Timbhoni a ti voni onge Bibele yi hlamusela hi ku kongoma ehenhleni ka ku simeka swirho; hikwalaho, swiboho malunghana ni ku simekiwa ka xivoni xa tihlo, yinso kumbe swirho swin’wana swi fanele ku endliwa hi Mbhoni hi yoxe.

VUHANDZURI LEBYIKULU LEBYI KOTEKAKA

Hambi leswi vahandzuri hakanyingi va aleke ku tshungula Timbhoni hikwalaho ka leswi xiyimo xa vona ehenhleni ka ku tirhisiwa ka ngati xi vonakeke xi “hika vuswikoti bya dokodela,” madokodela yo tala sweswi ma hlawule ku languta xiyimo lexi tanihi xiphiqo xin’wana lexi nga xoxe lexi tlhontlhaka vutshila bya vona. Tanihi leswi Timbhoni ti nga aliki swikhomela-ndhawu swa swihalaki swa colloid kumbe crystalloid kumbe electrocautery, hypotensive anesthesia,³ kumbe hypothermia, leswi swi tirhisiwile hi laha ku humelelaka. Ku tirhisiwa ka sweswi ni ka nkarhi lowu taka ka hetastarch,⁴ ku nghenisiwa hi xitalo ka iron dextran emisiheni,^5,6 ni “sonic scalpel”⁷ swi nyika ntshembo naswona a swi yili hi tlhelo ra vukhongeri. Nakambe, loko xikhomela-ndhawu xa ngati lexi nga ni florayidi (Fluosol-DA) lexi xa ha ku kumekaka xi tikombisa xi ri lexi hlayisekeke ni lexi humelelaka,⁸ ku tirhisiwa ka xona a ku nge lwisani ni vupfumeri bya Timbhoni.

Hi 1977, Ott na Cooley⁹ va vike ehenhleni ka vuhandzuri bya misiha ya mbilu bya 542 lebyi endliweke eka Timbhoni handle ko pompela ngati ivi va hetelela hi ku endlelo leri ri nga endliwa “hi khombo lerintsongo hi laha ku amukelekaka.” Loko a hlamula xikombelo xa hina, sweswinyana Cooley wa ha ku endla mpfuxeto wa mimpimanyeto ya vuhandzuri bya 1 026, 22% eka vana ivi a kuma “leswaku khombo ra vuhandzuri eka vavabyi va ntlawa wa Timbhoni ta Yehova a ri vanga leri tlakukeke ngopfu ku tlula eka van’wana.” Hi ku fanana, Michael E. DeBakey, MD, u hlamusele “leswaku eka swiyimo swo tala swinene [leswi katsaka Timbhoni] khombo ra vuhandzuri handle ko tirhisiwa ka mimpompelo ya ngati a ri kulanga ku tlula eka vavabyi lava hi tirhisaka mimpompelo ya ngati eka vona” (nhlamuselo ya munhu hi xiyexe, March 1981). Buku leyi nakambe yi rhekhoda vuhandzuri lebyikulu lebyi humelelaka bya ndlela ya mitsakamiso¹⁰ ni bya marhambu.¹¹ G. Dean MacEwen, MD, na J. Richard Bowen, MD, va tsala leswaku ku hlanganisiwa ka longo ra le ndzhaku “ku hetisisiwe hi laha ku humelelaka eka vana va 20 [va Timbhoni]” (mhaka leyi nga humesiwangiki, August 1981). Va engetela va ku: “Muhandzuri u fanele ku vumba langutelo ra xichavo eka mfanelo ya muvabyi yo ala mpompelo wa ngati kambe a hambeta a endla maendlelo ya vuhandzuri hi mukhuva lowu pfumelelaka ku hlayiseka eka muvabyi.”

Herbsman¹² u vika ku humelela emavabyini, ku katsa ni man’wana lama katsaka vantshwa, “lava nga ni ku lahlekeriwa lokukulu hi ngati hi ku vaviseka.” Wa pfumela leswaku “Timbhoni hi ndlela yo karhi ti le khombyeni loko swi ta eka swilaveko swa ngati. Hambi swi ri tano, nakambe swi le rivaleni swinene leswaku hi na swikhomela-ndhawu leswi sivaka ngati.” Hi ku xiya leswaku vahandzuri vo tala va titwe va siveriwe ku amukela Timbhoni tanihi vavabyi hikwalaho ka “ku chava vuyelo bya le nawini,” u kombisa leswaku loku a hi ku karhateka loku nga ni ntikelo.

KU KHATHALELA KA LE NAWINI NI VANA

Timbhoni hi ku tsaka ti sayina fomo ya Nhlangano wa Vutshunguri wa Amerika ti ntshunxa madokodela ni swibedlhele eka vutihlamuleri,¹³ naswona Timbhoni to tala ti famba ni khadi ra Medical Alert leri tsariweke siku, leri sayiniweke hi timbhoni leri lunghiseleriweke ku tirhisiwa loko ku vonaniwa ni valawuri va swa vutshunguri ni va nawu. Matsalwa lawa ma boha eka muvabyi (kumbe eka xiyimo xa yena) naswona ma nyikela nsirhelelo eka madokodela, hikuva Justice Warren Burger u pfumele leswaku nsindziso “a wu nge seketeriwi” laha ku landzula ko tano ku sayiniweke kona. Nakambe, loko a hlamusela ehenhleni ka leswi eka nkambisiso wa “vutshunguri bya mirhi bya nsindziso ni ntshunxeko wa vukhongeri,” Paris¹⁴ u tsarile a ku: “Muhlamuseri un’wana loyi a kambisiseke buku leyi u vikile a ku, ‘A ndzi swi kotanga ku kuma xihlovo xihi na xihi xa nhlamuselo ya leswaku dokodela a nga nghena eka . . . vutihlamuleri . . . lebyi hoxeke hikwalaho ka ku hluleka ka yena ku sindzisa mpompelo eka muvabyi loyi a nga swi rhandziki.’ Khombo leri ri vonaka ri vangiwa swinene hi mianakanyo leyi ndlandlamukaka ya nawu ku tlula ku koteka ka xiviri.”

Ku tshunguriwa ka vana ku tisa ku karhateka lokukulu, hakanyingi ku vanga goza ra le nawini eka vatswari lava nga ehansi ka milawu ya ku honisa vana. Kambe magoza yo tano ma kanakaniwa hi madokodela ni magqweta yo tala lama tolovelaneke ni timhaka ta Timbhoni, lama pfumelaka leswaku vatswari lava nga Timbhoni va lavela vana va vona vutshunguri lebyinene bya swa mirhi. Hi ku ka va nga naveli ku honisa vutihlamuleri bya vona bya vutswari kumbe ku byi hundzisela eka muavanyisi kumbe ntlawa wun’wana wa vunharhu, Timbhoni ti khutaza leswaku ku xiximiwa vupfumeri bya vukhongeri bya ndyangu. Dr. A. D. Kelly, khale ka Matsalana wa Nhlangano wa Vutshunguri wa Canada u tsale¹⁵ leswaku “vatswari va vana ni maxaka ya le kusuhi ya vavabyi lava titivaleke va ni mfanelo yo hlamusela ku rhandza ka muvabyi. . . . A ndzi ma amukeri magoza ya nawu ya huvo leyi phikisanaka leyi hlengeletaneke hi 2:00 AM leswaku yi susa n’wana eka vuwundli bya mutswari wa yena.”

Swi le rivaleni leswaku vatswari va ni vutihlamuleri eka vuhlayiseki bya vana va vona, swo tanihi loko ku kongomaniwa ni makhombo ni mimpfuno leyi kotekaka ya vuhandzuri, nyawuso kumbe vutshunguri bya tikhemikhali. Hikwalaho ka swivangelo leswinene leswi tlulaka mphikamakaneta ya khombo ra mpompelo¹⁶, vatswari lava nga Timbhoni va kombela leswaku vutshunguri lebyi nga yirisiwangiki hi tlhelo ra vukhongeri byi tirhisiwa. Leswi swi pfumelelana ni dyondzo ya vutshunguri ya ku tshungula “munhu hi laha ku heleleke,” hayi ku honisa ku onheka loku kotekaka ka nkarhi wo leha ka mianakanyo ni ntshamisano hikwalaho ka endlelo leri lwisanaka ni vupfumeri bya xisekelo bya ndyangu. Hakanyingi, tindhawu letikulu etikweni hinkwaro leti nga ni ntokoto hi Timbhoni sweswi ti amukela ku hundziseriwa ka vavabyi ku suka eka miako leyi nga swi tsakeriki ku tshungula Timbhoni, hambi ku ri etimhakeni ta vutshunguri bya vana.

MPHIKAMAKANETA YA DOKODELA

Hi laha ku twisisekaka, ku tshungula Timbhoni ta Yehova swi nga ha vonaka swi tisa xiphiqo eka dokodela loyi a tiyimiseleke ku hlayisa vutomi ni rihanyo hi ku tirhisa vutshila hinkwabyo lebyi a nga na byona. Loko a tsala rito ro rhanga hi tlhelo ra ku hlela eka nxaxamelo wa swihloko leswi vulavulaka hi vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni, Harvey¹⁷ u pfumerile a ku, “Ndzi kuma vupfumeri lebyi nga nghenelelaka eka ntirho wa mina byi ri lebyi siringaka.” Kambe ke, u engeterile a ku: “Kumbexana na hina hi swi rivala hi ku olova leswaku vuhandzuri i vuswikoti lebyi titshegeke hi vutshila bya munhu hi xiyexe. Vutshila byi nga antswisiwa.”

Profesa Bolooki¹⁸ u xiye xiviko lexi hetaka matimba xa leswaku xin’wana xa swibedlhele leswi khomekeke swinene swa vutshunguri eDade County, Florida, xi ve ni “nawu wo ala hi laha ku heleleke ku tshungula” Timbhoni. U kombise leswaku “maendlelo yo tala ya vuhandzuri eka ntlawa lowu wa vavabyi ma fambisana ni khombo lerintsongo ku tlula leri tolovelekeke.” U engeterile a ku: “Hambi leswi vahandzuri va nga ha vonaka onge va siveriwa ku tirhisa vutshunguri bya manguva lawa . . . ndza tiyiseka leswaku hi ku endla vuhandzuri eka vavabyi lava va ta dyondza swo tala.”

Ematshanwini yo xiya vavabyi lava nga Timbhoni tanihi xiphiqo, madokodela lama engetelekaka ma amukela xiyimo lexi tanihi mphikamakaneta ya vutshunguri. Eku hlangavetaneni ni mphikamakaneta leyi va vumbe mpimanyeto wa ku wu tirhisa eka ntlawa lowu wa vavabyi lowu amukelekaka eka tindhawu to tala ta vutshunguri etikweni hinkwaro. Madokodela lawa hi nkarhi lowu fanaka ma nyikela vutshunguri lebyi nga byinene ku pfuna muvabyi. Hi laha Gardner et al¹⁹ a xiyaka ha kona: “Xana i mani loyi a a ta pfuneka loko vuvabyi bya munhu bya le mirini byi horisiwa kambe vutomi bya moya na Xikwembu, hi laha xi byi vonaka ha kona byi landzuriwa, leswi swi yisaka eka vutomi lebyi nga riki na nkoka naswona kumbexana byi ri lebyi biheke ku tlula rifu hi roxe.”

Timbhoni ta swi xiya leswaku hi tlhelo ra vutshunguri, ripfumelo ra vona leri tiyeke ri vonaka ri engetela khombo hi mpimo wo karhi naswona ri nga ha rharhanganisa vutshunguri bya tona. Hi laha ku faneleke, hi ntolovelo va kombisa ku tlangela loku nga tolovelekangiki eka vutshunguri lebyi va byi kumaka. Ku tlhandlekela eka ku va ni swilaveko swa nkoka swa ripfumelo lerikulu ni ku navela loku enteke ka ku hanya, hi ntsako va tirhisana ni madokodela ni vatirhi va swa vutshunguri. Xisweswo, muvabyi ni madokodela va ni vun’we eku hlangavetaneni ni mphikamakaneta leyi yi hlawulekeke.

TINHLAMUSELO

1. Jehovah’s Witnesses and the Question of Blood. Brooklyn, NY, Watchtower Bible and Tract Society, 1977, matl. 1-64.

2. The Watchtower 1978;99 (June 15):29-31.

3. Vutitivati bya nsusumeto lowu nga ehansi wa ngati byi olovisa vuhandzuri bya tinyonga, MEDICAL NEWS. JAMA 1978;239:181.

4. Hetastarch (Hespan)—xiengeteri lexintshwa xa pulasima. Med Lett Drugs Ther 1981;23:16.

5. Hamstra RD, Block MH, Schocket AL:Iron dextran ya le misiheni emurhini wa vukamberi. JAMA 1980;243:1726-1731.

6. Lapin R: Vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni ta Yehova. Contemp Orthop 1980;2:647-654.

7. Fuerst ML: ‘Rikari ra mpfumawulo’ ri hlayisa swindledyana swa ngati. Med Trib 1981;22:1,30.

8. Gonzáles ER: Mhaka ya ‘ngati leyi nga riki ya ntumbuluko’: Fluosol i nkateko lowu hlawulekeke eka Timbhoni ta Yehova. JAMA 1980;243:719-724.

9. Ott DA, Cooley DA: Vuhandzuri bya le mbilwini ni swindledyana swa ngati eka Timbhoni ta Yehova. JAMA 1977;238:1256-1258.

10. Roen PR, Velcek F: Vuhandzuri lebyikulu bya ndlela ya mitsakamiso handle ka mpompelo wa ngati. NY State J Med 1972;72:2524-2527.

11. Nelson CL, Martin K, Lawson N, et al: Ku siviwa loku heleleke ka tinyonga handle ka mpompelo. Contemp Orthop 1980;2:655-658.

12. Herbsman H: Ku tshungula Timbhoni ta Yehova. Emerg Med 1980;12:73-76.

13. Medicolegal Forms With Legal Analysis. Chicago, Nhlangano Wa Vutshunguri Wa Amerika, 1976, tl. 83.

14. Paris JJ: Vutshunguri bya swa mirhi bya nsindziso ni ntshunxeko wa vukhongeri: I nawu wa mani lowu nga ta humelela? Univ San Francisco Law Rev 1975;10:1-35.

15. Kelly AD: Aequanimitas Can Med Assoc J 1967;96:432.

16. Kolins J: Makhombo lama vangiwaka hi mpompelo wa ngati. JAMA 1981;245:1120.

17. Harvey JP: Xivutiso xa vutshila. Contemp Orthop 1980;2:629.

18. Bolooki H: Vutshunguri bya Timbhoni ta Yehova: Xikombiso xa vutshunguri lebyinene. Miami Med 1981;51:25-26.

19. Gardner B, Bivona J, Alfonso A, et al: Vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni ta Yehova. NY State J Med 1976;76:765-766.

Xita-ndzhaku

Ngati: I ku Hlawula ka Mani Naswona I Ripfalo ra Mani?

hi J. Lowell Dixon, M.D.

Yi kandziyisiwe nakambe hi mpfumelelo wa New York State Journal of Medicine, 1988; 88:463-464, mpfumelelo wa ntsariso hi Medical Society of the State of New York.

MADOKODELA ma tinyiketele ku tirhisa vutivi, vutshila ni ntokoto wa wona eku lwisaneni ni mavabyi ni rifu. Hambi swi ri tano, ku vuriwa yini loko muvabyi a ala vutshunguri lebyi bumabumeriweke? Leswi swi nga ha humelela loko muvabyi a ri Mbhoni ya Yehova ni loko vutshunguri byi ri ngati leyi heleleke, yi ri na tisele to tshwuka ta ngati, pulasima kumbe ti-platelet.

Loko swi ta eku tirhisiweni ka ngati, dokodela a nga ha vona leswaku ku hlawula ka muvabyi ka vutshunguri lebyi nga riki bya ngati ku ta sivela mintirho ya vatirhi va swa vutshunguri lava tinyiketeleke. Hambi swi ri tano, munhu a nga fanelanga ku rivala leswaku vavabyi van’wana lava va nga riki Timbhoni ta Yehova hakanyingi va hlawula ku ka va nga landzeli swibumabumelo swa dokodela wa vona. Hi ku ya hi Appelbaum na Roth,¹ 19% wa vavabyi eswibedlhele swa tidyondzo va landzule vutshunguri kumbe endlelo leri nga riki ehansi ka rin’we, hambi leswi 15% wa valandzuri vo tano “a va nghenisa vutomi bya vona ekhombyeni.”

Langutelo leri tolovelekeke ra leswaku “dokodela u tiva ku antswa” ri vangela vavabyi vo tala ku titshega hi vutshila ni vutivi bya dokodela wa vona. Kambe a swi ta va swi ri ni khombo swinene loko dokodela a hambeta onge hi loko xiga lexi a xi ri ntiyiso wa sayense ni ku tshungula vavabyi hi ndlela leyi fanelaka. I ntiyiso, dyondzo, mpfumelelo ni ntokoto wa hina wa swa vutshunguri swi hi nyika malunghelo lama xiyekaka exivonweni xa swa vutshunguri. Kambe vavabyi va hina va ni timfanelo. Naswona hi laha kumbexana hi swi xiyaka ha kona, nawu (hambi ku ri Vumbiwa) wu nyika ntikelo lowukulu eka timfanelo teto.

Emakhumbini ya swibedlhele swo tala, munhu u vona ku kombisiwe “Nxaxamelo wa Timfanelo ta Muvabyi.” Yin’wana ya timfanelo leti i ku pfumela loku voningeriweke, loku ku nga ha vuriwaka ku hlawula loku voningeriweke. Endzhaku ka loko muvabyi a hlamuseriwe hi vuyelo lebyi nga vaka kona bya vutshunguri byo hambana-hambana (kumbe byo pfumala vutshunguri), swi le ka yena leswaku u ta tiveka ehansi ka yini. Le Albert Einstein Hospital eBronx, New York, kungu leri nga tiyangiki ehenhleni ka mpompelo wa ngati na Timbhoni ta Yehova ri te: “Muvabyi wihi na wihi loyi a kuleke loyi a nga na vuswikoti u na mfanelo yo ala vutshunguri ku nga khathariseki ndlela leyi ku ala ko tano ku nga vavisaka ha yona eka rihanyo ra yena.”²

Hambi loko madokodela ma nga ha phofula ku karhateka ehenhleni ka mahanyelo kumbe vutihlamuleri, tihuvo ti kandziyise ku tlakuka ka nhlawulo wa muvabyi.³ Huvo ya Swikombelo ya New York yi hlamusele leswaku “mfanelo ya muvabyi yo hlawula ndlela ya vutshunguri bya yena n’wini [yi] tlakukile . . . [D]okodela a nga ka a nga tekiwi tanihi loyi a tshikeke vutihlamuleri bya yena bya le nawini kumbe bya ntirho lowu thwaseriweke loko a xixima mfanelo ya muvabyi lonkulu loyi a nga tihlamulelaka yo ala vutshunguri bya swa mirhi.”⁴ Huvo yoleyo nakambe yi xiye leswaku “vutshembeki bya mahanyelo bya ntirho lowu thwaseriweke wa swa vutshunguri, hambi loko byi ri bya nkoka, byi nga ka byi nga tluli timfanelo ta xisekelo ha yin’we-yin’we leti tiyisiweke laha. I swilaveko ni ku navela ka munhu leswi swi tlakukeke, hayi swilaveko swa vandla.”⁵

Loko Mbhoni yi ala ngati, madokodela ma nga ha kingindziwa hi ripfalo hi ku langutela ku endla leswi swi vonakaka swi ri swintsongo amatshan’weni ya leswi swi nga swikulu. Kambe ke, leswi Mbhoni yi kombelaka madokodela lama ma nga ni ripfalo ku swi endla i ku nyikela vutshunguri byin’wana lebyi kotekaka ehansi ka swiyimo leswi. Hakanyingi hi fanele ku cinca vutshunguri bya hina leswaku byi pfumelelana ni swiyimo, swo tanihi vuvabyi bya mbilu, ku vengiwa swinene hi swidlayi swa swivavi kumbe ku pfumaleka ka xitirhisiwa xin’wana lexi durhaka. Eka muvabyi loyi a nga Mbhoni, madokodela ma komberiwa ku hlangavetana ni xiphiqo xa vutshunguri kumbe vuhandzuri hi ku pfumelelana ni nhlawulo na ripfalo ra muvabyi, xiboho xa yena xa mahanyelo/vukhongeri xo papalata ngati.

Swiviko swo tala swa vuhandzuri lebyikulu eka vavabyi lava nga Timbhoni swi kombisa leswaku madokodela yo tala ma nga fambisana ni xikombelo xa ku nga tirhisiwi ka ngati hi ripfalo lerinene na hi ndlela leyi humelelaka. Hi xikombiso, hi 1981, Cooley u pfuxete vuhandzuri bya 1 026 bya misiha ya le mbilwini, 22% eka vana. U kume “leswaku khombo ra vuhandzuri eka vavabyi va ntlawa wa Timbhoni ta Yehova a ri vanga leri tlakukeke ngopfu ku tlula ra van’wana.”⁶ Kambouris⁷ u vike hi ta vuhandzuri lebyikulu eka Timbhoni, laha van’wana va vona va “tsoniweke vutshunguri lebyi lavekaka hi xihatla bya vuhandzuri hikwalaho ka ku ala ka vona ku amukela ngati.” U te: “Vavabyi hinkwavo va amukele switiyisekiso swa le mahlweni ka vutshunguri swa leswaku vupfumeri bya vona bya vukhongeri a byi ta xiximiwa, ku nga khathariseki swiyimo ekamareni ra vuhandzuri. A ku vanga ni vuyelo lebyi khomisaka gome eka kungu leri.”

Loko muvabyi a ri Mbhoni ya Yehova, handle ka mhaka ya nhlawulo, ripfalo ri rhanga emahlweni. Munhu a nga ka a nga ehleketi hi ripfalo ra dokodela ntsena. Ku vuriwa yini hi ra muvabyi? Timbhoni ta Yehova ti languta vutomi tanihi nyiko ya Xikwembu leyi yimeriwaka hi ngati. Va amukela xileriso xa Bibele xa leswaku Vakriste va fanele ku ‘papalata ngati’ (Mintirho 15:28, 29).⁸ Hikwalaho, loko dokodela hi ku ya hi nawu a tlula vupfumeri bya vukhongeri bya vavabyi vo tano lebyi enteke ni lebyi hlayisiweke nkarhi wo leha, vuyelo byi nga va lebyi nga ni nhlomulo. Mupapa John Paul II u swi xiyile leswaku ku sindzisa munhu leswaku a lwisana ni ripfalo ra yena “i nhlaselo lowu vavaka swinene lowu onhaka ntikelo wa vanhu. Hi ku twisisa kun’wana, swi tlula ku sindzisa rifu ra xiviri kumbe ku dlaya.”⁹

Hambi loko Timbhoni ta Yehova ti ala ngati hikwalaho ka swivangelo swa vukhongeri, vavabyi lava engetelekeke lava nga riki Timbhoni va hlawula ku papalata ngati hikwalaho ka makhombo yo tanihi AIDS, non-A non-B hepatitis, ni ku herisiwa ka nsawuto. Hi nga va nyika mianakanyo ya hina malunghana ni loko makhombo yo tano ma vonaka ma ri mantsongo loko ma ringanisiwa ni mimpfuno. Kambe ke, hi laha Nhlangano wa swa Vutshunguri wa Amerika wu kombisaka ha kona, muvabyi i “muavanyisi wo hetelela malunghana ni loko a ta tinghenisa ekhombyeni ra vutshunguri kumbe ra vuhandzuri leswi bumabumeriwaka hi dokodela kumbe a tinghenisa ekhombyeni ra ku hanya handle ka swona. Yoleyo i mfanelo ya ntumbuluko ya munhu, leswi nawu wu swi xiximaka.”¹⁰

Ku pfumelelana na leswi, Macklin¹¹ u tlakuse mphikamakaneta ya makhombo/mimpfuno malunghana na Mbhoni “leyi tingheniseke ekhombyeni ra ku humesa ngati swinene handle ka mpompelo.” Xichudeni xa vutshunguri xi te: “Miehleketo ya yena a yi helerile. Xana u endla yini loko vupfumeri bya vukhongeri byi lwisana ni xihlovo lexi nga xoxe xa vutshunguri?” Macklin u anakanyisisile a ku: “Hi nga kholwa swinene leswaku wanuna loyi u endla xihoxo. Kambe Timbhoni ta Yehova ti kholwa leswaku ku pomperiwa . . . [ku nga ha] vanga ku xupuleriwa makumu. Hi dyondzisiwe ku endla minkambisiso ya makhombo ni mimpfuno eka swa vutshunguri, kambe loko u ringanisa ku xupuleriwa makumu ni ku hanya hi laha ku nga heriki emisaveni, nkambisiso wu teka langutelo leri hambaneke.”¹¹

Vercillo na Duprey¹² eka nkandziyiso lowu wa Journal va kombetela eka In re Osborne ku kandziyisa nkhathalelo eku tiyisekiseni ka nsirhelelo wa vanhu lava va titshegaka hi van’wana, kambe xana mhaka yoleyo yi tlhantlhisiwa ku yini ke? A yi katsa tata wa vana vambirhi lavantsongo loyi a vavisekeke swinene. Huvo yi bohe leswaku loko a a lo fa, maxaka a ma ta khathalela vana va yena hi tlhelo ra swilo swa nyama ni swa moya. Kutani ke, tanihi le timhakeni tin’wana ta sweswinyana,¹³ huvo a yi kumanga xiyimo lexi sindzisaka ku khathalela ku lulamisa ku tlula nhlawulo wa muvabyi wa vutshunguri; ku nghenelela ka huvo ya ku avanyisa leswaku yi pfumelela vutshunguri lebyi nga pfumelelekiki swinene eka yena a swi pfumeleriwanga.¹⁴ Hi vutshunguri byin’wana muvabyi u hlakarherile naswona u hambetile a khathalela ndyangu wa yena.

Xana a hi ntiyiso leswaku vunyingi lebyikulu bya vavabyi lava madokodela ma kongomaneke na vona, kumbexana lava ma nga ta kongomana na vona va nga tshunguriwa handle ka ngati? Leswi hi swi dyondzeke ni ku swi tiva ku antswa swi yelana ni swiphiqo swa vutshunguri, kambe vavabyi i vanhu lava mimpimanyeto ni tipakani ta vona ha un’we-un’we swi nga ta ka swi nga honisiwi. Va tiva ku antswa hi leswi va swi rhangisaka emahlweni, mahanyelo ni ripfalo ra vona vini, leswi endlaka leswaku vutomi byi va ni ntikelo eka vona.

Ku xixima mapfalo ya vukhongeri ya vavabyi lava va nga Timbhoni swi nga ha tlhontlha vutshila bya hina. Kambe loko hi hlangavetana ni ntlhontlho lowu, hi kandziyisa ku ntshunxeka ka ntikelo loku hinkwerhu ka hina hi ku tsakelaka. Hi laha John Stuart Mill a tsaleke ha kona hi laha ku faneleke: “Ku hava vanhu lava va ntshunxekeke loko ntshunxeko lowu wu nga xiximiwi hi laha ku heleleke, ku nga khathariseki leswaku xivumbeko xa hulumendhe ya vona hi xihi . . . Un’wana ni un’wana i murindzi loyi a faneleke wa rihanyo ra yena n’wini, hambi ku ri hi tlhelo ra miri kumbe ra mianakanyo ni ra moya. Vanhu va vuyeriwa swinene hi ku xanisana leswaku va hanya hi ndlela leyi swi vonakaka swi ri swinene eka vona, ematshan’wini yo sindzisana leswaku va hanya hi ndlela leyi vonakaka yi ri yinene eka hinkwavo.”¹⁵

XITA-NDZHAKU

1. Appelbaum PS, Roth LH: Vavabyi lava alaka vutshunguri bya swibedlhele swa vutshunguri. JAMA 1983; 250:1296-1301.

2. Macklin R: Mintirho ya le ndzeni ya komiti ya mahanyelo: Nyimpi ya sweswinyana ehenhla ka Timbhoni ta Yehova. Hastings Cent Rep 1988; 18(1):15-20.

3. Bouvia v Superior Court, 179 Cal App 3d 1127, 225 Cal Rptr 297 (1986); In re Brown, 478 So 2d 1033 (Miss 1985).

4. In re Storar, 438 NYS 2d 266, 273, 420 NE 2d 64, 71 (NY 1981).

5. Rivers v Katz, 504 NYS 2d 74, 80 n 6, 495 NE 2d 337, 343 n 6 (NY 1986).

6. Dixon JL, Smalley MG: Timbhoni ta Yehova. Mphikamakaneta ya vuhandzuri/mahanyelo. JAMA 1981; 246:2471-2472.

7. Kambouris AA: Vuhandzuri lebyikulu bya byeke eka Timbhoni ta Yehova. Am Surg 1987; 53:350-356.

8. Jehovah’s Witnesses and the Question of Blood. Brooklyn, NY, Watchtower Bible and Tract Society, 1977, matl 1-64.

9. Mupapa u sola swisandzu swa Poland. NY Times, January 11, 1982, tl A9.

10. Hofisi ya Huvo leyi Tolovelekeke: Medicolegal Forms with Legal Analysis. Chicago, Nhlangano Wa Vutshunguri Wa Amerika, 1973, tl 24.

11. Kleiman D: Mutivi wa filosofi wa le xibedlhele u hlangavetana ni swiboho swa vutomi. NY Times, January 23, 1984, matl B1, B3.

12. Vercillo AP, Duprey SV: Timbhoni ta Yehova ni ku pomperiwa ka ngati. NY State J Med 1988; 88:493-494.

13. Wons v Public Health Trust, 500 So 2d 679 (Fla Dist Ct App) (1987); Randolph v City of New York, 117 AD 2d 44, 501 NYS 2d 837 (1986); Taft v Taft, 383 Mass 331, 446 NE 2d 395 (1983).

14. In re Osborne, 294 A 2d 372 (DC Ct App 1972).

15. Mill JS: Hi ta ntshunxeko, eka Adler MJ (ed): Great Books of the Western World. Chicago, Encyclopaedia Britannica, Inc, 1952, vol 43, tl 273.