1-3. (a) Ha yini muapostola Pawulo a a karhatekile loko a fika eAtena? (b) Hi nga dyondza yini loko hi kambisisa xikombiso xa Pawulo?

PAWULO a a karhatekile swinene. A a ri eAtena, le Grikiya, ku nga ntsindza wa laha Socrates, Plato na Aristotle va nga tshama va dyondzisa kona. Vaatena a va rhandza vukhongeri swinene. Kun’wana ni kun’wana laha Pawulo a a famba kona—etitempeleni, etindhawini ta mabindzu ni le switarateni—a a vona swikwembu swo tala swa hava hikuva Vaatena a va gandzela swikwembu swo tala. Pawulo a a swi tiva leswaku Yehovha tanihi leswi a nga Xikwembu xa ntiyiso, wa swi venga swikwembu swa hava. (Eks. 20:4, 5) Tanihi leswi muapostola loyi wo tshembeka a a tekelela Yehovha, na yena a a swi venga swikwembu swa hava!

² Leswi Pawulo a nga swi vona loko a nghena endhawini ya ku xavisela, swi n’wi tseme nhlana. Swifaniso swo tala swa xikwembu xa vona Hermesi, a swi yimisiwe en’walungu-vupela-dyambu, ekusuhi ni nyangwa leyi vanhu vo tala a va nghena ha yona. Ndhawu ya ku xavisela a yi tele hi tindhumba. Tanihi leswi muapostola loyi a a hiseka, xana a a ta va chumayela njhani vanhu lava a va mbombomele va twelela eku gandzeleni swikwembu swa hava? Xana a a ta tikhoma kutani a bula na vona hileswi va pfumelelanaka ha swona? Xana a a ta swi kota ku pfuna van’wana leswaku va lava Xikwembu xa ntiyiso va tlhela va xi kuma?

³ Ndlela leyi Pawulo a nga vulavula ha yona ni vavanuna lava dyondzekeke va le Atena, hilaha swi tsariweke hakona eka Mitirho 17:22-31, i xikombiso lexinene lexi hi faneleke ku xi tekelela xo vulavula hi ku khorwisa, ku va ni vuxiyaxiya ni ku twisisa swiyimo swa vanhu. Loko hi kambisisa xikombiso xa Pawulo, hi nga dyondza swo tala eka ndlela leyi hi nga bulaka ni vanhu hi swilo leswi hi pfumelelanaka ha swona ni ku va pfuna leswaku va anakanyisisa.

Ku Dyondzisa “eTimakete” (Mitirho 17:16-21)

4, 5. Xana Pawulo u chumayele kwihi loko a fika eAtena naswona a va ri njhani vanhu lava a a ta va chumayela?

⁴ Pawulo u endzele eAtena loko a ri eka riendzo ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa kwalomu ka lembe ra 50 C.E.a Loko Pawulo a ha yimele leswaku Silasi na Timotiya va fika va huma eBeriya, u “sungul[e] ku kanerisana ni Vayuda,” hikuva a a tolovele ku endla tano. Nakambe u ye “etimakete” leswaku a ya chumayela Vaatena lava a va nga ri Vayuda. (Mit. 17:17) Ndhawu ya ku xavisela ya le Atena a yi ri en’walungu-vupela-dyambu bya Xitsunga xa Acropolis naswona vukulu bya yona a byi ringana ni ndhawu leyi laveke ku va tihekitara ta ntlhanu kumbe ku tlula. Endhawini yoleyo vanhu va muti a va nga xavi va tlhela va xavisa ntsena kambe a va tlhela va hlangana eka yona. Buku yin’wana yi vula leswaku ndhawu yoleyo “hi yona leyi a yi nghenisa mali emutini ni laha a ku kumeka van’watipolitiki ni laha vanhu a va hlangana leswaku va tibulela hi ta ndhavuko.” Vaatena a va swi rhandza ku hlangana kona leswaku va ta bula hi timhaka leti dzikeke.

⁵ Pawulo a a khome nyarhi hi timhondzo hikuva a swi nga ta olova ku chumayela vanhu lava a va ri endhawini yoleyo ya ku xavisela. Van’wana eka vayingiseri va yena a ku ri Vaepikuro ni Vastoyika, ku nga swirho leswi a swi nga twani swa swikolo swa filosofi.b Vaepikuro a va kholwa leswaku vutomi byi ve kona hi xiwelo. Vutomi a va byi katsakanya hi marito lama landzelaka: “Xikwembu a xi fanelanga xi chaviwa; Munhu a nga twi ku vava loko a file; Swa koteka ku va ni swilo leswinene; Vubihi byi nga tiyiseleriwa.” Kasi Vastoyika a va kholwa leswaku munhu u fanele a va ni swivangelo swo pfumela nchumu wo karhi naswona a va nga pfumeli leswaku Xikwembu i Munhu. Vaepikuro ni Vastoyika a va nga pfumeli leswaku vanhu va ta pfuxiwa hilaha vadyondzisiwa va Kreste a va dyondzisa hakona. Swi le rivaleni leswaku tidyondzo ta filosofi ta mintlawa leyimbirhi a ti nga pfumelelani ni tidyondzo ta Vakreste va ntiyiso leti a ti dyondzisiwa hi Pawulo.

6, 7. Xana tintlhari ta Magriki ti angule njhani loko ti twa leswi Pawulo a swi dyondzisaka naswona vanhu va nga hi angula njhani namuntlha loko hi va chumayela?

⁶ Xana tintlhari teto ta Magriki ti te yini loko ti twa leswi Pawulo a swi dyondzisaka? Tin’wana ti vule leswaku Pawulo i “phyaphyarha.” (Mitirho 17:18) Loko mutivi un’wana a vulavula hi xiga lexi xa Xigriki u ri: “Rito leri eku sunguleni a ri tirhisiwa eka xinyenyana lexitsongo lexi a xi famba xi tidyela tindzoho kambe hi ku famba ka nkarhi ri tirhisiwe eka munhu loyi a a famba a rholela swakudya ni swilo swin’wana endhawini ya ku xavisela. Nakambe ri tlhele ri tirhisiwa hi ndlela yo fanekisela eka munhu loyi a a famba a teka timhaka ta vanhu kambe a nga swi koti ku ti veka hi ndlela leyi twisisekaka eka van’wana.” Hi marito man’wana, tintlhari toleto a ti vula leswaku Pawulo a a rungula timhaka leti a ti tweke eka van’wana. Kambe hilaha hi nga ta swi vona hakona, Pawulo a nga chavanga loko va n’wi vungunya.

⁷ Ninamuntlha swa ha ri tano. Tanihi Timbhoni ta Yehovha, minkarhi yo tala ha vungunyiwa hikwalaho ka leswi hi pfumelaka eBibeleni. Hi xikombiso, vadyondzisi van’wana va dyondzisa leswaku mhaka ya leswaku swilo a swi tumbuluxiwanga i ntiyiso naswona va vula leswaku loko u tlharihile u fanele u yi pfumela. Entiyisweni va vula leswaku vanhu lava nga pfumeliki edyondzweni leyi i swiphukuphuku. Vanhu vo tano va endla leswaku vanhu va hi teka tanihi ‘majakatsa’ loko hi dyondzisa leswi Bibele yi swi dyondzisaka ni loko hi komba vumbhoni bya ntumbuluko bya leswaku swilo swi tumbuluxiwile. Kambe sweswo a swi hi chavisi. Ku ri na sweswo, hi vulavula hi xivindzi loko hi byela vanhu leswaku ku ni Muvumbi wo tlhariha swinene, ku nga Yehovha Xikwembu.—Nhlav. 4:11.

8. (a) Xana van’wana va angurise ku yini loko va twa Pawulo a chumayela? (b) Swi nga ha va swi vula yini leswaku Pawulo u yisiwe eAreyopago? (Vona nhlamuselo ya le hansi eka tluka 142.)

⁸ Van’wana lava nga twa Pawulo loko a ri karhi a chumayela endhawini ya ku xavisela a va angulanga ku fana ni tintlhari teto. Va te: “U twala a vulavula hi swikwembu swin’wana.” (Mit. 17:18) Xana hakunene Pawulo a dyondzisa Vaatena ku gandzela swikwembu swin’wana leswi va nga swi tiviki? Wolowo a wu ri nandzu lowukulu, lowu fanaka ni wun’wana wa milandzu leyi Socrates a tshameke a tengisiwa ni ku gweviwa rifu hikwalaho ka wona eka malembe-xidzana lama hundzeke. A swi hlamarisi leswi Pawulo a yisiweke eAreyopago leswaku a ya hlamusela tidyondzo leti Vaatena a va nga ti twisisi.c Xana Pawulo a a ta va chumayela njhani vanhu lava a va nga ma tivi Matsalwa?

“Vavanuna Va Atena, Ndza Swi Xiya” (Mitirho 17:22, 23)

9-11. (a) Xana Pawulo u ringete hi ndlela yihi ku kuma mhaka leyi a nga pfumelelanaka ha yona ni vayingiseri va yena? (b) Hi nga n’wi tekelela njhani Pawulo loko hi ri karhi hi chumayela?

⁹ Tsundzuka leswaku Pawulo a a karhatekile loko a vona swikwembu hinkwaswo swa hava emutini wolowo. Kambe, ematshan’weni yo byela vagandzeri volavo va swikwembu swa hava xo mita hi huku, Pawulo u tikhomile. U tirhise vutlhari hilaha a nga kotaka hakona leswaku a fikelela timbilu ta vayingiseri va yena hi ku sungula bulo hi mhaka leyi a va pfumelelana ha yona. U sungule hi ku: “Vavanuna va Atena, ndza swi xiya leswaku eka swilo hinkwaswo mi rhandza swikwembu ku tlula vanhu van’wana.” (Mit. 17:22) Hi marito man’wana, Pawulo a a ku, ‘ndza swi vona leswaku mi rhandza vukhongeri.’ Hi vutlhari Pawulo u va bumabumerile hikwalaho ka leswi va rhandzaka vukhongeri. A a swi vona leswaku van’wana lava a va kanganyisiwa hi tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa, a va ta n’wi yingisa loko a chumayela. Phela Pawulo a a swi tiva sweswo hikuva na yena u tshame a pfumala “vutivi naswona a [a] nga ri na ripfumelo.”—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Leswaku Pawulo a nga tlulani milenge ni vayingiseri va yena, u bule na vona hi vumbhoni lebyi a nga byi vona hi ya yena bya leswaku Vaatena a va rhandza vukhongeri—hikuva a ku ri ni alitari leyi eka yona a ku tsariwe leswaku “Eka Xikwembu Lexi Nga Tiviwiki.” Buku yin’wana yi vula leswaku “a swi tolovelekile eka Magriki ni vanhu van’wana ku nyiketela tialitari tin’wana eka ‘swikwembu leswi nga tiviwiki,’ hikuva a va chava leswaku swi nga endleka va rivale xikwembu xin’wana kutani xi va hlundzukela.” Hi ku va ni alitari yo tano, Vaatena a va swi xiya leswaku ku ni Xikwembu xin’wana lexi hanyaka lexi a va nga xi tivi. Pawulo u tirhise alitari yoleyo ku va chumayela mahungu lamanene. U te: “ndzi tele ku ta mi dyondzisa hi Xikwembu xolexo lexi mi xi gandzelaka hambileswi mi nga xi tiviki.” (Mit. 17:23) Xingheniso xa Pawulo a xi ri xa vutlhari kambe a xi ri ni matimba. A a nga chumayeli xikwembu xin’wana kumbe xikwembu ximbe, hilaha vanhu van’wana va vulaka hakona. A a vulavula hi Xikwembu xa ntiyiso lexi Vaatena a va nga xi tivi.

¹¹ Xana hi nga n’wi tekelela njhani Pawulo loko hi ri karhi hi chumayela? Loko hi ri ni vuxiyaxiya hi nga swi kota ku vona loko munhu a rhandza vukhongeri, kumbexana hi nga vona swiambalo leswi a nga swi ambala kumbe swifaniso leswi a nga swi hayeka endlwini kumbe leswi a khaviseke jarata rakwe ha swona. Hi nga ha ku: ‘Ndza swi vona leswaku u rhandza Xikwembu naswona ndzi tsakela ku vulavula ni vanhu lava fanaka na wena.’ Loko hi vutlhari hi xixima ndlela leyi munhu a titwaka ha yona hi vukhongeri bya yena, hi nga swi kota ku bula hi swilo leswi hi pfumelelanaka ha swona. Tsundzuka leswaku xikongomelo xa hina a hi ku avanyisa van’wana hikwalaho ka leswi va swi pfumelaka. Vo tala va Vakreste-kulorhi a va dzime timitsu eka tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa.

Xikwembu ‘A Xi Le Kule Ni Un’wana Ni Un’wana Wa Hina’ (Mitirho 17:24-28)

12. Xana Pawulo u endle yini leswaku xingheniso xa yena xi pfumelelana ni vayingiseri va yena?

¹² Pawulo se a a yi tiva mhaka leyi a a pfumelelana ha yona ni vayingiseri va yena kutani a a fanele a tirhisa yona ku va chumayela. Tanihi leswi a a swi tiva leswaku vayingiseri va yena a va dyondzisiwe filosofi ya Magriki naswona a va nga ma tivi Matsalwa, u tirhise tindlela to hambana-hambana leswaku a fikelela timbilu ta vona. Xo sungula, u hlamusele tidyondzo ta Bibele a nga kalanga a tshaha Matsalwa hi ku kongoma. Xa vumbirhi, u endle leswaku vayingiseri va yena va swi vona leswaku u tifanisa na vona hikuva minkarhi yin’wana a a tirhisa marito lama nge “hina” na “hi.” Xa vunharhu, u tshahe eka tibuku ta Xigriki ku komba leswaku swilo swin’wana leswi a a swi dyondzisa a swi kumeka etibukwini ta vona. Sweswi a hi kambisiseni nkulumo ya Pawulo leyi nga ni matimba. Hi tihi tidyondzo ta nkoka leti a ti twariseke eka Vaatena hi Xikwembu lexi a va nga xi tivi?

13. Xana Pawulo u vule leswaku swi tise ku yini leswaku ku va ni misava ni matilo ni hinkwaswo leswi nga kona naswona a a vula yini?

¹³ Xikwembu xi endle misava ni matilo ni hinkwaswo leswi nga kona. Pawulo u te: “Xikwembu lexi endleke misava ni swilo hinkwaswo leswi nga eka yona, i Hosi ya tilo ni misava kutani a xi tshami etitempeleni leti akiweke hi vanhu.”d (Mit. 17:24) Misava ni matilo ni hinkwaswo leswi nga kona a swi vanga kona hi xiwelo. Swilo hinkwaswo swi tumbuluxiwe hi Xikwembu xa ntiyiso. (Ps. 146:6) Xikwembu xa matilo ni misava a xi nge tshami etitempeleni leti nga endliwa hi vanhu, ku fana ni xikwembu lexi va nge i Atena kumbe swikwembu swin’wana leswi a swi fanele swi akeriwa titempele, tindhumbha ni tialitari leswaku swi ta gandzeriwa. (1 Tih. 8:27) Rungula ra Pawulo a ri nga bi mariri: Xikwembu xa ntiyiso xi tlakuke ku tlula swikwembu hinkwaswo leswi endliwaka hi vanhu leswi tshamaka etitempeleni leti endliweke hi vanhu.—Esa. 40:18-26.

14. Xana Pawulo u swi kombise njhani leswaku Xikwembu a xi titsheganga hi vanhu?

¹⁴ Xikwembu a xi titsheganga hi vanhu. Vagandzeri va swikwembu swa hava, a va tolovele ku ambexa swifaniso sweswo swiambalo swo durha, va swi xavela tinyiko to durha ngopfu kumbe va swi tisela swakudya ni swakunwa—onge hiloko swikwembu sweswo a swi lava swilo sweswo! Kambe swi nga endleka leswaku vativi van’wana va filosofi lava nga Magriki lava a va yingisele Pawulo, a va pfumela leswaku xikwembu a xi nga ta lava nchumu eka vanhu. Loko swi ri tano, swi nga endleka leswaku a va pfumelelana ni marito ya Pawulo ya leswaku Xikwembu “a xi langutelanga ku pfuniwa hi vanhu onge hiloko xi pfumala swo karhi.” Entiyisweni a xi kona lexi vanhu va nga xi nyikaka Muvumbi. Ematshan’weni ya sweswo, yena u nyika vanhu leswi va swi lavaka—ku nga “vutomi ni moya ni swilo hinkwaswo,” ku katsa dyambu, mpfula ni misava yo nona. (Mit. 17:25; Gen. 2:7) Kutani, tanihi leswi Xikwembu xi nga Munyiki, a xi titsheganga hi vanhu hikuva swilo hinkwaswo va swi kuma eka xona.

15. Xana Pawulo u bule njhani ni Vaatena lava a va tivona va tlakukile eka vanhu lava nga riki Magriki naswona hi yihi dyondzo ya nkoka leyi hi yi dyondzaka eka yena?

¹⁵ Xikwembu xi tumbuluxe vanhu. Vaatena a va tivona va tlakukile swinene eka vanhu lava nga riki Magriki. Kambe Bibele a yi pfumeli leswaku munhu a tikukumuxa hikwalaho ka tiko kumbe rixaka ra rikwavo. (Det. 10:17) Pawulo u tirhise vutlhari ni vutshila loko a vulavula hi mhaka leyi a yi ta hlundzukisa vo tala. U te: “[Xikwembu] hi munhu un’we xi endle tinxaka hinkwato ta vanhu.” Kutani a swi kanakanisi leswaku marito wolawo ma endle leswaku vayingiseri va yena va dya marhambu ya nhloko. (Mit. 17:26) Pawulo a a vulavula hi rungula ra Adamu leri kumekaka eka Genesa hikuva tinxaka hinkwato ta vanhu ti huma eka Adamu. (Gen. 1:26-28) Tanihi leswi vanhu hinkwavo va humaka eka Adamu na Evha, a ri kona tiko kumbe rixaka leri tlakukeke ku tlula rin’wana. Hakunene a xi bele tindleveni! Hi dyondza mhaka ya nkoka eka xikombiso xa yena. Tanihi leswi hi lavaka ku va ni vuxiyaxiya hi tlhela hi anakanyela loko hi chumayela, a hi swi lavi ku hundzula ntiyiso wa Bibele leswaku van’wana va ta hi amukela.

16. Hi xihi xikongomelo xa Muvumbi hi vanhu?

¹⁶ Xikongomelo xa Xikwembu hileswaku vanhu va va ekusuhi na xona. Hambileswi vativi va filosofi lava a va yingisele Pawulo a va vula leswaku munhu u lo va kona hi xiwelo, a va nga swi koti ku hlamusela mhaka yoleyo hi ndlela leyi enerisaka. Kambe, Pawulo u va paluxele hilaha ku twisisekaka xikongomelo xa Muvumbi hi vanhu, ku nga leswaku “va ta lava Xikwembu, loko vo tshuka va xi ambamba kutani va xi kuma hakunene, hambileswi kahlekahle xi nga riki ekule ni un’wana ni un’wana wa hina.” (Mit. 17:27) Swa koteka ku tiva Xikwembu lexi Vaatena a va vula leswaku a xi tiviwi. Entiyisweni, a xi le kule ni lava va tiyimiseleke hi timbilu ta vona hinkwato leswaku va xi kuma ni ku dyondza ha xona. (Ps. 145:18) Xiya leswaku Pawulo u tirhise rito “hina” ku komba leswaku na yena a a tikatsa eka lava a va fanele va “lava” va tlhela ‘va ambamba’ Xikwembu.

17, 18. Ha yini vanhu va fanele va titwa va ri ekusuhi ni Xikwembu naswona hi dyondza yini eka ndlela leyi Pawulo a vulavuleke ha yona ni vayingiseri va yena?

¹⁷ Vanhu va fanele va titwa va ri ekusuhi ni Xikwembu. Pawulo u vule leswaku hikwalaho ka Xikwembu “hi ni vutomi, ha famba hi tlhela hi hanya.” Vativi van’wana va vula leswaku Pawulo a a vula leswi nga vuriwa hi Epimenides, loyi a a ri mutlhokovetseri wa le Kreta la nga hanya hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E., naswona a a “xiximiwa hi Vaatena hileswi a a rhandza vukhongeri bya vona.” Pawulo u vule xivangelo xin’wana lexi endlaka vanhu va titwa va ri ekusuhi ni Xikwembu, u te: “Hilaha van’wana va vatlhokovetseri va n’wina va vuleke hakona va ku, ‘Hikuva na hina hi vana va xona.’” (Mit. 17:28) Vanhu va fanele va titwa va ri ni vuxaka lebyikulu ni Xikwembu; xi tumbuluxe munhu un’we loyi tinxaka hinkwato ta vanhu ti humaka eka yena. Leswaku Pawulo a fikelela timbilu ta vayingiseri va yena, u tshahe hi ku kongoma eka tibuku ta Xigriki leti swi nga endlekaka leswaku vayingiseri va yena a va ti xixima.e Ku fana na Pawulo, minkarhi yin’wana hi nga ha tshaha katsongo eka tibuku ta matimu, ti-encyclopedia kumbe tibuku tin’wana leti amukelekaka. Hi xikombiso, hi nga tshaha munhu kumbe buku yo karhi leyi xiximiwaka ku komba munhu la nga riki Mbhoni laha mikhuva yo karhi ya vukhongeri bya mavunwa yi sunguleke kona.

¹⁸ Ku ta fikela sweswi, Pawulo a a dyondzisa vayingiseri va yena tidyondzo ta nkoka hi Xikwembu naswona a a endla leswaku leswi a swi vulaka swi pfumelelana na vona. Xana muapostola loyi a a lava leswaku vayingiseri va yena va le Atena va endla yini hi rungula rero ra nkoka? Handle ko va dyela nkarhi, u ye emahlweni a va byela leswi a va fanele va swi endla.

“Vanhu . . . Hinkwako-Nkwako . . . Va Fanele Va Hundzuka” (Mitirho 17:29-31)

19, 20. (a) Pawulo u byi tirhise njhani vutlhari ku komba leswaku i vuphukuphuku ku gandzela swifaniso leswi endliweke hi vanhu? (b) Hi rihi goza leri vayingiseri va Pawulo a va fanele va ri teka?

¹⁹ Pawulo a a tiyimisele ku khutaza vayingiseri va yena leswaku va teka goza. Loko a ri karhi a tshaha eka tibuku ta Magriki, u te: “Hikokwalaho, leswi hi nga vana va Xikwembu, a hi fanelanga hi ehleketa leswaku Xikwembu xi fana ni nsuku, silivhere kumbe ribye, kumbe nchumu lowu endliweke hi vutlhari bya munhu.” (Mit. 17:29) Entiyisweni, loko ku ri leswaku vanhu va endliwe hi Xikwembu, xana a swi ta koteka leswaku Xikwembu xi va xifaniso lexi nga endliwa hi vanhu? Hi vutlhari, Pawulo u kombe leswaku i vuphukuphuku ku gandzela swifaniso leswi endliweke hi vanhu. (Ps. 115:4-8; Esa. 44:9-20) Loko Pawulo a vula leswaku “a hi fanelanga,” a a endlela leswaku vayingiseri va yena va nga khunguvanyeki hi ndzayo leyi a a va nyika yona.

²⁰ Muapostola Pawulo u swi veke erivaleni leswaku a va fanele va teka goza, u te: “Xikwembu xi yi be hi makatla mikarhi yoleyo yo pfumala vutivi [ya ku ehleketa leswaku Xikwembu xi nga tsakisiwa hi vanhu lava gandzelaka swikwembu swa hava]; kambe sweswi xi byela vanhu hinkwavo hinkwako-nkwako leswaku va fanele va hundzuka.” (Mit. 17:30) Swi nga endleka leswaku van’wana lava a va yingisele Pawulo, va hlamarile loko va twa leswaku va fanele va hundzuka. Kambe marito yo tano lama kongomeke ma swi veke erivaleni leswaku a va kolota Xikwembu vutomi bya vona nileswaku a va ta tihlamulela eka xona. A a va fanele va lava Xikwembu, va dyondza ntiyiso hi xona va tlhela va hanya hi ku pfumelelana ni ntiyiso wolowo. Eka Vaatena, sweswo a swi vula leswaku va fanele va tshika ku gandzela swikwembu swa hava hikuva sweswo a ku ri xidyoho.

21, 22. Pawulo u gimete nkulumo ya yena hi marito wahi lama nga ni matimba naswona ma vula yini eka hina namuntlha?

²¹ Pawulo u gimete nkulumo ya yena hi marito lama nga ni matimba, a ku: “[Xikwembu] xi veke siku leri xi nga ta avanyisa misava hinkwayo hi ndlela leyinene, hi ku tirhisa wanuna loyi xi n’wi hlawuleke naswona xi pfuxe wanuna yoloye eku feni ku komba vanhu hinkwavo leswaku siku rero ri ta ta hakunene.” (Mit. 17:31) Hakunene a swi twala leswaku vanhu volavo va lava Xikwembu xa ntiyiso va tlhela va xi kuma hikuva Siku ra Vuavanyisi a ri tshinela! Pawulo a nga vulanga leswaku Muavanyisi la nga vekiwa i mani. Ematshan’weni ya sweswo, u vule swo karhi leswi hlamarisaka ha yena, a ku: U hanye emisaveni, a fa naswona Xikwembu xi n’wi pfuxile!

²² Marito wolawo yo gimeta i ya nkoka swinene eka hina namuntlha. Ha swi tiva leswaku Muavanyisi la nga vekiwa hi Xikwembu i Yesu Kreste la nga pfuxiwa. (Yoh. 5:22) Nakambe ha swi tiva leswaku Siku ra Vuavanyisi ri ta teka malembe ya gidi nileswaku ri le kusuhi ni ku sungula. (Nhlav. 20:4, 6) A hi ri chavi hikuva ha swi tiva leswaku ri ta tisa mikateko yo tala eka lava nga ta kumeka va ri karhi va tshembeka. Ku pfuxiwa ka Yesu Kreste—ku nga singita leri ma tlulaka hinkwawo—ku tiyisa ntshembo lowu hi nga na wona wa vumundzuku lebyinene ni lebyi tsakisaka!

“Van’wana . . . Va Va Vapfumeri” (Mitirho 17:32-34)

23. Xana vanhu va angule njhani endzhaku ko yingisela Pawulo?

²³ Vanhu va angule hi tindlela to hambana-hambana endzhaku ko yingisela Pawulo. “Van’wana va sungula ku n’wi hleka” loko va twa a vulavula hi ku pfuka ka lava feke. Van’wana va tikhomile kambe a va nga tiyimiselanga ku hundzuka, hikuva va te: “Hi ta tlhela hi ku yingisela siku rin’wana hi mhaka leyi.” (Mit. 17:32) Kambe van’wana va angule kahle, hikuva Bibele yi ri: “Van’wana va n’wi landzerile va va vapfumeri. Exikarhi ka vona a ku ri na Diyonisiyo, muavanyisi wa le hubyeni ya Areyopago ni wansati la vuriwaka Damarisi ni vanhu van’wana.” (Mit. 17:34) Vanhu va angula hi ndlela leyi fanaka loko hi va chumayela. Van’wana va nga hi vungunya kasi van’wana va nga ala rungula ra hina. Kambe ha tsaka loko van’wana va amukela rungula ra Mfumo kutani va va vapfumeri.

24. Xana hi nga dyondza yini eka leswi Pawulo a swi vuleke loko a ri eAreyopago?

²⁴ Loko hi anakanyisisa hi nkulumo ya Pawulo, hi nga dyondza swo tala emhakeni yo twisisa, yo khorwisa van’wana ni ku pfumelelana ni vayingiseri va hina. Tlhandlakambirhi, hi nga dyondza ku lehisa mbilu ni ku tirhisa vutlhari loko hi chumayela lava kanganyisiwaka hi tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa. Hi tlhela hi dyondza mhaka leyi ya nkoka: A hi fanelanga hi cinca leswi Bibele yi swi dyondzisaka leswaku hi tsakisa vayingiseri va hina. Kambe loko hi tekelela xikombiso xa muapostola Pawulo, hi nga va vadyondzisi lava nga ni vutshila entirhweni wo chumayela. Ku tlula kwalaho, vakulu va nga va vadyondzisi lavanene evandlheni. Kutani hi ta swi fanelekela kahle ku pfuna van’wana leswaku va “lava Xikwembu . . . kutani va xi kuma hakunene.”—Mit. 17:27.

1-3. Ha yini Pawulo a ye eKorinto naswona hi swihi swihinga leswi a langutaneke na swona?

LEMBE ra 50 C.E. a ri ya eku heleni naswona muapostola Pawulo a a ri eKorinto, ku nga muti lowu a wu dume hi mabindzu naswona vunyingi bya vaaki va wona a ku ri Magriki, Marhoma ni Vayuda.a Pawulo a a nga telanga ku ta xava kumbe ku xavisa ni ku ta lava ntirho wo tihanyisa kambe a a tele ntirho wa nkoka swinene wa ku chumayela hi Mfumo wa Xikwembu. Hambiswiritano, a a fanele a kuma ndhawu yo tshama naswona a a tiyimisele ku nga vi ndzhwalo eka van’wana. A a nga swi lavi leswaku vanhu va titwa va bohekile ku n’wi khathalela hileswi a tirhelaka Xikwembu. Xana a a ta endla yini?

² Pawulo a a tiva ku endla matende. Kambe ntirho wolowo a ku nga ri matlangwana, nilokoswiritano a a tiyimisele ku tiwundla hi lawa ya ka yena. Hambiswiritano, xana a a ta wu kuma ntirho emutini wolowo, lowu n’wana a a an’wa hi tsheve? Xana a a ta yi kuma ndhawu yo tshama? Hambileswi Pawulo a a langutane ni swihinga sweswo, a a nga rivalanga leswaku ntirho lowu a tinyiketeleke eka wona a ku ri ku chumayela.

³ Pawulo u tshame nkarhi wo lehanyana eKorinto naswona ntirho wa yena wo chumayela wu ve ni vuyelo lebyinene. Xana hi nga dyondza yini eka leswi Pawulo a swi endleke eKorinto, leswi nga hi pfunaka leswaku hi chumayela Mfumo wa Xikwembu hi rixaladza emasin’wini lawa hi chumayelaka eka wona?

“A Va Ri Vaendli Va Matende” (Mitirho 18:1-4)

4, 5. (a) Xana Pawulo u tshame kwihi loko a ri eKorinto naswona hi wihi ntirho lowu a a tihanyisa ha wona? (b) Swi nga ha va swi tise ku yini leswaku Pawulo a kota ku endla matende?

⁴ Endzhaku ka masikunyana loko Pawulo a fike eKorinto, u kume vatekani van’wana lava nga ni malwandla, ku nga Akhwila loyi a a ri Muyuda ni nsati wa yena Prisila kumbe Priska. Vatekani volavo va rhurhele eKorinto endzhaku ka loko Mufumi Klawudiyo a lerise “Vayuda hinkwavo leswaku va suka eRhoma.” (Mit. 18:1, 2) Akhwila na Prisila va rhurhele Pawulo ekaya ra vona va tlhela va tirha na yena ebindzwini ra vona. Bibele yi ri: “Leswi a va endla ntirho lowu fanaka, [Pawulo] u tshame ekaya ra vona a tirha na vona, hikuva hi ntirho a va ri vaendli va matende.” (Mit. 18:3) Pawulo u tshame ni vatekani lava a va ri ni tintswalo ni malwandla loko a ri karhi a endla ntirho wo chumayela eKorinto. Loko a ha tshama na Akhwila na Prisila, swi nga endleka leswaku u tsale mapapila man’wana ya yena lawa hi ma hlayaka eBibeleni namuntlha.b

⁵ Xana swi tise ku yini leswaku Pawulo a endla matende hambileswi a dyondzisiweke “hi Gamaliyele”? (Mit. 22:3) Vayuda va lembe-xidzana ro sungula a va nga swi languteli ehansi ku dyondzisa vana va vona mintirho yo karhi ya mavoko hambileswi a va lava leswaku vana volavo va dyondzeka. Swi nga endleka leswaku Pawulo u dyondze ku endla matende a ha ri muntshwa hikuva a a huma eTarso le Kilikiya, ku nga muti lowu dumeke hi ku endla lapi leri vuriwaka cilicium. Xana ntirho wo endla matende a wu katsa yini? A wu katsa ku rhunga lapi leri tende ri endliwaka ha rona kumbe ku ri tsema ivi u ri rhunga ri va tende. Swi nga khathariseki leswaku hi yihi ndlela leyi a yi tirhisiwa, lexi salaka hileswaku a swi lava u kulula u n’watseka.

6, 7. (a) Xana Pawulo a a ri teka njhani bindzu ro endla matende naswona i yini lexi kombisaka leswaku Akhwila na Prisila a va ri teka tano na vona? (b) Xana Vakreste namuntlha va xi tekelela njhani xikombiso xa Pawulo, Akhwila na Prisila?

⁶ Pawulo a a nga tiyimiselanga ku heta vutomi bya yena hinkwabyo a ri karhi a endla matende. A a endla ntirho wolowo ntsena leswaku a kota ku tihanyisa loko a ri karhi a endla ntirho wo chumayela ‘handle ko lava leswaku vanhu n’wi hakela.’ (2 Kor. 11:7) Xana Akhwila na Prisila a va ri teka njhani bindzu ra vona? Tanihi leswi a va ri Vakreste, a swi kanakanisi leswaku a va ri teka hilaha Pawulo a a ri teka hakona. Entiyisweni, loko Pawulo a rhurha eKorinto hi lembe ra 52 C.E. a ya aEfesa, Akhwila na Prisila va rhurhe na yena naswona vandlha ra kwalaho a ri hlanganyela endlwini ya vona. (1 Kor. 16:19) Hi ku famba ka nkarhi va tlhelele eRhoma ivi va tlhela va rhurhela aEfesa. Vatekani volavo lava hisekaka va rhangise Mfumo naswona a va tiyimisele ku pfuna van’wana, hi ndlela yoleyo a va rhandzeka eka “mavandlha hinkwawo ya vamatiko.”—Rhom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Vakreste va manguva lawa va landzela xikombiso xa Pawulo, Akhwila na Prisila. Lava tiyimiseleke ku endla ntirho wo chumayela hi ku hiseka, va tirha hi matimba leswaku va nga vi ‘ndzhwalo wo tika’ eka van’wana. (1 Tes. 2:9) Vo tala lava phayonaka, va pfa va endla mintirho yo khomisa kumbe va tirha hi nkarhi wo karhi elembeni leswaku va kota ku tihanyisa entirhweni wa vona wa ku chumayela naswona sweswo swa bumabumeriwa. Ku fana na Akhwila na Prisila, malandza yo tala ya Yehovha lama nga ni malwandla, ma amukela valanguteri va miganga emakaya ya vona. Lava va ‘titolovetaka ku kombisa malwandla,’ va swi tiva leswaku swa khutaza ni ku tiyisa ku endla tano.—Rhom. 12:13.

“Vakorinto Vo Tala . . . Va Va Vapfumeri” (Mitirho 18:5-8)

8, 9. Xana Pawulo u endle yini loko Vayuda va kaneta ntirho wa yena hi matimba naswona u ye a ya chumayela kwihi?

⁸ Loko Silasi na Timotiya va fika va huma eMakedoniya naswona va tamele tinyiko to tala, swi ve erivaleni leswaku Pawulo a a endla matende ntsena leswaku a kota ku tihanyisa. (2 Kor. 11:9) Pawulo “a khomeka ngopfu hi rito [“a tinyiketa ku dyondzisa rito ntsena, a nga ha tirhi swin’wana,” BML].” (Mit. 18:5) Hambiswiritano, ku tinyiketela ka Pawulo hi mbilu hinkwayo eku chumayeleni ku endle leswaku Vayuda va n’wi kaneta ngopfu. Leswaku Pawulo a nga vi ni nandzu hileswi Vayuda va aleke ku yingisa rungula leri ponisaka, leri vulavulaka ha Kreste, u dzudze tinguvu ta yena ivi a byela Vayuda lava n’wi katenaka a ku: “Ngati ya n’wina a yi ve ehenhla ka tinhloko ta n’wina. Mina a ndzi na nandzu. Ku sukela sweswi ndzi ta ya eka vanhu va matiko.”—Mit. 18:6; Ezek. 3:18, 19.

⁹ Xana Pawulo a a ta ya chumayela kwihi? Wanuna un’wana la vuriwaka Titiyo Yusto, la hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda, u amukele Pawulo endlwini ya yena leyi a yi vandzamane ni sinagoga. Hiloko Pawulo a suka esinagogeni a ya endlwini ya Yusto. (Mit. 18:7) Loko Pawulo a ri eKorinto a a tshama endlwini ya Akhwila na Prisila kambe u tshame ngopfu endlwini ya Yusto loko a ri karhi a endla ntirho wo chumayela.

10. I yini lexi kombisaka leswaku Pawulo a nga tiyimiselanga ku chumayela Vamatiko ntsena?

¹⁰ Loko Pawulo a vula leswaku u ta ya eka vamatiko, xana a a vula leswaku u ta tshika ku chumayela Vayuda hinkwavo ni lava va hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda swin’we ni lava tsakelaka? A swi tano! Hi xikombiso, “Krispo mulanguteri wa sinagoga a va mupfumeri eHosini swin’we ni ndyangu wakwe hinkwawo.” Swi le rivaleni leswaku vo hlayanyana lava a va gandzela esinagogeni yoleyo va ve vapfumeri na vona ku fana na Krispo hikuva Bibele yi ri: “Vakorinto vo tala lava va swi tweke na vona va va vapfumeri kutani va khuvuriwa.” (Mit. 18:8) Kutani vandlha lerintshwa leri a ra ha ku simekiwa eKorinto a ri hlanganyela endlwini ya Titiyo Yusto. Loko ku ri leswaku rungula ra buku ya Mitirho ri runguriwa hi ndlela leyi Luka a tsalaka ha yona hi ku landzelerisa swilo, swi vula leswaku Vayuda volavo kumbe lava hundzukeleke evukhongerini bya Vayuda va hundzuke endzhaku ka loko Pawulo a dzudze tinguvu ta yena. Rungula rero ri swi veka erivaleni leswaku Pawulo a a tiyimisele ku

11. Xana Timbhoni ta Yehovha ti n’wi tekelela njhani Pawulo loko ti ri karhi ti chumayela vanhu va Vujagana?

¹¹ Ematikweni yo tala namuntlha, tikereke ta Vujagana ti dzime timitsu naswona ti lawula swirho swa tona. Ematikweni yo tala ni le swihlaleni, varhumiwa va Vujagana va hundzule vanhu vo tala. Vunyingi bya lava va tivulaka Vakreste va tihanyela hi ku landza mindhavuko ya vona hilaha Vayuda va le Korinto hi lembe-xidzana ro sungula a va endla hakona. Hambiswiritano, hina Timbhoni ta Yehovha hi tiyimisele ku ya eka vanhu vo tano leswaku hi va pfuna va ma twisisa kahle Matsalwa. Hambiloko va hi kaneta kumbe vafundhisi va vona va hi xanisa, a hi lan’wi. Eka vanhu volavo lava ‘hisekelaka Xikwembu kambe a va na vutivi lebyi kongomeke,’ swi nga endleka ku ri ni vo tala lava titsongahataka, lava loko vo lavisisiwa, va nga kumiwaka.—Rhom. 10:2.

“Ndzi Ni Vanhu Vo Tala eMutini Lowu” (Mitirho 18:9-17)

12. Xana xivono lexi Pawulo a nga xi vona xi n’wi tiyise hi ndlela yihi?

¹² Loko ku ri leswaku Pawulo a a ri karhi a kanakana ku ya emahlweni ni ntirho wa yena wo chumayela eKorinto, u fanele a ve ni xivindzi loko vusiku byin’wana Hosi Yesu a humelela eka yena exivonweni a ku: “U nga chavi, yana emahlweni u dyondzisa, u nga tshiki, hikuva ndzi na wena naswona a nga kona munhu loyi a nga ta ku hlasela a ku vavisa; hikuva ndzi ni vanhu vo tala emutini lowu.” (Mit. 18:9, 10) Xolexo xi ve xivono lexi tiyisaka nhlana! Hosi yi tshembise Pawulo leswaku yi ta n’wi sirhelela leswaku a nga vavisiwi yi tlhela yi n’wi byela leswaku ku ni vanhu vo tala lava faneleke va twa mahungu lamanene emutini wolowo. Xana Pawulo u endle yini endzhaku ko vona xivono xolexo? Bibele yi ri: “Hiloko a tshama kona lembe ni tin’hweti ta tsevu, a dyondzisa rito ra Xikwembu exikarhi ka vona.”—Mit. 18:11.

13. Xana Pawulo a a anakanya hi xiendlakalo xihi loko a ri karhi a tshinela eka xitshamo xa vuavanyisi, kambe i yini lexi endleke leswaku a nga chavi?

¹³ Endzhaku ka loko Pawulo a hete lembe a ri eKorinto, u tlhele a vona ndlela yin’wana ya leswaku Hosi a yi n’wi seketela. “Vayuda va hlasela Pawulo va n’wi yisa ehubyeni,” leyi a yi vuriwa beʹma. (Mit. 18:12) Van’wana va vula leswaku xitshamo xolexo lexi a xi vuriwa beʹma a ku ri platifomo leyi tlakukeke leyi namekiweke mavulu ya muvala wa wasi ni wo basa yi tlhela yi khavisiwa hi swifaniso swo tala naswona a yi akiwe ekusuhi ni ndhawu ya ku xavisela exikarhi ka muti wa Korinto. Emahlweni ka yona a ku ri ni ndhawu leyi ringaneke leswaku ntshungu wu hlengeletana. Hi ku ya hi leswi vayimburi va swi tshubuleke, swi nga endleka leswaku xitshamo xa vuavanyisi a xi ri ekusuhi ni sinagoga, leswi vulaka leswaku a xi ri kusuhi ni yindlu ya Yusto. Kumbexana loko Pawulo a ri karhi a tshinela xitshamo lexi vuriwaka beʹma, a a anakanya hi ku khandliwa ka Stefano hi maribye, loyi minkarhi yin’wana a vuriwaka Mukreste wo sungula ku fela ripfumelo. Hi nkarhi wolowo, Pawulo a a tiviwa hi vito ra Sawulo naswona u seketele ku “dlayiwa ka yena.” (Mit. 8:1) Xana na yena a a ta dlayiwa hi ndlela leyi fanaka? Doo, hikuva Hosi yi te eka yena: “A nga kona munhu loyi a nga ta . . . ku vavisa.”—Mit. 18:10, An American Translation.

14, 15. (a) Xana Vayuda va hehle Pawulo hi yini naswona ha yini Galiyo a herise nandzu wolowo? (b) Ku endleke yini eka Sostena naswona swi nga endleka a hetelele a ve yini?

¹⁴ Xana ku endleke yini loko Pawulo a fika exitshan’wini xa vuavanyisi? A xi ungameriwa hi muavanyisi loyi a a ri ndhuna ya masocha ya le Akaya, loyi a a vuriwa Galiyo—loyi a a ri buti wa Seneca, mutivi wa filosofi loyi a a ri Murhoma. Vayuda va hehle Pawulo va ku: “Wanuna loyi u kucetela vanhu ku gandzela Xikwembu hi ndlela leyi nga fambisaniki ni nawu.” (Mit. 18:13) Vayuda a va hehla Pawulo hileswaku u hundzula vanhu swi nga ri enawini. Hambiswiritano, Galiyo u vule leswaku Pawulo a nga endlanga “xidyoho” nileswaku a nga na nandzu wa “vugevenga lebyikulu.” (Mit. 18:14) Galiyo a a nga swi lavi ku nghena timholovo ta Vayuda. U nambe a herisa nandzu wolowo Pawulo a nga si pfula ni nomu a tiyimelela. Sweswo swi hlundzukise ntshungu wolowo lowu a wu hehla Pawulo. Hiloko wu tirihisela eka Sostena, loyi swi nga endlekaka leswaku u teke xikhundlha xa Krispo xa ku va muungameri wa sinagoga. Wu n’wi khomile kutani wu “sungula ku n’wi ba emahlweni ka huvo.”—Mit. 18:17.

¹⁵ Ha yini Galiyo a nga wu sivelanga ntshungu wolowo loko wu ba Sostena? Kumbexana Galiyo a a anakanya leswaku Sostena i murhangeri wa wona kutani a a tshovela leswi a swi byaleke. Hambiloko xivangelo a xi nga ri xona xolexo, kambe xiendlakalo xexo xi ve ni vuyelo lebyinene. Loko Pawulo a tsalela vandlha ra le Korinto papila ro sungula, emalembeni yo hlayanyana endzhaku ka xiendlakalo xexo, u vulavule hi munhu wo karhi loyi vito ra yena a ku ri Sostena naswona se a a ri makwerhu. (1 Kor. 1:1, 2) Xana ku nga va ku ri Sostena luya a nga biwa eKorinto? Swi nga endleka naswona loko ku ri yena xiendlakalo xexo xi fanele xi n’wi pfunile leswaku a va Mukreste.

16. Xana marito ya Hosi lama nge: “yana emahlweni u dyondzisa, u nga tshiki, hikuva ndzi na wena” ma hi pfuna njhani entirhweni wa hina wo chumayela?

¹⁶ Phela, endzhaku ka loko Vayuda va nga swi lavanga ku yingisa Pawulo loko a va chumayela, Hosi Yesu u tiyisekise Pawulo a ku: “U nga chavi, yana emahlweni u dyondzisa, u nga tshiki, hikuva ndzi na wena.” (Mit. 18:9, 10) Hi fanele hi tsundzuka marito wolawo ngopfu-ngopfu loko vanhu va nga swi lavi ku yingisa rungula ra hina. Hi nga rivali leswaku Yehovha u vona leswi nga etimbilwini ta vanhu naswona u kota ku koka lava nga ni timbilu letinene leswaku va va vagandzeri va yena. (1 Sam. 16:7; Yoh. 6:44) Hakunene swoleswo swa hi khutaza leswaku hi tshama hi khomekile hi ntirho wo chumayela! Lembe ni lembe ku khuvuriwa magidi-gidi ya vanhu—ku nga madzana-dzana hi siku. Hinkwavo lava yingisaka xileriso xa ku “ya endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa,” Yesu u va tiyisa nhlana a ku: “Ndzi na n’wina mikarhi hinkwayo kukondza makumu ma fika.”—Mat. 28:19, 20.

“Loko Yehovha A Swi Rhandza” (Mitirho 18:18-22)

17, 18. Swi nga endleka leswaku Pawulo a a ri karhi a anakanya hi yini loko a ri exikepeni lexi yaka aEfesa?

¹⁷ A swi tiveki loko leswi Galiyo a swi endleke eka vahehli va Pawulo swi pfunile leswaku vandlha ra Vukreste ra le Korinto leri a ra ha ku simekiwa ri va ni ku rhula. Hambiswiritano, Pawulo u tshame “masiku yo hlayanyana” a nga si lela vamakwerhu va le Korinto. Hi ximun’wana xa lembe ra 52 C.E., u kunguhate ku ya eSiriya hi xikepe lexi sukelaka ehlalukweni ra Kenikreya, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 11 evuxeni bya muti wa Korinto. Kambe loko Pawulo a nga si suka eKenikreya “misisi yakwe a yi tsemetiwe yi va yitsongo . . . , hikuva a a endle xihlambanyo.”c (Mit. 18:18) Endzhaku ka sweswo u teke Akhwila na Prisila kutani va tluta eLwandle ra Aegea va ya aEfesa le Asia Minor.

¹⁸ Swi nga endleka leswaku loko Pawulo a ri exikepeni lexi yaka eKenikreya, a a ri karhi a anakanya hi nkarhi lowu a wu heteke emutini wa Korinto. Ku endleke swilo swo tala leswi tsakisaka naswona a a titwa a enerisekile. Ku ve ni vuyelo lebyinene etin’hwetini ta 18 leti a ti heteke a ri karhi a chumayela emutini wolowo. Ku simekiwe vandlha ro sungula ra Vukreste leri a ri hlanganyela endlwini ya Yusto. Van’wana lava veke vapfumeri i Yusto, Krispo ni vandyangu wakwe, Sostena ni van’wana vo tala. Pawulo a a va rhandza vapfumeri volavo lavantshwa hikuva u va pfunile leswaku va va Vakreste. Hi ku famba ka nkarhi u va tsalele papila a vula leswaku vona i mapapila ya xibumabumelo lama tsariweke embilwini ya yena. Na hina ha tinyungubyisa swinene hi lava hi veke ni lunghelo ro va pfuna leswaku va amukela vugandzeri bya ntiyiso. Swi tsakisa ngopfu ku vona “mapapila ya xibumabumelo”!—2 Kor. 3:1-3.

19, 20. Pawulo u endle yini loko a fika aEfesa naswona hi dyondza yini eka yena loko swi ta emhakeni ya ku tivekela tipakani leti nga ta hi pfuna leswaku hi dzunisa Xikwembu?

¹⁹ Loko Pawulo a fika aEfesa u nambe a sungula ntirho wa yena. A “nghena esinagogeni a kanerisana ni Vayuda.” (Mit. 18:19) Hi nkarhi wolowo Pawulo a nga tshamanga nkarhi wo leha aEfesa. Hambileswi vamakwerhu va n’wi kombeleke leswaku a tshama nkarhi wo leha, “a nga pfumelanga.” Loko a lela vamakwerhu va le Efesa u te: “Ndzi ta tlhela ndzi vuya eka n’wina loko Yehovha a swi rhandza.” (Mit. 18:20, 21) A swi kanakanisi leswaku Pawulo a a swi vona leswaku ntirho wo chumayela wa ha lo vuya aEfesa. U kunguhate ku vuya kambe u siyele mhaka yoleyo emavokweni ya Yehovha. Hakunene xolexo i xikombiso lexinene lexi hi nga fanelangiki hi xi rivala! Loko hi lava ku fikelela tipakani leti nga ta hi pfuna leswaku hi dzunisa Xikwembu, hi fanele hi tiyimisela. Hambiswiritano, minkarhi hinkwayo hi fanele hi tshembela eka nkongomiso wa Yehovha naswona leswi hi swi endlaka swi pfumelelana ni ku rhandza ka yena.—Yak. 4:15.

²⁰ Pawulo u siye Akhwila na Prisila aEfesa kutani a khandziya xikepe lexi yaka eKhezariya. Swi tikomba onge ‘u ye’ eYerusalema leswaku a ya pfuxela vandlha leri a ri ri kwalaho. (Mitirho 18:22; nhlamuselo ya le hansi ya NW) Hiloko a ya emutini wa rikwavo—ku nga Antiyoka wa Siriya. Wolawo ma ve makumu ya riendzo ra yena ra vumbirhi ra vurhumiwa naswona swilo swi n’wi fambele kahle. Xana a a ta humeleriwa hi yini eka riendzo rakwe ra vunharhu ra vurhumiwa?

1, 2. (a) Hi rihi khombo leri Pawulo ni vatirhi-kulobye va langutaneke na rona aEfesa? (b) Hi ta kambisisa yini eka ndzima leyi?

A KU ri mphesamphesa hi vanhu lava a va ri karhi va tsutsuma va huwelela eswitarateni swa le Efesa. A va tiyimisele ku pfuxa madzolonga naswona a va nga ha lawuleki! Vatirhi-kulobye vambirhi va muapostola Pawulo a va khomiwile naswona a va ri karhi va huduriwa. Vanhu va nyamalale hi xihatla egondzweni ra kwalaho leri anameke, leri a ri ri ni switolo hiloko va tsutsumela endlwini ya mintlangu leyi a yi kota ku rhurhela vanhu va 25 000. Vo tala a va nga swi tivi leswaku i yini lexi vangeke mpfilumpfilu wolowo kambe a va ehleketa leswaku xikwembukati xa vona Artemi ni tempele ya vona a swi ri ekhombyeni. Hiloko va sungula ku huwelela hi matimba va ku: “Artemi wa Vaefesa u ni matimba!”—Mit. 19:34.

² Leri a ku ri rhengu rin’wana ra Sathana ra ku ringeta ku herisa ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, hi ku tirhisa ntshungu lowu kariheke. Kambe leyi a hi yona ntsena ndlela leyi Sathana a yi tirhisaka. Eka ndzima leyi hi ta dyondza marhengu yo hlayanyana lawa Sathana a nga ma tirhisa leswaku a herisa ntirho ni vun’we bya Vakreste volavo va lembe-xidzana ro sungula. Kambe hi ta xiya leswaku marhengu ya yena hinkwawo ma hlulekile hikuva “rito ra Yehovha ri ya ri kula ni ku hlula hi ndlela ya matimba.” (Mit. 19:20) I yini lexi pfuneke Vakreste volavo leswaku va hlula? Va pfuniwe hi leswi swi hi pfunaka namuntlha. Kambe hi fanele hi tsundzuka leswaku Yehovha hi yena la hlulaka, ku nga ri hina. Hambiswiritano, ku fana ni Vakreste va lembe-xidzana ro sungula hi fanele ku landzela swiletelo leswi hi nga nyikiwa swona. Moya wa Yehovha wu ta hi pfuna leswaku hi va ni timfanelo leti nga ta hi pfuna leswaku hi kota ku chumayela. A hi rhangeni hi ku kambisisa xikombiso xa Apolosi.

“A A Ma Tiva Kahle Matsalwa” (Mitirho 18:24-28)

3, 4. Xana Akhwila na Prisila va xiye yini eka Apolosi naswona va n’wi pfune njhani?

³ Loko Pawulo a ri endleleni yo ya aEfesa eka riendzo ra yena ra vunharhu ra vurhumiwa, ku fike Muyuda la vuriwaka Apolosi emutini wolowo. A a huma emutini lowu a wu dumile wa Aleksandriya, aEgipta. Apolosi a a ri ni timfanelo letinene ngopfu. A a ri xivulavuri lexinene. Ku tlula kwalaho “a a ma tiva kahle Matsalwa.” Nakambe a “a gingiriteka hikwalaho ka moya wa Xikwembu.” Tanihi leswi a a hiseka, a a ri ni xivindzi xo vulavula emahlweni ka Vayuda esinagogeni.—Mit. 18:24, 25.

⁴ Akhwila na Prisila a va yingiserile loko Apolosi a ri karhi a vulavula. A swi kanakanisi leswaku a va tsakile loko va n’wi twa a “dyondzisa hi ndlela ya ntiyiso swilo leswi khumbaka Yesu.” Leswi a a swi vula ha Yesu a swi pakanisa. Hambiswiritano, va hatle va swi xiya leswaku ku ni swin’wana swa nkoka leswi a a nga swi tivi. Apolosi “a a tolovelane ni nkhuvulo wa Yohane ntsena.” Vatekani volavo, lava a va tihanyisa hi ku endla matende, a va chavisiwanga hi ndlela leyi Apolosi a a dyondzisa ha yona. Kambe, “va famba na yena kutani va n’wi hlamusela kahle ndlela ya Xikwembu.” (Mit. 18:25, 26) Xana wanuna loyi a a dyondzekile u angurise ku yini? Ndlela leyi a anguleke ha yona yi swi veke erivaleni leswaku u ni mfanelo ya nkoka leyi Vakreste va faneleke va va na yona—ku nga ku titsongahata.

5, 6. I yini lexi nga endla leswaku Yehovha a tirhisa Apolosi hilaha ku engetelekeke naswona hi dyondza yini eka xikombiso xa yena?

⁵ Hikwalaho ka leswi Apolosi a pfumeleke ku pfuniwa hi Akhwila na Prisila, u ve nandza loyi Yehovha a n’wi tirhiseke swinene. U ye eAkaya, laha a nga fika a va ‘pfuna ngopfu’ vamakwerhu. Nakambe ndlela leyi a chumayeleke ha yona, yi pfune Vayuda va muganga wolowo lava a va vula leswaku Yesu a hi Mesiya la tshembisiweke. Luka u ri: “U kombise . . . hi ku tiyimisela leswaku Vayuda va hoxisile, a va komba hi Matsalwa leswaku Yesu i Kreste.” (Mit. 18:27, 28) Hakunene Apolosi a a ri mpfuno evandlheni! Entiyisweni, ndlela leyi a nga chumayela ha yona yi endle leswaku “rito ra Yehovha” ri hambeta ri hlula. Hi dyondza yini eka xikombiso xa Apolosi?

⁶ I swa nkoka swinene leswaku Vakreste hinkwavo va titsongahata. Hinkwerhu hi ni timfanelo to hambana-hambana—ku nga ha va vuswikoti lebyi hi nga na byona, ntokoto kumbe vutivi lebyi hi nga byi kuma. Hambiswiritano, ku titsongahata i ka nkoka swinene eka timfanelo hinkwato leti hi nga na tona. Loko hi nga titsongahati, timfanelo leti hi nga na tona ti nga hi hoxa ekhombyeni. Timfanelo ta hina letinene ti nga endla leswaku hi tikukumuxa. (1 Kor. 4:7; Yak. 4:6) Loko hakunene hi titsongahata, hi ta ringeta hi matimba ku teka van’wana va ri lava tlakukeke eka hina. (Filp. 2:3) A hi nge ali loko van’wana va hi laya kumbe loko hi ri karhi hi dyondzisiwa. A hi nge namarheli mavonelo ya hina loko hi twa leswaku ndlela leyi hi endlaka swilo ha yona a yi fambisani ni nhlengeletano ya Yehovha. Yehovha ni N’wana wa yena va tiyimisele ku hi tirhisa ntsena loko hi titsongahata.—Luka 1:51, 52.

7. Xana Pawulo na Apolosi va hi vekele xikombiso xa ku titsongahata hi ndlela yihi?

⁷ Nakambe ku titsongahata ka hi pfuna leswaku hi nga holovi na munhu. Hakunene Sathana a a tiyimiserile ku endla leswaku Vakreste volavo va lembe-xidzana ro sungula va avana! A a ta tsaka ni swikunwana loko a vona Apolosi na muapostola Pawulo va lwa kutani va va valala, ivi va lava ku vona loyi vandlha ri n’wi tekaka a ri wa nkoka! A swi ta va olovela ku tlulana milenge. Phela le Korinto, Vakreste van’wana se a va sungule ku vula va ku, “Mina ndzi wa Pawulo,” kasi van’wana a va ku, “Mina ndzi wa Apolosi.” Xana Pawulo na Apolosi va pfumerile loko van’wana va vula marito wolawo lama a ma ta vanga ku avana? Nikatsongo! Nakambe Pawulo u wu xiyile ntirho lowu a wu endliwa hi Apolosi naswona u tlhele a n’wi nyika mintirho yin’wana ya nkoka. Loko ku ri Apolosi, u endle hilaha Pawulo a n’wi leriseke hakona. (1 Kor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13) Hakunene xolexo i xikombiso lexinene xa vanhu lava tirhisanaka lexi hi faneleke ku xi tekelela namuntlha!

“A Vulavula Hi Ndlela Leyi Khorwisaka Hi Mfumo Wa Xikwembu” (Mitirho 18:23; 19:1-10)

8. Xana Pawulo u fambe njhani loko a tlhelela aEfesa naswona ha yini a fambe hi ndlela yoleyo?

⁸ Pawulo a a tshembise leswaku u ta tlhelela aEfesa naswona u endle tano.a (Mit. 18:20, 21) Kambe xiya ndlela leyi a tlheleleke ha yona. Loko hi hetelela ku vulavula ha yena a a ri eAntiyoka wa Siriya. Loko Pawulo a ya aEfesa, a a ta tsemakanya a ya eSelukiya, ivi a fika a khandziya xikepe kutani a ya laha a a lava ku ya kona. Ematshan’weni ya sweswo u fambe “etindhawini ta le xikarhi ka tiko.” Hi xiringaniso ni hilaha swi hlamuseriweke hakona eka Mitirho 18:23 na 19:1, riendzo ra Pawulo ri teke tikhilomitara ta kwalomu ka 1 600! Ha yini Pawulo a hlawule ku teka riendzo ro tika swonghasi? Hikuva a a lava ku “tiyisa vadyondzisiwa hinkwavo.” (Mit. 18:23) Riendzo ra yena ra vunharhu ra vurhumiwa a ri fana ni ro sungula ni ra vumbirhi hikuva a ri lava leswaku a tinyiketela swinene naswona hinkwaswo leswi a nga swi endla a a nga swi teki ku ri nyuku wa mbyana. Valanguteri va miganga swin’we ni vasati va vona va tekelela xikombiso xa Pawulo. Hakunene ha ri tlangela rirhandzu ra vona leri nga riki na vukanganyisi!

9. Ha yini a swi lava leswaku vadyondzisiwa van’wana va tlhela va khuvuriwa naswona hi dyondza yini eka vona?

⁹ Loko Pawulo a fika aEfesa, u kume vadyondzisiwa va kwalomu ka 12 va Yohane lowo Khuvula. A va khuvuriwe hi nkhuvulo wa Yohane lowu a wu nga ha tirhi. Ku tlula kwalaho, a va nga tivi swo tala hi moya lowo kwetsima. Pawulo u va dyondzise leswaku i swa nkoka ku khuvuriwa hi vito ra Yesu naswona a va fana na Apolosi hikuva va titsongahatile kutani va tiyimisela ku dyondza. Endzhaku ka loko va khuvuriwe hi vito ra Yesu, va amukele moya lowo kwetsima ni tinyiko tin’wana ta masingita. Kutani, swi le rivaleni leswaku ku fambisana ni malunghiselelo lama yaka emahlweni ya nhlengeletano ya Yehovha swi tisa mikateko.—Mit. 19:1-7.

10. Ha yini Pawulo a suke esinagogeni a ya eholweni ya xikolo naswona u hi vekele xikombiso xihi loko hi ri karhi hi chumayela?

¹⁰ Ku nga ri khale, ku landzele xikombiso xin’wana lexi kombisaka ku fambisana ni nhlengeletano ya Yehovha. Hi xivindzi Pawulo u chumayele hi rixaladza esinagogeni ku ringana tin’hweti tinharhu. Hambileswi a a “vulavula hi ndlela leyi khorwisaka hi Mfumo wa Xikwembu,” van’wana a va tiomisa tinhloko va tlhela va n’wi kaneta hi tihanyi. Ematshan’weni ya leswaku Pawulo a tidyela nkarhi hi vanhu lava a “va vulavula ku biha hi Ndlela,” u fambe a ya chumayela eholweni ya xikolo. (Mit. 19:8, 9) Lava a va lava ku fambisana ni nhlengeletano ya Yehovha, a va fanele va suka esinagogeni va ya eholweni ya xikolo. Ku fana na Pawulo, hi nga ha tsema bulo ni n’wini wa muti loko hi vona leswaku a nga swi lavi ku hi yingisela kumbe loko hi vona leswaku u lava ku phikizana na hina. Va ha tele vanhu lava fanaka ni tinyimpfu lava lavaka ku twa rungula ra hina leri khutazaka!

11, 12. (a) Xana Pawulo u hi vekele njhani xikombiso xo gingiriteka ni xo pfumelelana ni swiyimo? (b) Xana Timbhoni ta Yehovha ti ringeta njhani ku gingiriteka ni ku pfumelelana ni swiyimo loko ti ri karhi ti chumayela?

¹¹ Swi nga endlaka leswaku siku ni siku, Pawulo a a chumayela a ri eholweni ya xikolo xolexo ku sukela hi awara ya 11 nimixo kukondza ku va kwalomu ka awara ya mune nindzhenga. (Mit. 19:9) Swi nga endleka leswaku hi nkarhi wolowo vanhu a va nga khomekanga hikuva a va humula leswaku va dya naswona dyambu a ri hisa swinene. Loko ku ri leswaku Pawulo u hete malembe mambirhi a ri karhi a chumayele hi ndlela yoleyo, u ta va a chumayele tiawara leti tlulaka 3 000.b Kutani xolexo i xivangelo xin’wana lexi nga endla leswaku rito ra Yehovha ri hambeta ri kula ni ku hlula hi matimba. Pawulo a a gingiriteka naswona a a pfumelelana ni swiyimo. A a cinca-cinca xiyimiso xa yena xo chumayela leswaku a pfuna vanhu va miti yoleyo. Xana vuyelo byi ve byihi? “Hinkwavo lava tshamaka emugangeni wa Asiya va twa rito ra Hosi, Vayuda ni Magriki.” (Mit. 19:10) Hakunene u chumayele hi rixaladza!

¹² Ninamuntlha tanihi leswi hi nga Timbhoni ta Yehovha, na hina ha gingiriteka naswona hi pfumelelana ni swiyimo. Hi ringeta hi matimba ku chumayela vanhu kun’wana ni kun’wana laha va kumekaka kona ni hi nkarhi wun’wana ni wun’wana. Hi chumayela eswitarateni, etindhawini ta ku xavisela ni laha ku pakiwaka kona timovha. Hi nga ha chumayela vanhu hi riqingho kumbe hi ku va tsalela mapapila. Kasi loko hi chumayela hi yindlu ni yindlu hi ringeta ku fikelela vanhu hi nkarhi lowu va kumekaka ha wona emakaya.

“Ri Ya Ri Kula Ni Ku Hlula Hi Ndlela Ya Matimba” Hambiloko Ku Ri Ni Mimoya Yo Biha (Mitirho 19:11-22)

13, 14. (a) Xana Yehovha u pfune Pawulo leswaku a endla yini? (b) Hi xihi xihoxo lexi nga endliwa hi vana va Skevha naswona Majagana yo tala ma xi endla njhani xihoxo xolexo?

¹³ Luka u hi byela leswaku ku ve ni nkarhi wa swiendlakalo leswi xiyekaka hikuva Yehovha u nyike Pawulo matimba yo endla “mitirho ya matimba yo hlamarisa.” Hambi ku ri malapi ni mafasikoti ya Pawulo loko ma yisiwa eka vanhu lava vabyaka, a va namba va hlakarhela. Nakambe mimoya yo homboloka a yi hlongoriwa hi ndlela leyi fanaka.c (Mit. 19:11, 12) Ku hluriwa ka Sathana hi ndlela yoleyo ku xiyiwe hi vanhu vo tala kambe a hi hinkwavo lava swi nga va tsakisa sweswo.

¹⁴ “Vayuda van’wana lava a va famba va hlongola madimona,” va ringete ku endla masingita lawa Pawulo a a ma endla. Van’wana eka Vayuda volavo va ringete ku hlongola madimona hi vito ra Yesu ni ra Pawulo. Luka u boxa mavito ya nkombo ya vana va Skevha—ku nga swirho swa ndyangu wa vuprista—lava nga ringeta ku endla tano. Dimona leri a ri ri eka wanuna un’wana ri te eka vona: “Yesu ndza n’wi tiva naswona Pawulo ndzi n’wi toloverile; kambe n’wina mi vamani?” Hiloko ri kucetela wanuna yoloye leswaku a va hlasela, a tlulela eka vona onge i xivandzana kutani a va hlongorisa ivi va tsutsuma va nga ambalanga nchumu naswona va vavisekile. (Mit. 19:13-16) Handle ko kanakana “rito ra Yehovha” ri hlurile naswona swi nambe swi va erivaleni leswaku Pawulo a a ri ni matimba yo tlula vanhu va vukhongeri bya mavunwa lava nga riki ni matimba. Namuntlha ku ni vanhu va timiliyoni lava hi xihoxo va ehleketaka leswaku ku vita vito ra Yesu kumbe ku tivula “Mukreste” swi ringene. Hilaha Yesu a nga vula hakona, i vanhu lava endlaka ku rhandza ka Tata wakwe lava nga ni ntshembo lowu tiyeke hi vumundzuku.—Mat. 7:21-23.

15. Xana hi nga xi tekelela njhani xikombiso xa Vaefesa loko swi ta emhakeni ya vungoma ni swilo leswi fambisanaka na byona?

¹⁵ Ku tsongahatiwa ka vana va Skevha ku endle leswaku vanhu vo tala va chava Xikwembu naswona sweswo swi endle leswaku vo tala va va vapfumeri ni ku tshika mintirho ya vungoma. Ndhavuko wa le Efesa a wu simekiwe eka vungoma. Vuloyi a byi tolovelekile ni switshungulo swin’we ni ku loyana hi marito lama tsariwaka. Vaefesa vo tala va boheke ku humesa tibuku ta vona ta vungoma kutani va ti hisa emahlweni ka vanhu hinkwavo—hambileswi tibuku teto a ti durha ngopfu loko u ti ringanisa ni mali ya namuntlha.d Luka u ri: “Xisweswo rito ra Yehovha ri ya ri kula ni ku hlula hi ndlela ya matimba.” (Mit. 19:17-20) Sweswo a ku ri vumbhoni bya leswaku ntiyiso wu hlule mavunwa ni madimona! Vanhu volavo vo tshembeka va hi vekele xikombiso lexinene namuntlha. Na hina namuntlha hi hanya emisaveni leyi dzimeke timitsu eka vungoma. Loko ho kuma leswaku hi ni nchumu lowu fambisanaka ni vungoma, hi fanele hi endla hilaha Vaefesa va nga endla hakona—hi namba hi wu cukumeta! Onge hi nga endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi tlangela ekule swinene ni mikhuva yoleyo leyi nyenyetsaka.

“Ku Pfuka Hasahasa Leyikulu” (Mitirho 19:23-41)

16, 17. (a) Hlamusela ndlela leyi Demetriyo a vangeke mpfilumpfilu ha yona le Efesa. (b) Xana Vaefesa va swi kombise njhani leswaku va hisekela vukhongeri etlhelo?

¹⁶ Sweswi hi ta bula hi rhengu rin’wana ra Sathana leri Luka a vulavulaka ha rona loko a ku: “ku pfuka hasahasa leyikulu mayelana ni Ndlela.” Luka a a nga hundzeleti loko a vula marito wolawo.e (Mit. 19:23) Mufuri wa silivhere la vuriwaka Demetriyo hi yena la nga vanga mpfilumpfilu wolowo. U tsundzuxe vafuri-kulobye leswaku rifuwo ra vona va ri kuma hi ku xavisa swikwembu swa hava. U tlhele a vula leswaku rungula leri Pawulo a a ri chumayela a ri endla leswaku bindzu ra vona ri nga fambi kahle hikuva Vakreste a va nga swi gandzeli swikwembu swa hava. Hiloko a byela vaaki va le Efesa lava a va tikukumuxa ni ku rhandza tiko leswaku xikwembukati xa vona Artemi ni tempele ya vona leyi dumeke a yi ta “langutiwa yi nga ri nchumu.”—Mit. 19:24-27.

¹⁷ Demetriyo u koke rinoko ra vafuri-kulobye va silivhere. Hiloko va sungula ku huwelela va ku, “Artemi wa Vaefesa u ni matimba” naswona ntshungu wa le mutini wolowo wu vange mpfilumpfilu lowu hlamuseriweke eku sunguleni ka ndzima leyi.f Tanihi leswi Pawulo a a ri munhu loyi a tinyiketerile, u lave ku ya endhawini yoleyo ya mintlangu leswaku a ya vulavula ni ntshungu wolowo kambe vadyondzisiwa va n’wi sindzise leswaku a tlangela ekule ni khombo. Wanuna un’wana la vuriwaka Alekzanda u ringetile ku yima emahlweni ka ntshungu leswaku a ta vulavula na wona. Tanihi leswi a a ri Muyuda, swi nga endleka leswaku a a tiyimisele ku hlamusela ku hambana exikarhi ka Vayuda ni Vakreste volavo. Kambe ntshungu wolowo a wu nga ri na mhaka ni ku hambana koloko. Loko wu swi xiya leswaku i Muyuda, wu ye emahlweni wu huwelela ku ringana tiawara timbirhi, wu ri karhi wu phindha-phindha marito lama nge “Artemi wa Vaefesa u ni matimba.” Vanhu lava hisekelaka vukhongeri etlhelo a va si cinca ku sukela hi nkarhi wolowo. Va endla leswaku vanhu van’wana va bvinyeka mianakanyo.—Mit. 19:28-34.

18, 19. (a) Xana mulanguteri wa muti u wu miyete njhani ntshungu wa le Efesa? (b) Xana minkarhi yin’wana vanhu va Yehovha va sirheleriwa njhani hi vatirhela-mfumo naswona hi nga endla yini leswaku hi kuma nsirhelelo wolowo?

¹⁸ Eku heteleleni, mulanguteri wa muti u miyete ntshungu wolowo. Tanihi leswi a a ri ni mabyongo, u byele ntshungu wolowo leswaku tempele ya vona ni xikwembukati xa vona a swi nga ri ekhombyeni hikwalaho ka Vakreste volavo nileswaku Pawulo ni vatirhi-kulobye a va yi dyohelanga tempele ya Artemi, a tlhela a wu byela leswaku ku ni tindlela leti wu faneleke wu ti landzela loko wu lava leswaku ku buriwa hi timhaka to fana ni teto. Swi nga endleka leswaku nchumu lowu nga pfuna hi leswi a byeleke ntshungu wolowo leswaku wu ta tivitanela ku xupuriwa hi Mfumo wa Rhoma hikwalaho ka nhlangano wolowo lowu a wu nga ri enawini ni lowu nga a wu nga ha lawuleki. Loko ntshungu wolowo wu twa sweswo, wu nambe wu hangalaka. Tanihi leswi wu hatleke wu hlangana wu karihile, swi ve tani niloko wu hangalaka.—Mit. 19:35-41.

¹⁹ A ku nga ri ro sungula leswaku mutirhela-mfumo la nga ni mabyongo a sirhelela valandzeri va Yesu naswona a ku nga ta va ro hetelela. Entiyisweni, loko muapostola Yohane a vona xivono xa masiku ya makumu, u vone tinhlengeletano ta vanhu leti fanekiseriwaka hi misava, ti lamulela valandzeri va Yesu hi ku mita minhlaselo ya Sathana leyi a yi fana ni mati. (Nhlav. 12:15, 16) Sweswo swi endlekile hakunene. Ko tala, vaavanyisi lava nga yiki hi nghohe va sirhelele timfanelo ta Timbhoni ta Yehovha leswaku ti kota ku hlangana ti gandzela ni ku ti pfumelela leswaku ti chumayela van’wana mahungu lamanene. I ntiyiso leswaku ku tikhoma ka hina lokunene ka pfuna leswaku hi hlula. Swi nga endleka leswaku ku tikhoma ka Pawulo ku endle leswaku a rhandziwa hi vatirhela-mfumo van’wana va le Efesa naswona a va nga ta pfumela loko vanhu va lava ku n’wi vavisa. (Mit. 19:31) Onge ku tshembeka ni ku xixima ka hina swi nga endla leswaku lava hi hlanganaka na vona va hi rhandza hikuva a hi swi tivi leswaku vuyelo byi ta va byihi.

20. (a) U titwa njhani hi ndlela leyi rito ra Yehovha ri nga hlula ha yona eka lembe-xidzana ro sungula ni ndlela leyi ri hlulaka ha yona ninamuntlha? (b) Xana u tiyimisele ku endla yini tanihi leswi Yehovha a hlulaka enkarhini wa hina?

²⁰ Hakunene swa tsakisa ku vona ndlela leyi “rito ra Yehovha [a] ri ya ri kula ni ku hlula hi ndlela ya matimba” ha yona hi lembe-xidzana ro sungula! Naswona swa tsakisa ku vona ndlela leyi Yehovha a ku seketelaka ha yona ku hlula koloko enkarhini wa hina. Xana u nga swi tsakela ku hoxa xandla eku hluleni koloko? Loko swi ri tano, dyondza eka swikombiso leswi hi nga swi kambisisa. Titsongahate, fambisana ni nhlengeletano ya Yehovha leyi yaka emahlweni, gingiriteka, balekela vungoma naswona endla hinkwaswo leswi u nga swi kotaka leswaku mintirho ya wena yi ku vulavulela hi ku tshama u tshembeka ni ku xixima.

1-3. (a) Hlamusela leswi nga endleka hi vusiku lebyi Yutiko a nga fa ha byona. (b) Xana Pawulo u endle yini naswona sweswo swi swi komba njhani leswaku a a khathala hi vanhu van’wana?

PAWULO a a ri ekamareni ra le henhla leri a ri ri eka xithezi xa vunharhu le Trowasi naswona a ri tele hi vanhu. U hete nkarhi wo leha a ri karhi a vulavula ni vamakwerhu hikuva byolebyo a ku ri vusiku byo hetelela a ri na vona. A ku ri xikarhi ka vusiku naswona a ku ri ni timboni ti nga ri tingani leti a ti lumekiwile naswona a ti endla leswaku ku hisa ku tlhela ku va ni musi ekamareni rero. Jaha rin’wana leri va nge i Yutiko a ri tshame ekusuhi ni fasitere. Loko Pawulo a ri karhi a vulavula, Yutiko u khomiwe hi vurhongo hiloko a wela ehansi ku suka eka xithezi xa vunharhu!

² Tanihi leswi Luka a a ri dokodela, swi nga endleka leswaku u ve wo sungula ku huma a ya vona jaha rolero leri nga wela ehansi. A swi kanakanisi leswaku va ri kume ri file hikuva Bibele yi vula leswaku “va ri tlakula ri file.” (Mit. 20:9) Kambe hiloko ku endleka singita. Pawulo u korhame ehenhla ka jaha rolero kutani a byela ntshungu wolowo a ku: “Tshikani ku ba pongo, hikuva wa hanya.” Hiloko Pawulo a pfuxa Yutiko.—Mit. 20:10.

³ Xiendlakalo xexo xi ma komba kahle matimba ya moya lowo kwetsima wa Xikwembu. A ku nga ri nandzu wa Pawulo leswi Yutiko a nga fa. Hambiswiritano, a a nga swi lavi leswaku vanhu va sala va ri egomeni kumbe va khunguvanyeka hikwalaho ka rifu ra jaha rolero. Loko Pawulo a pfuxa Yutiko, u chavelele vandlha a tlhela a ri tiyisa leswaku ri tshama ri hisekela ntirho wo chumayela. Swi le rivaleni leswaku Pawulo a a khathala hi vutomi bya vanhu van’wana. Sweswo swi hi tsundzuxa marito ya yena lama nge: “A ndzi na nandzu wa ngati ya munhu.” (Mit. 20:26) A hi kambisiseni ndlela leyi xikombiso xa Pawulo xi nga hi pfunaka ha yona emhakeni leyi.

“A Suka A Ya eMakedoniya” (Mitirho 20:1, 2)

4. Hi wihi ndzingo lowu tsemaka nhlana lowu Pawulo a langutaneke na wona?

⁴ Hilaha swi hlamuseriweke hakona eka ndzima leyi hundzeke, Pawulo a a langutane ni ndzingo lowu tsemaka nhlana. Ku chumayela ka yena aEfesa ku pfuxe hasahasa. Phela, vafuri va silivhere lava a va tihanyisa hi ku endla swifaniso swa xikwembukati lexi va nge i Artemi, va hoxe xandla eka hasahasa yoleyo. Buku ya Mitirho 20:1 yi ri: “Pawulo a vitana vadyondzisiwa naswona endzhaku ko va khutaza ni ku va lela, a suka a ya eMakedoniya.”

5, 6. (a) Xana swi nga endleka leswaku Pawulo u tshame nkarhi wo tanihi kwihi eMakedoniya naswona u va endlele yini vamakwerhu va kwalaho? (b) Xana Pawulo a a va teka njhani vapfumeri-kulobye?

⁵ Loko Pawulo a ya eMakedoniya, u fike ehlalukweni ra Trowasi ivi a heta masiku kwalaho. Pawulo a a tshemba leswaku Tito loyi a a ri eKorinto u ta ta eka yena le Trowasi. (2 Kor. 2:12, 13) Kutani loko a vona leswaku Tito a nge fiki, u ye eMakedoniya kumbexana u tshame kona lembe kumbe ku tlula a ri karhi “a khutaz[a] lava a va kumeke kwalaho.”a (Mit. 20:2) Eku heteleleni Tito u ye eka Pawulo le Makedoniya, a fika a n’wi byela ndlela leyi Vakreste va le Korinto va nga ri tsakela ha yona papila ra yena ro sungula. (2 Kor. 7:5-7) Sweswo swi endle leswaku Pawulo a va tsalela papila rin’wana leri namuntlha ri tiviwaka tanihi Ra Vumbirhi leri yaka Eka Vakorinto.

⁶ I swa nkoka ku xiya leswaku Luka u tirhise rito leri nge “khutazile” ni leri nge “khutaza” loko a hlamusela maendzo ya Pawulo ya le Efesa ni le Makedoniya. Hakunene marito wolawo ma yi hlamusela kahle ndlela leyi Pawulo a a va rhandza ha yona Vakreste-kulobye! A a nga fani ni Vafarisi lava a va sandza vanhu van’wana, kambe yena a a va languta tanihi tinyimpfu ni vatirhi-kulobye. (Yoh. 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Pawulo a a va teka tano hambiloko a a fanele a va nyika ndzayo ya matimba.—2 Kor. 2:4.

7. Xana valanguteri emavandlheni namuntlha va nga n’wi tekelela njhani Pawulo?

⁷ Namuntlha vakulu ni valanguteri va miganga va ringeta hi matimba ku tekelela xikombiso xa Pawulo. Hambiloko va tshinya muhuweleri wo karhi, xikongomelo xa vona i ku n’wi pfuna. Valanguteri va ringeta hi matimba leswaku va khutaza van’wana ematshan’weni yo va sola. Mulanguteri un’wana wa muganga la nga ni ntokoto u te: “Vamakwerhu vo tala va xinuna ni va xisati va swi lava ku endla leswinene kambe ko tala va tikuma va pfilunganyekile, va chava naswona va tivona va nga pfuni nchumu.” Valanguteri va nga khutaza vapfumeri-kulobye.—Hev. 12:12, 13.

“Va N’wi Bohele Xikungu” (Mitirho 20:3, 4)

8, 9. (a) I yini lexi nga endla leswaku Pawulo a nga ha tluteli eSiriya? (b) Swi nga endleka leswaku Vayuda a va n’wi vengela yini Pawulo?

⁸ Loko Pawulo a suka eMakedoniya u ye eKorinto.b Endzhaku ka loko a hete tin’hweti tinharhu, a a lava ku ya eKenikreya, laha a a ta fika a khandziya xikepe lexi yaka eSiriya. Loko a suka kwalaho a a ta ya eYerusalema leswaku a yisa minyikelo leyi humaka eka vamakwerhu, leyi a yi ya eka lava pfumalaka.c (Mit. 24:17; Rhom. 15:25, 26) Kambe hilaha buku ya Mitirho 20:3 yi vulaka hakona, ‘Vayuda va n’wi bohele xikungu,’! kutani a boheka ku cinca tindlela ta yena!

⁹ A swi hlamarisi leswi Vayuda a va venga Pawulo hikuva eka vona a a ri mugwinehi. Ku nga ri khale a a ha ku chumayela Krispo—loyi a a ri xirho lexi xiximekaka xa sinagoga ya le Korinto—ivi a hundzuka. (Mit. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Siku rin’wana, Vayuda va le Korinto va hehle Pawulo emahlweni ka Galiyo loyi a a ri ndhuna ya masocha ya le Akaya. Kambe, Galiyo u vule leswaku swihehlo sweswo a swi nga ri enawini—ku nga nchumu lowu hlundzukiseke valala va Pawulo. (Mit. 18:12-17) Swi nga endleka leswaku Vayuda va le Korinto a va swi tiva kumbe a va ehleketa leswaku ku nga ri khale Pawulo u ta khandziya xikepe a suka eKenikreya, hiloko va n’wi endlela rhengu ra ku n’wi hlasela. Xana Pawulo a a ta endla yini?

10. Xana Pawulo a a ri toya loko a tshika ku famba hi ndlela leyi hundzaka eKenikreya? Hlamusela.

¹⁰ Tanihi leswi a a lava ku tisirhelela ni ku sirhelela mali leyi a a khomisiwe yona, u vone swi antswa leswaku a nga yi eKenikreya kambe a tlhelela eMakedoniya. Hambiswiritano, a swi ri ni khombo ku famba etikweni ku tlula ku tluta elwandle. Minkarhi yo tala swigevenga a swi tumbelela vanhu emagondzweni wolawo ya khale. Hambi ku ri ku tshama etindlwini ta vaendzi a swi ri ni khombo. Hambiswiritano, Pawulo u hlawule ku tsemakanya etikweni ku ri ni ku tluta a ya eKenikreya laha Vayuda a va n’wi endlele rhengu ra ku n’wi hlasela. Lexi tsakisaka hileswaku a a nga fambi a ri yexe. A a famba na Aristako, Gayo, Sekundo, Sopatere, Timotiya, Trofimo na Tixiko eka riendzo rero ra vurhumiwa.—Mit. 20:3, 4.

11. Xana Vakreste va manguva lawa va endla yini leswaku va tisirhelela naswona Yesu u va vekele xikombiso xihi emhakeni leyi?

¹¹ Ku fana na Pawulo, Vakreste va manguva lawa va endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va tisirhelela loko va ri karhi va chumayela. Etindhawini tin’wana va famba hi mintlawa—kumbe hi vambirhi-mbirhi—ematshan’weni ya leswaku Mukreste a tifambela a ri yexe. Xana va tisirhelela njhani loko va xanisiwa? Vakreste va swi tiva leswaku a va nge ku papalati ku xanisiwa. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Hambiswiritano, a va tihoxi ekhombyeni hi vomu. Anakanya hi xikombiso xa Yesu. Siku rin’wana le Yerusalema loko vakaneti va Yesu va sungula ku n’wi hoxetela hi maribye, “a tumbela ivi a huma etempeleni.” (Yoh. 8:59) Nakambe siku rin’wanyana loko Vayuda va luke mano yo dlaya Yesu, “Yesu a nga ha tlhelanga a fambafamba exikarhi ka Vayuda kambe u ye endhawini leyi nga ekusuhi ni mananga.” (Yoh. 11:54) Yesu u endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a tisirhelela ntsena loko sweswo swi nga lwisani ni ku rhandza ka Xikwembu. Ninamuntlha Vakreste va endla hi ndlela leyi fanaka.—Mat. 10:16.

A Va “Chaveleleke Ngopfu” (Mitirho 20:5-12)

12, 13. (a) Xana ku pfuxiwa ka Yutiko ku ri khumbe njhani vandlha? (b) Hi wihi ntshembo lowu sekeriweke eBibeleni lowu chavelelaka lava feriweke hi varhandziwa va vona?

¹² Pawulo ni vatirhi-kulobye va ye swin’we eMakedoniya naswona swi nga endleka leswaku loko va fika kwale, va hambanile. Swi le rivaleni leswaku va tlhele va hlangana eTrowasi.d Bibele yi ri: “Hi fike eka vona eTrowasi ku nga si hela masiku ya ntlhanu.”e (Mit. 20:6) Hi kona laha jaha leri vuriwaka Yutiko ri nga pfuxiwa kona hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni ka ndzima leyi. Hakunene vamakwerhu a va tsakile loko va vona Yutiko munghana wa vona a pfuxiwa! Hilaha Bibele yi vulaka hakona, a va “chaveleleke ngopfu.”—Mit. 20:12.

¹³ I ntiyiso leswaku masingita yo tano a ma ha endleki namuntlha. Hambiswiritano, lava feriweke hi varhandziwa va vona, va “chaveleleke ngopfu” hi ntshembo wa Bibele wa ku pfuxiwa ka lava feke. (Yoh. 5:28, 29) Phela, Yutiko u tlhele a fa hikuva a a nga hetisekanga. (Rhom. 6:23) Kambe lava nga ta pfuxiwa emisaveni leyintshwa ya Xikwembu va ni ntshembo wo hanya hilaha ku nga heriki! Nakambe, lava nga ta pfuxeriwa ku fuma na Yesu etilweni va nge he tlheli va fa. (1 Kor. 15:51-53) Vakreste hinkwavo namuntlha, ku nga khathariseki leswaku i vatotiwa kumbe i va “tinyimpfu tin’wana,” va ni xivangelo lexinene xo “chavelelek[a] ngopfu”.—Yoh. 10:16.

“ERivaleni Ni Hi Yindlu Ni Yindlu” (Mitirho 20:13-24)

14. Xana Pawulo u te yini eka vakulu va le Efesa loko a hlangana na vona eMileta?

¹⁴ Pawulo ni vatirhi-kulobye va suke eTrowasi va ya eAso ivi va ya eMitileni, eKiyo, eSamosi ni le Mileta. Xikongomelo xa Pawulo a ku ri ku fika eYerusalema Nkhuvo wa Pentekosta wu nga si sungula. Sweswo swi vonaka hileswi a khandziyeke xikepe lexi nga hundzangiki hi le Efesa loko a tlhelela eYerusalema. Kambe, tanihi leswi Pawulo a a lava ku vulavula ni vakulu va le Efesa, u kombele leswaku va hlangana na yena eMileta. (Mit. 20:13-17) Loko va fika, u te: “Mi yi tiva kahle ndlela leyi ndzi tikhomeke ha yona loko ndzi ri na n’wina ku sukela siku ro sungula leri ndzi teke exifundzheni xa Asiya ha rona, ndzi tirhele Hosi hi ku titsongahata swinene ni hi mihloti ni miringo leyi ndzi vangeriweke yona hi Vayuda, naswona a ndzi tshikanga ku mi byela swilo leswi pfunaka, kumbe ku mi dyondzisa erivaleni ni hi yindlu ni yindlu. Kambe ndzi nyikele vumbhoni lebyi heleleke eka Vayuda ni Magriki mayelana ni ku hundzukela eka Xikwembu ni ku va ni ripfumelo eka Hosi ya hina Yesu.”—Mit. 20:18-21.

15. Ha yini ku chumayela hi yindlu ni yindlu swi ri swa nkoka?

¹⁵ Namuntlha hi tirhisa tindlela to hambana-hambana leswaku hi chumayela vanhu mahungu lamanene. Ku fana na Pawulo, hi endla hinkwaswo leswi hi nga swi kotaka leswaku hi chumayela vanhu laha va kumekaka kona, ku nga khathariseki leswaku va le switichini swa mabazi, eswitarateni leswi nga mphesamphesa kumbe etindhawini ta ku xavisela. Kambe ku chumayela hi yindlu ni yindlu i ndlela ya nkoka leyi Timbhoni ta Yehovha ti yi tirhisaka. Ha yini? Hikuva yi pfuna vanhu leswaku va hambeta va twa rungula ra Mfumo minkarhi hinkwayo nileswaku va vona leswaku Xikwembu a xi yi hi nghohe. Nakambe yi pfuna vanhu va timbilu letinene leswaku va pfuniwa hi ndlela leyi va faneleke. Ku tlula kwalaho, ku chumayela hi yindlu ni yindlu swi hi pfuna leswaku hi tiyisa ripfumelo ra hina hi tlhela hi tiyisela. A swi kanakanisi leswaku Vakreste va ntiyiso va manguva lawa va tiviwa hi ku hisekela ku chumayela “erivaleni ni hi yindlu ni yindlu.”

16, 17. Xana Pawulo u swi kombise njhani leswaku u ni xivindzi naswona Vakreste va manguva lawa va nga n’wi tekelela njhani?

¹⁶ Pawulo u byele vakulu va le Efesa leswaku a a nga ma tivi makhombo lawa a a ta langutana na wona loko a tlhelela eYerusalema. U te eka vona: “Nilokoswiritano, a ndzi byi teki byi ri bya nkoka vutomi bya mina kambe loko ntsena ndzo heta tsima ra mina ni ntirho lowu Hosi Yesu a ndzi nyikeke wona, wo nyikela vumbhoni lebyi heleleke bya mahungu lamanene ya musa lowukulu wa Xikwembu.” (Mit. 20:24) Pawulo a a ri ni xivindzi hikuva a a nga ta pfumelela xiyimo hambi xi ri xihi—ku nga ha va ku vabya kumbe ku xanisiwa hi tihanyi—xi n’wi tshikisa ku endla ntirho wa yena.

¹⁷ Hilaha ku fanaka, Vakreste va manguva lawa va tiyiselela swiyimo swo hambana-hambana swo tika. Van’wana va langutana ni ku yirisiwa ka ntirho wa hina hi mimfumo swin’we ni ku xanisiwa. Kasi van’wana va tiyisela mavabyi ni ku tshikileleka emianakanyweni. Vantshwa lava nga Vakreste va tshikileriwa hi tintangha ta vona exikolweni. Ku nga khathariseki xiyimo lexi Timbhoni ta Yehovha ti langutanaka na xona, ti tshama ti tserhamile ku fana na Pawulo. Ti tiyimisele ku “nyikela vumbhoni lebyi heleleke bya mahungu lamanene.”

“Tihlayiseni Mi Tlhela Mi Hlayisa Ni Ntlhambi Hinkwawo” (Mitirho 20:25-38)

18. Xana Pawulo u endle yini leswaku a nga vi ni nandzu wa ngati naswona vakulu va le Efesa a va ta n’wi tekelela njhani?

¹⁸ Endzhaku ka sweswo, Pawulo u tsundzuxe vakulu va le Efesa hi ku kongoma naswona u va byele leswaku u va vekele xikombiso. U sungule a va byela leswaku swi nga endleka ku ri ro hetelela va n’wi vona. Kutani a ku: “A ndzi na nandzu wa ngati ya munhu, hikuva a ndzi tshikanga ku mi byela ndzayo hinkwayo leyi humaka eka Xikwembu.” Xana vakulu va le Efesa a va ta n’wi tekelela njhani Pawulo, leswaku na vona va nga vi ni nandzu wa ngati? U te eka vona: “Tihlayiseni mi tlhela mi hlayisa ni ntlhambi hinkwawo, lowu moya lowo kwetsima wu mi vekeke ku va valanguteri va wona, ku risa vandlha ra Xikwembu, leri xi ri xaveke hi ngati ya N’wana wa xona.” (Mit. 20:26-28) Pawulo u va byele leswaku “timhisi leti tshikilelaka” a ti ta nghena exikarhi ka ntlhambi kutani ti “dyondzisa tidyondzo leti nga riki ntiyiso leswaku va tikokela vadyondzisiwa.” Xana vakulu volavo a va fanele va endla yini? Pawulo u va byele a ku: “Tshamani mi rindzile, mi tsundzuka leswaku ku ringana malembe manharhu, a ndzi tshikanga ku tsundzuxa un’wana ni un’wana wa n’wina vusiku ni nhlikanhi ndzi ri karhi ndzi rila.”—Mit. 20:29-31.

19. Hi byihi vugwinehi lebyi sunguleke eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula naswona byi ve ni vuyelo byihi eka malembe-xidzana lama landzeleke?

¹⁹ “Timhisi leti tshikilelaka” ti tlhele ti va kona eku heleni ka lembe-xidzana ro sungula. Kwalomu ka lembe ra 98 C.E., muapostola Yohane u te: “Hambi sweswi ku ni vakaneti; . . . Va humile eka hina, kambe a va nga ri va ka hina; hikuva loko a va ri va ka hina, a va ta va va tshame na hina.” (1 Yoh. 2:18, 19) Hi lembe-xidzana ra vunharhu, vagwinehi se a va tivumbele ntlawa wa vafundhisi va Vujagana naswona hi lembe-xidzana ra vumune, Hosi Constantine u byi yimise ximfumo “Vukreste” byolebyo lebyi gwineheke. Vafundhisi va “dyondzisa tidyondzo leti nga riki ntiyiso” hikwalaho ka leswi va tekeleleke mihivahivani ya vuhedeni kutani va yi endla onge i ya “Vakreste.” Vuyelo bya vugwinehi byolebyo bya ha vonaka eka tidyondzo ni mikhuva ya Vujagana.

20, 21. Xana Pawulo u wu kombise njhani moya wo pfumala vutianakanyi naswona vakulu va nga n’wi tekelela njhani?

²⁰ Vutomi bya Pawulo a byi nga fani nikatsongo ni bya lava hi ku famba ka nkarhi a va khoma ntlhambi hi tihanyi. A a tirha leswaku a nga vi ndzhwalo eka vanhu van’wana va le vandlheni. Leswi a nga swi endlela vapfumeri-kulobye a a nga lavi leswaku swi vuyerisa yena n’wini. Pawulo u khutaze vakulu va le Efesa leswaku va rhangisa swilaveko swa van’wana eka swa vona. U te eka vona: “naswona mi fanele mi tsundzuka marito ya Hosi Yesu, loko a te: ‘Ku nyika swi tisa ntsako lowukulu ku tlula ku amukela.’”—Mit. 20:35.

²¹ Vakulu va manguva lawa va fana na Pawulo hikuva na vona va rhangisa swilaveko swa van’wana. A va fani ni vafundhisi va Vujagana, lava dyelelaka tinyimpfu ta vona, kambe vakulu va “risa vandlha ra Xikwembu” naswona va endla mintirho ya vona handle ko pfumala vutianakanyi. Vanhu lava tikukumuxaka ni lava rhandzaka ku phikizana a va laveki evandlheni ra Vukreste hikuva vanhu lava ‘tilavelaka ku dzunisiwa,’ swilo swi hetelela swi va fambele ximatsi. (Swiv. 25:27) Vanhu lava tikukumuxaka va ta tsongahatiwa.—Swiv. 11:2.

22. I yini lexi nga endla leswaku Pawulo a rhandziwa hi vakulu va le Efesa?

²² Ndlela leyi Pawulo a a va rhandza ha yona vamakwerhu yi endle leswaku na vona va n’wi rhandza swinene. Kutani loko se ku fike nkarhi wa leswaku a khoma ndlela, “hinkwavo va sungula ku rila kutani va vukarha Pawulo va tlhela va n’wi tswontswa.” (Mit. 20:37, 38) Vakreste va va tlangela swinene vamakwerhu lava nga ni rirhandzu lava fanaka na Pawulo, lava tirhelaka ntlhambi handle ka vutianakanyi. Endzhaku ka loko hi kambisise xikombiso lexinene xa Pawulo, a swi kanakanisi leswaku wa pfumela leswaku a a nga tikukumuxi kumbe a hundzeleta swilo loko a ku: “A ndzi na nandzu wa ngati ya munhu”!—Mit. 20:26.

1-4. Ha yini Pawulo a ye eYerusalema naswona a a rindzeriwe hi yini kona?

VANHU hinkwavo a va nga tsakanga loko Pawulo na Luka va suka eMileta. Hakunene Pawulo na Luka a swi va tikela ku hambana ni vakulu va le Efesa lava a va va rhandza! Varhumiwa lavambirhi a va yime endzeni ka xikepe. A va ri ni nhundzu leyi a va ta yi tirhisa eka riendzo ra vona. Nakambe a va khome mali leyi va nga yi hlengeletela Vakreste lava pfumalaka va le Yudiya naswona a va tiyimisele ku ya yi fikisa eka vona.

² Moya wu sungule ku hunga kutani xikepe xi sungula ku suka ehlalukweni leri a ri tele hi pongo ra vanhu. Pawulo na Luka, swin’we ni vatirhi-kulobye va nkombo va langute vakulu volavo lava a va yime eribuweni lava a va hlunamile. (Mit. 20:4, 14, 15) Pawulo ni vatirhi-kulobye va hambete va va lela kukondza va nyamalala.

³ Pawulo u tirhisane ni vakulu va le Efesa kwalomu ka malembe manharhu. Kambe, moya lowo kwetsima wu n’wi lerise leswaku a ya eYerusalema. Hambileswi a a nga tivi hinkwaswo leswi a swi ta humelela loko a fika, kambe a a tiva leswaku ku ni leswi a a ta langutana na swona. Ku nga ri khale a a ha ku byela vakulu volavo a ku: “sweswi moya lowo kwetsima wu ndzi susumetela ku ya eYerusalema, hambileswi ndzi nga swi tiviki leswaku ku ta endleka yini hi mina loko ndzi ri kwale, handle ka leswaku emutini wun’wana ni wun’wana moya lowo kwetsima wu tshamela ku ndzi byela leswaku ndzi ta khomiwa ndzi tlhela ndzi xanisiwa.” (Mit. 20:22, 23) Hambileswi Pawulo a a ta langutana ni khombo, a a titwa a ‘susumetiwa hi moya lowo kwetsima’ naswona a a swi lava ku landzela nkongomiso wa moya loko wu n’wi yisa eYerusalema. A a teka vutomi bya yena byi ri bya nkoka kambe ku endla ku rhandza ka Xikwembu a ku ri ka nkoka ku tlula hinkwaswo.

⁴ Xana hi yona ndlela leyi u titwaka ha yona? Loko hi tinyiketela eka Yehovha, hi n’wi tshembisa leswaku hi ta rhangisa ku endla ku rhandza ka yena evuton’wini bya hina. Hi ta vuyeriwa loko hi anakanyisisa hi xikombiso xa muapostola loyi wo tshembeka ku nga Pawulo.

Va Hundza “Xihlala Xa Kipra” (Mitirho 21:1-3)

5. Xana Pawulo ni vatirhi-kulobye va fambe hi ndlela yihi loko va ya eTiri?

⁵ Xikepe lexi Pawulo ni vatirhi-kulobye va nga famba ha xona xi ‘fambe hi ndlela yo kongoma.’ Leswi vulaka leswaku va fambe kahle handle ko kavanyetiwa hi moya kukondza va fika eKosi hi rona siku rero. (Mit. 21:1) Swi tikomba onge xikepe xexo xi fike xi yima kwalaho vusiku byebyo kukondza xi tluta siku leri landzelaka xi ya eRhoda ni le Patara. Loko vamakwerhu va fika ePatara leyi nga le dzongeni wa ribuwa ra Asia Minor, va khandziye xikepe lexi rhwalaka ndzhwalo, lexi nga va yisa emutini wa Tiri lowu nga le Fenikiya. Loko va ri karhi va famba va hundze ‘xihlala xa Kipra etlhelweni ra ximatsi [ra hlaluko].’ (Mit. 21:3) Ha yini Luka, mutsari wa buku ya Mitirho, a vule leswaku va hundze exihlaleni xa Kipra?

6. (a) Ha yini Pawulo a khutazekile loko a vona xihlala xa Kipra? (b) Xana u nga gimeta hi ku yini loko u anakanyisisa hi ndlela leyi Yehovha a ku katekisaka ni ku ku pfuna ha yona?

⁶ Swi nga endleka leswaku Pawulo u vulavule hi xihlala xexo kutani a rungula mintokoto leyi a nga va na yona kwalaho. Eka riendzo ra yena ro sungula ra vurhumiwa eka malembe ya kaye lama hundzeke, yena swin’we na Barnaba na Yohane Marka va hlangane na Elima loyi a a ri noyi, loyi a a kanetana ni ntirho wa vona wo chumayela. (Mit. 13:4-12) Loko Pawulo a vona xihlala xexo ni ku anakanyisisa hi leswi nga endleka kwalaho, swi nga endleka leswaku a a khutazekile ni ku va ni xivindzi xo langutana ni leswi a swi ta endlaka emahlweni. Na hina hi nga vuyeriwa loko hi anakanyisisa hi ndlela leyi Xikwembu xi nga hi katekisa ha yona ni ku hi pfuna leswaku hi langutana ni maxangu. Ku anakanyisisa hi sweswo swi nga hi pfuna leswaku hi titwa ku fana na Davhida, loko a ku: “Makhombo ya lowo lulama ma tele,Kambe Yehovha wa n’wi kutsula eka wona hinkwawo.”—Ps. 34:19.

“Hi Lavalave Vadyondzisiwa Hi Va Kuma” (Mitirho 21:4-9)

7. Xana Pawulo ni vatirhi-kulobye va endle yini loko va fika eTiri?

⁷ Pawulo a a swi tiva leswaku i swa nkoka leswaku Vakreste va hlangana naswona a a swi langutele hi mahlo-ngati ku va swin’we ni vapfumeri-kulobye. Luka u vula leswaku loko va fika eTiri va “lavalave vadyondzisiwa [va] va kuma.” (Mit. 21:4) Tanihi leswi Pawulo ni vatirhi-kulobye a va swi tiva leswaku ku ni Vakreste-kulobye eTiri, va va lavile kutani va tshama na vona. Nkateko wun’wana lowukulu hi ku tiva ntiyiso wa Xikwembu hileswaku swi nga khathariseki leswaku hi le kwihi, hi ta kuma Vakreste-kulorhi lava nga ta hi amukela hi malwandla. Lava rhandzaka Xikwembu ni ku hanya hi ku pfumelelana ni milawu ya xona va ni vanghana emisaveni hinkwayo.

8. Xana hi fanele hi ma twisisa njhani marito ya Mitirho 21:4?

⁸ Luka u vula swilo leswi nga ha hlamarisaka loko a vulavula hi masiku ya nkombo lawa va nga ma tshama eTiri, u ri: “Hi ku pfuniwa hi moya [vamakwerhu va le Tiri] va byele Pawulo hi ku phindhaphindha leswaku a nga yi eYerusalema.” (Mit. 21:4) Xana Yehovha a a lava ku rhumela Pawulo endhawini yin’wana? Xana a a nga ha swi lavi leswaku Pawulo a ya eYerusalema? Nikatsongo! Moya a wu kombise leswaku Pawulo u ta xanisiwa eYerusalema, ku nga ri leswaku a a fanele a papalata muti wolowo. Swi tikomba onge moya lowo kwetsima wu pfune vamakwerhu va le Tiri leswaku va swi xiya leswaku Pawulo u ta fika a xanisiwa eYerusalema. Kutani, hikwalaho ka leswi a va khathala hi yena, va n’wi kombele leswaku a nga yi emutini wolowo. A swi twisiseka leswaku ha yini a va lava ku n’wi phula eka khombo leri a a ta langutana na rona. Nilokoswiritano, Pawulo a a tiyimisele ku ya eYerusalema hikuva a a lava ku endla ku rhandza ka Yehovha.—Mit. 21:12.

9, 10. (a) Loko Pawulo a vona leswaku vamakwerhu va le Tiri va karhatekile, swi nga endleka leswaku u tsundzuke xiendlakalo xihi lexi fanaka ni xexo? (b) Xana vanhu vo tala namuntlha va rhandza ku endla yini naswona sweswo swi hambane njhani ni marito ya Yesu?

⁹ Loko Pawulo a vona leswaku vamakwerhu va karhatekile, swi nga endleka leswaku u tsundzuke leswaku vadyondzisiwa va Yesu a va karhatekile loko a va byela leswaku u fanele a ya eYerusalema leswaku a ya xanisiwa hi tindlela to hambana-hambana kutani a dlayiwa. Tanihi leswi Petro a a twela Yesu u te: “Titsetselele, Hosi; khombo leri ri nga ka ri nga ku weli nikatsongo.” Hiloko Yesu a ku: “Suka eka mina Sathana! U xikhunguvanyiso eka mina, hikuva u ehleketa ku fana ni vanhu ku nga ri Xikwembu.” (Mat. 16:21-23) Yesu a a tiyimisele ku endla ku rhandza ka Xikwembu hambileswi sweswo a swi vula leswaku u ta dlayiwa. Pawulo a a titwa hi ndlela leyi fanaka. A swi kanakanisi leswaku vamakwerhu va le Tiri a va fana na muapostola Petro, hikuva swikongomelo swa vona a swi ri swinene kambe a va nga twisisi leswaku koloko i ku rhandza ka Xikwembu.

¹⁰ Vanhu vo tala namuntlha a va swi lavi ku langutana ni maxangu. Hi ntolovelo vanhu va lava vukhongeri lebyi pfumelelanaka ni swiyimo swa vona ni lebyi nga koxiki swo tala eka swirho swa byona. Kambe, Yesu a nga swi khutazanga sweswo. U byele vadyondzisiwa va yena a ku: “Loyi a lavaka ku ndzi landzela, a a titshike kutani a rhwala mhandzi yakwe ya nxaniso a ndzi landzela nkarhi hinkwawo.” (Mat. 16:24) Ku landzela Yesu i ndlela ya vutlhari ni yo lulama kambe a yi olovi.

11. Xana vamakwerhu va le Tiri va swi kombise njhani leswaku va n’wi rhandza Pawulo nileswaku va n’wi seketela?

¹¹ Ku nga ri khale, wu fikile nkarhi wa leswaku Pawulo, Luka ni van’wana lava a va famba na vona va khoma ndlela va ya emahlweni ni riendzo ra vona. Ndlela leyi a va titwa ha yona loko va famba yi khumba mbilu hikuva yi komba leswaku vamakwerhu va le Tiri a va rhandza Pawulo naswona a va n’wi sekela hi timbilu ta vona hinkwato loko a chumayela. Vavanuna, vavasati ni vana va helekete Pawulo swin’we ni vatirhi-kulobye kukondza va fika eribuweni. Hinkwavo va fike va nkhinsama kutani va khongela ivi va lelana. Endzhaku ka sweswo, Pawulo, Luka swin’we ni vatirhi-kulobye va khandziye xikepe va ya ePitolemayi, laha va nga hlangana ni vamakwerhu ivi va tshama na vona siku rin’we.—Mit. 21:5-7.

12, 13. (a) I yini lexi kombaka leswaku Filipi a a ri muchumayeri la hisekaka? (b) Xana Filipi u va vekele xikombiso xihi lexinene vatatana va manguva lawa lava nga Vakreste?

¹² Endzhaku ka sweswo Luka u vule leswaku Pawulo ni vatirhi-kulobye va ye eKhezariya. Loko va fika kwalaho, va “nghena endlwini ya Filipi, muchumayeri wa mahungu lamanene.”a (Mit. 21:8) Va fanele va tsakile loko va vona Filipi. Eka malembe ya 20 lama hundzeke le Yerusalema, a a hlawuriwe hi vaapostola leswaku a pfuna ku phakela swakudya eka Vakreste va vandlha leri a ra ha ku simekiwa. Filipi u hete malembe yo tala a ri muchumayeri wa mahungu lamanene la hisekaka. Tsundzuka leswaku loko vadyondzisiwa va hangalaka hikwalaho ko xanisiwa, Filipi u ye eSamariya kutani a sungula ku chumayela kona. Endzhaku ka nkarhi, u chumayele a tlhela a khuvula mutsheniwa wa Muetiyopiya. (Mit. 6:2-6; 8:4-13, 26-38) Hakunene a a ri muchumayeri la hisekaka!

¹³ Filipi u tame a hisekela ntirho wo chumayela. Tanihi leswi se a a ri ni muti le Khezariya, a a tshama a khomekile hi ntirho wo chumayela lerova Luka u n’wi vitane “muchumayeri wa mahungu lamanene.” Nakambe hi twa leswaku a a ri ni vana va mune va vanhwanyana lava a va ri vaprofeta, leswi kombaka leswaku na vona va tekelele xikombiso xa tata wa vona.b (Mit. 21:9) Swi le rivaleni leswaku Filipi u kulule a n’watseka leswaku a tiyisa vuxaka bya ndyangu wa yena na Yehovha. Vatatana va manguva lawa, lava nga Vakreste va fanele va landzela xikombiso xa yena hi ku hisekela ntirho wo chumayela ni ku pfuna vana va vona leswaku va wu rhandza ntirho wo chumayela.

14. Xana vamakwerhu lava amukeleke Pawulo loko a va endzerile va pfuneke njhani naswona namuntlha vamakwerhu va nga vuyeriwa njhani loko va amukela mulanguteri wa xifundzha kumbe wa muganga?

¹⁴ Kun’wana ni kun’wana laha Pawulo a a ya kona, a a lava vapfumeri-kulobye naswona a a tshama na vona. Hakunene vamakwerhu volavo a va swi lava hi timbilu ta vona hinkwato ku amukela murhumiwa loyi ni vatirhi-kulobye hi malwandla. A swi kanakanisi leswaku maendzo wolawo a ma ‘khutaza.’ (Rhom. 1:11, 12) Ninamuntlha swi nga koteka. U ta kuma mikateko loko u amukela mulanguteri wa muganga ni nsati wa yena endlwini ya wena hambiloko u vona onge u xisiwana.—Rhom. 12:13.

‘Ndzi Tiyimisele . . . Ku Fa’ (Mitirho 21:10-14)

15, 16. Hi rihi rungula leri Agabo a nga ri tisa naswona ri va khumbe njhani lava a va ri kwalaho?

¹⁵ Loko Pawulo a ha ri ekaya ra Filipi ku fike Agabo loyi a a xiximiwa. Lava a va ri endlwini ya Filipi a va swi tiva leswaku Agabo i muprofeta; a a profete leswaku ku ta va ni ndlala leyikulu hi nkarhi wa ku fuma ka Klawudiyo. (Mit. 11:27, 28) Kumbexana a va tivutisa leswaku: ‘Ha yini Agabo a ri laha? Hi rihi rungula leri a nga hi tisela rona?’ Loko va ha n’wi langutile, u teke bandhi ra Pawulo leri a a ri tirhisela ku khoma mali ni swilo swin’wana ha rona. Hiloko a tiboha milenge ni mavoko. Kutani a sungula ku vulavula mhaka ya nkoka a ku: “Moya lowo kwetsima wu ri, ‘Munhu loyi bandhi leri ri nga ra yena, Vayuda va ta n’wi boha hi ndlela leyi eYerusalema naswona u ta nyiketiwa eka vanhu va matiko.’”— Mit. 21:11.

¹⁶ Vuprofeta byolebyo a byi tiyisekisa leswaku Pawulo u ta ya eYerusalema. Nakambe byi kombise leswaku loko a fika a chumayela Vayuda kwalaho, “u ta nyiketiwa eka vanhu va matiko.” Vuprofeta byolebyo byi va khumbile swinene lava a va ri kwalaho. Luka u ri: “Loko hi twa sweswo, hina ni lava a va ri kwalaho hi sungula ku n’wi kombela leswaku a nga yi eYerusalema. Kutani Pawulo a hlamula a ku: “Mi endla yini loko mi rila hi ndlela leyi ni ku ringeta ku ndzi heta matimba? Swi tiveni leswaku a ndzi tiyimiselanga ku khomiwa ntsena kambe ni ku tlhela ndzi fa eYerusalema hikwalaho ka vito ra Hosi Yesu.”’—Mit. 21:12, 13.

17, 18. Xana Pawulo u swi kombise njhani leswaku u tiyimisele ku endla ku rhandza ka Xikwembu naswona vamakwerhu va angurise ku yini?

¹⁷ Anakanyisisa hi mhaka yoleyo! Vamakwerhu volavo, ku katsa na Luka, a va ri karhi va kombela Pawulo leswaku a nga yi eYerusalema. Van’wana a va ri karhi va rila. Loko Pawulo a vona ndlela leyi va n’wi rhandzaka ha yona u vule leswaku va “ringeta ku [n’wi] heta matimba,” kumbe hilaha vuhundzuluxeri byin’wana bya Xigriki byi vulaka hakona u vule leswaku va “tshova mbilu ya yena.” Hambiswiritano, a a tiyimiserile naswona hilaha a nga endla hakona eka vamakwerhu va le Tiri a a nga ta pfumelela swikhongotelo kumbe ku havaxela mihloti ku n’wi cincisa xiboho xa yena. Ematshan’weni ya sweswo, u va hlamuserile leswaku ha yini a fanele a ya eYerusalema. Hakunene a a ri ni xivindzi naswona a a tiyimiserile! Ku fana na Yesu la nga hanya emahlweni ka yena, a a tiyimiserile ku ya eYerusalema. (Hev. 12:2) Pawulo a a nga swi lavi ku fela ripfumelo kambe loko sweswo a swi lo endleka, a a ta swi teka ku ri lunghelo ku fa a ri mulandzeri wa Kreste Yesu.

¹⁸ Xana vamakwerhu va titwe njhani? Va xixime xiboho xa yena. Bibele yi ri: “Loko hi vona leswaku a nga pfumeli, hi n’wi tshikile kutani hi ku: “A ku endleke ku rhandza ka Yehovha.’” (Mit. 21:14) Lava a va ringeta ku khorwisa Pawulo leswaku a nga yi eYerusalema a va sindzisanga leswaku swilo swi endliwa hi ndlela leyi a va lava ha yona. Va yingisele Pawulo kutani va amukela leswi a swi vuleke naswona a va swi xiya leswaku ku rhandza ka Yehovha ku fanele ku endleka hambileswi sweswo a swi nga olovi. Pawulo u sungule ntirho lowu a wu ta endla leswaku a hetelela a file. Swilo a swi ta n’wi olovela Pawulo loko vanhu lava a va n’wi rhandza a va nga ringetanga ku n’wi sivela.

19. Hi yihi dyondzo ya nkoka leyi hi yi dyondzaka eka leswi nga humelela Pawulo?

¹⁹ Hi dyondza yinhla ya nkoka eka leswi nga humelela Pawulo: A hi fanelanga hi heta van’wana matimba loko va lava ku tinyiketela hilaha ku heleleke entirhweni wa Xikwembu. Yinhla leyi yi nga tirha eka swiyimo swo tala, ku nga ri ntsena eka leswi xungetaka vutomi bya munhu. Hi xikombiso, vatswari vo tala lava nga Vakreste va twa ku vava loko vana va vona va rhurha ekaya kutani va ya tshama endhawini yin’wana ya le kule leswaku va tirhela Yehovha, nilokoswiritano va tiyimisele ku nga va heti matimba. Phyllis la tshamaka eNghilandhi, u tsundzuka ndlela leyi a titweke ha yona loko n’wana wa yena la ngo va yexe wa nhwanyana a ta laha Afrika leswaku a ta va murhumiwa. U ri: “Sweswo a swi ndzi tsakisanga nikatsongo. A swi ndzi tikela ku anakanya leswaku u ta va ekule swinene ni le kaya. A ndzi ri ni gome kambe a ndzi tinyungubyisa ha yena. Ndzi khongele ko tala hi mhaka leyi. Kambe xolexo a ku ri xiboho xa yena naswona a ndzi ringetanga ku n’wi cincisa xona. Phela, hi mina la nga n’wi dyondzisa leswaku minkarhi hinkwayo a rhangisa Mfumo wa Xikwembu! U hete malembe ya 30 a ri murhumiwa naswona masiku hinkwawo ndzi nkhensa Yehovha hileswi n’wana wa mina a ha tshembekeke.” I swa nkoka leswaku hi khutaza Vakreste-kulorhi leswaku va rhangisa swilaveko swa Mfumo ku ri ni ku rhangisa swa vona!

“Vamakwerhu Va Hi Amukele Hi Ntsako” (Mitirho 21:15-17)

20, 21. I yini lexi kombisaka leswaku Pawulo a a swi navela ku va ni vamakwerhu naswona ha yini a a lava ku va ni vapfumeri-kulobye?

²⁰ Ku endliwe malunghiselelo, hiloko Pawulo a ya emahlweni ni riendzo ra yena naswona u heleketiwe hi vamakwerhu lava a swi ri erivaleni leswaku va n’wi sekela hi timbilu ta vona hinkwato. Kun’wana ni kun’wana laha Pawulo swin’we ni vatirhi-kulobye a va hundza kona loko va ya eYerusalema, a va famba va khutazana ni Vakreste-kulobye. Loko va fika eTiri va kume vadyondzisiwa naswona va tshame na vona masiku ya nkombo. Emutini wa Pitolemayi va tshame siku ni Vakreste-kulobye naswona a va khutazana. Kasi eKhezariya va tshame masiku yo hlayanyana endlwini ya Filipi. Kutani vadyondzisiwa van’wana va le Khezariya va helekete Pawulo ni vatirhi-kulobye eYerusalema laha va nga amukeriwa hi Mnasoni, mudyondzisiwa wa khale. Eku heteleleni loko Pawulo ni vatirhi-kulobye va fika eYerusalema, Luka u vula leswaku “vamakwerhu va va amukele hi ntsako.”—Mit. 21:17.

²¹ Swi le rivaleni leswaku Pawulo a a tsakela ku va ni vapfumeri-kulobye. A a khutaziwa hi ku va ni vamakwerhu, hilaha swi nga hakona ninamuntlha. A swi kanakanisi leswaku xikhutazo xexo xi nyike Pawulo xivindzi xo langutana ni vakaneti volavo lava hlundzukeke, lava a va lava ku n’wi dlaya.