ta Yehovha ti ta tinyiketela hi ntsako leswaku ti vona leswaku vanhu lava nga ematikweni wolawo va pfuniwa hi ndlela leyi kotekaka leswaku va dyondza hi xikongomelo xa Yehovha xa rirhandzu. Ti tiyimisele ku hambeta ti tirha handle ko hela matimba ku kondza loko Yehovha hi ku tirhisa Yesu Kreste a ku ntirho wu herile!

Hi 1992, Timbhoni ta Yehovha a ti ri bizi ti chumayela ematikweni ya 229. Hi lembe rolero mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ma fikelele matiko ya 235, hi ndlela yo karhi. Khume ra wona ma sungule ku fikeleriwa endzhaku ka 1975.

Xana vumbhoni a byi kule ku fikela kwihi? Eka malembe ya 30 yo sungula endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Timbhoni ta Yehovha ti nyiketele tiawara ta 4 635 265 939 eku chumayeleni ni le ku dyondziseni hi ta vito ni Mfumo wa Yehovha. Hambi swi ri tano, tanihi leswi a ku ri ni Timbhoni to tala swin’we ni tin’wana leti nga entirhweni wa nkarhi hinkwawo hi vunyingi, eka malembe ya 15 lama landzeleke (hafu ntsena ya malembe layo tala), 7 858 677 940 wa tiawara ti nyiketeriwe eku vuleni ka vumbhoni erivaleni na hi yindlu na yindlu xikan’we ni ku fambisa tidyondzo ta le makaya ta Bibele. Naswona ku kula ka ntirho lowu ku ye emahlweni ku andza, tanihi leswi va vikeke tiawara tin’wana ta 951 870 021 entirhweni lowu hi 1990/91 ni tiawara leti tlulaka biliyoni eka lembe leri landzeleke.

Mpimo wa tibuku ta Bibele lowu hangalasiweke hi Timbhoni leswaku ti twarisa Mfumo kun’we ni tindzimi to hambana-hambana leti tibuku leti ti kumekaka ha tona a wu nge ringanisiwi na ntirho wihi na wihi lowu munhu a wu endleke. Tirhekhodo a ti helelanga; kambe swiviko leswi swa ha riki kona swi komba leswaku ku sukela emalembeni ya 1920 ku ya eka 1992, ku nyikeriwe 10 107 565 269 wa tibuku, swibukwana, tibroxara ni timagazini xikan’we ni swiphephana swa tibiliyoni ta ntsandza-vahlayi, hi tindzimi ta 294 eka vanhu lava tsakelaka.

Hi nkarhi wa ku tsala loku, vumbhoni a byi nga si nyikeriwa emisaveni hinkwayo. Kambe ntirho lowu hetisisiweke ni swiyimo leswi a wu endliwa ehansi ka swona swi nyikela vumbhoni lebyi tiyeke bya ku tirha ka moya wa Xikwembu.