Huvo Leyi Tlakukeke Ya Le Yuropa Yi Seketela mManelo Ya Ku Chumayela Le Greece

HIKWALAHO ka yini munhu loyi a nkhensiwaka hi vaakelani va yena a khomiwa ku tlula minkarhi ya 60 ku sukela hi 1938? Hikwalaho ka yini n’wini wa xitolo wo tshembeka wa le xihlaleni xa Kreta lexi nga eGreece, a tisiwa emahlweni ka tihuvo ta le Greece minkarhi ya 18 naswona a tshama malembe yo tlula tsevu ekhotsweni? Ina, hikwalaho ka yini wanuna loyi wa ndyangu wa migingiriko, Minos Kokkinakis, a hambanisiwa ni nsati wakwe ni vana va ntlhanu kutani a xanisiwa hi ku yisiwa eka swihlala swo hambana-hambana?

Milawu leyi vekiweke hi 1938 na 1939 leyi yirisaka ku hundzula munhu hi yona leyi veke ni nkucetelo lowukulu. Milawu leyi yi simekiwe hi mulawuri wa Mugriki Ioannis Metaxas, loyi a tirha ehansi ka nkucetelo wa Kereke ya Orthodox ya Magriki.

Hikwalaho ka nawu lowu, ku sukela hi 1938 ku ya eka 1992, ku khomiwe Timbhoni ta Yehovha ta 19 147, naswona tihuvo ti humese swigwevo leswi swi hlanganiseke malembe ya 753, laha ku tirheriweke swigwevo swa 593. Hinkwaswo leswi a swi endliwa hikwalaho ka leswi Timbhoni ta le Greece, ni kun’wanyana, ti landzelaka swiletelo swa Yesu Kreste swo ‘endla vanhu va matiko hinkwawo vadyondzisiwa, va va dyondzisa ku hlayisa swilo hinkwaswo’ leswi a va leriseke swona.—Matewu 28:19, 20.

Kambe hi May 25, 1993, ku ve ni ku hlula lokukulu eku lweriweni ka ntshunxeko wa vugandzeri! Hi siku rero Huvo ya le Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu le Strasbourg, eFurwa, yi seketele mfanelo ya muaki wa le Greece ya ku dyondzisa van’wana leswi a swi pfumelaka. Hi ku endla sweswo, huvo leyi tlakukeke ya le Yuropa yi endle nsirhelelo lowukulu wa ntshunxeko wa vukhongeri lowu wu nga ha khumbaka swinene vutomi bya vanhu endhawini hinkwayo.

A hi langutisiseni swiendlakalo, ku katsa ni swihehlo swa muaka-tiko un’wana wa Mugriki, leswi swi nga vangela xiboho lexi xa nkoka xa huvo.

Masungulo Ya Khale

Hi 1938, muaka-tiko loyi, Minos Kokkinakis, u ve wo rhanga eka Timbhoni ta Yehovha ku khomiwa ehansi ka nawu wa le Greece lowu wu endlaka leswaku ntirho wo hundzula munhu wu va nandzu lowukulu. Handle ko tengisiwa, u hlongoriwile a ya heta tin’hweti ta 13 exihlaleni xa Aegean xa Amorgos. Hi 1939 u gweviwe kambirhi kutani a khotsiwa tin’hweti timbirhi ni hafu.

Hi 1940, Kokkinakis u hlongoleriwe exihlaleni xa Melos ku ringana tsevu wa tin’hweti. Hi lembe leri landzeleke, hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, u pfaleriwe ekhotsweni ra nyimpi eAtena ku tlula tin’hweti ta 18. Malunghana ni nkarhi wolowo, u tsundzuka leswi:

“Swakudya ekhotsweni swi ye swi pfumaleka swinene. A hi tsanile swinene lerova hi nga ha swi koti ni ku famba. Loko a ku nga ri Timbhoni ta le Atena ni le Piraeus leti ti nga hi pambulela swakudyanyana swa tona, a hi ta va hi file.” Endzhaku, hi 1947, u tlhele a gweviwa . . . kutani a tlhela a koka tin’hweti ta mune ni hafu ekhotsweni.

Hi 1949, Minos Kokkinakis u khomiwe a yisiwa exihlaleni xa Makrónisos, ku nga vito leri ri tsundzuxaka Magriki swilo swo chavisa hikwalaho ka khotso leri nga kona kwale. Exikarhi ka vabohiwa va 14 000 va le Makrónisos, va kwalomu ka 40 a ku ri Timbhoni. Nsonga-vutivi wa Xigriki, Papyros Larousse Britannica, wu ri: “Tindlela ta ku xanisa hi tihanyi, . . . swiyimo swa vutomi, leswi swi nga amukelekiki eka tiko leri hluvukeke ni varindzi lava vavisaka vabohiwa . . . i xisandzu eka matimu ya Greece.”

Kokkinakis, loyi a nga heta lembe ekhotsweni ra Makrónisos, u hlamusele swiyimo a ku: “Masocha, ku kotisa swirho swa Nkonaniso, a ma vutisisa mubohiwa un’wana ni un’wana ku fikela ni madyambu. A swi koteki ku hlamusela ku xanisiwa ka vona. Vakhotsiwa vo tala va lahlekeriwe hi dzano; van’wana va dlayiwa; vo tala swinene va siyiwe va ri swigono. Eka vusiku byebyo byo biha loko hi twa swirilo ni ku konya ka lava xanisiwaka, a hi khongela tanihi ntlawa.”

Endzhaku ko pona minxaniso eMakrónisos, Kokkinakis u tlhele a khomiwa minkarhi ya tsevu nakambe hi va-1950 naswona u hete tin’hweti ta khume ekhotsweni. Hi va-1960 u tlhele a khomiwa minkarhi yin’wana ya mune naswona u gweviwe ku tshama ekhotsweni tin’hweti ta nhungu. Kambe tsundzuka, Minos Kokkinakis i wun’wana wa madzana ya Timbhoni ta Yehovha leti emalembeni lama hundzeke ti nga khomiwa ni ku khotsiwa hikwalaho ka leswi ti nga byela van’wana hi ripfumelo ra tona!

Swi endlekise ku yini leswaku vuhomboloki byo chavisa lebyi a byi endliwa ehenhla ka Timbhoni ta Yehovha le Greece byi hetelela byi tisiwe emahlweni ka Huvo ya le Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu?

Ku Tenga Loku Nga Ndzingo

Nandzu lowu wu sungule hi March 2, 1986. Hi siku rero Minos Kokkinakis, loyi hi nkarhi wolowo a ri n’wamabindzu wa malembe ya 77 hi vukhale la tshikeke ntirho wa yena, naswona nsati wa yena a a endzele kaya ra Manana Georgia Kyriakaki le Sitia, eKreta. Nuna wa Manana Kyriakaki, loyi a a ri muyimbelerisi ekerekeni ya kwalaho ya Orthodox, u byele maphorisa. Maphorisa ma tile kutani ma khoma Tatana na Manana Kokkinakis, ivi va yisiwa emaphoriseni ya ndhawu yoleyo. Va fike va tshama kona vusiku hinkwabyo.

Nandzu wa vona a ku ri yini? A wu fana ni lowu endliweke eka Timbhoni ta Yehovha minkarhi ya magidi-gidi eka malembe ya 50 lama hundzeke, ku vuriwa leswaku va hundzula vanhu. Nawu wa Greece (wa 1975), Xiboho 13, wu ri: “Ku hundzula vanhu swa yila.” Tlhela u vona nawu wa le Greece, xiyenge 4, nomboro 1363/1938 na 1672/1939, lowu wu endlaka leswaku ku hundzula vanhu swi va nandzu lowukulu. Wu ri:

“Kahle-kahle, xiga ‘ku hundzula munhu’ xi vula ndlela yihi na yihi leyi kongomeke kumbe yo gega, ya ku nghenelela eka tidyondzo ta munhu ta vukhongeri byin’wana lebyi hambaneke . . . , hi kungu ra ku herisa tidyondzo teto, hi ku kucetela kumbe hi ku endla switshembiso kumbe ku tshembisa ku n’wi seketela kumbe ku n’wi pfuna hi swilo leswi vonakaka, kumbe hi tindlela ta vuxisi kumbe ku tirhisa ku pfumala ka yena ntokoto, ripfumelo, ku swela, ku kala vutlharhi kumbe ku kala vutivi.”

Huvo ya Vugevenga ya le Lasithi, eKreta, yi twe nandzu lowu hi March 20, 1986, kutani yi vula leswaku Tatana na Manana Kokkinakis va ni nandzu wa ku hundzula vanhu. Havambirhi va gweviwe ku tshama mune wa tin’hweti ekhotsweni. Loko yi khoma mpatswa lowu, huvo yi vule leswaku vahehliwa va nghenelele “eka tidyondzo ta vukhongeri ta Vakreste va Orthodox . . . hi ku tirhisa ku pfumala ka vona ntokoto, ku kala vutlharhi ni ku kala vutivi.” Vahehliwa lava va tlhele va soriwa hi mhaka yo “khutaza [Manana Kyriakaki] hi tinhlamuselo ta vona ta mano, ta vutshila . . . leswaku a hundzula vupfumeri byakwe bya Vukreste bya Orthodox.”

Ku endliwe xikombelo ehenhleni ka xiboho lexi eHubyeni ya Swikombelo ya Kreta. Hi March 17, 1987, huvo leyi ya le Kreta yi tshunxe Manana Kokkinakis kambe yi tlakuse nandzu wa nuna wa yena, hambi leswi yi nga hunguta xigwevo xa yena xa le khotsweni xi va tin’hweti tinharhu. Vaavanyisi va vule leswaku Tatana Kokkinakis u “tirhise ku pfumala vutivi ka [Manana Kyriakaki], ku kala vutlharhi ni ku kala vutivi ka yena leswaku a n’wi hlula.” Va vule leswaku u “sungule ku hlaya tindzimana to karhi eka Matsalwa yo Kwetsima, lawa a nga ma kambisisa swinene hi mukhuva lowu wansati wa Mukreste a nga ta ka a nga wu kanakani, hikwalaho ko pfumala vuleteri lebyi ringaneke.”

Hi mavonelo lama hambaneke, un’wana wa vaavanyisi lava endleke xikombelo u tsale leswaku Tatana Kokkinakis “na yena a a fanele ku khomiwa, tanihi leswi ku nga riki na vumbhoni lebyi kombaka leswaku Georgia Kyriakaki . . . a nga ri na vutivi bya dyondzo ya Vukreste bya Orthodox, ngopfu-ngopfu leswi a a tekiwe hi muyimbelerisi ekerekeni kumbe vumbhoni lebyi kombaka leswaku a a kala vutlharhi kumbe a a kala vutivi, lerova muhehliwa a kota ku n’wi nghena ha swona . . . [xisweswo] a n’wi kucetela ku va xirho xa mpambukwa wa Timbhoni ta Yehovha.”

Tatana Kokkinakis u yise mhaka leyi eka Huvo Leyikulu ya Swikombelo ya le Greece, Huvo leyi Tlakukeke ya le Greece. Kambe huvo yoleyo yi ale xikombelo xexo hi April 22, 1988. Kutani hi August 22, 1988, Tatana Kokkinakis u endle xikombelo eka Nhlangano wa le Yuropa wa Timfanelo ta Vanhu. Xikombelo xakwe xi hetelele xi amukeriwile hi February 21, 1992, naswona xi amukeriwile eka Huvo ya le Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu.

Timhaka Ta Nandzu Lowu

Tanihi leswi Greece ku nga tiko leri nga xirho xa Huvo ya Yuropa, yi boheka ku pfumelelana ni Swiboho swa Nhlangano wa le Yuropa wa Timfanelo ta Vanhu. Xiboho 9 xa Nhlangano lowu xi hlayekisa xileswi: “Un’wana ni un’wana u ni ntshunxeko wa mianakanyo, ripfalo ni vukhongeri; mfanelo leyi yi katsa ntshunxeko wa ku cinca vukhongeri kumbe ripfumelo ni ntshunxeko wakwe, a ri yexe kumbe a cinca ni vanhu, naswona a swi endlela erivaleni kumbe exihundleni, leswaku a kombisa vukhongeri kumbe vupfumeri byakwe, hi vugandzeri, ku dyondzisa, xiendlo ni ku landza nawu.”

Xisweswo, hulumendhe ya le Greece yi soriwile ehubyeni ya Yuropa. Yi hehliwile hikwalaho ko tlula nawu wa mfanelo ya muaki wa le Greece wa ku endla vukhongeri hi ku landzela xileriso xa Yesu Kreste, ku nga ‘ku dyondzisa ni ku endla vadyondzisiwa.’ (Matewu 28:19, 20) Ku tlula kwalaho, muapostola Petro u te: “[Yesu] ú hi lerise leswaku hi chumayela vanhu ni ku nyikela vumbhoni lebyi heleleke.”—Mintirho 10:42, NW.

Nkandziyiso wo hlawuleka wa 1992 wa magazini lowu nge Human Rights Without Frontiers a wu ri ni xihloko xa le handle lexi nge “Greece—Ku Onha Timfanelo Ta Vanhu Hi Vomu.” Magazini lowu wu hlamusele leswi eka tluka 2: “Greece hi rona ntsena eka VY [Vaaki va Yuropa] ni le Yuropa leri nga ni nawu wa ku xupula, lowu endlaka swigwevo ni ku khotsiwa, swi endliwa eka un’wana ni un’wana loyi a susumetelaka munhu un’wana ku cinca vukhongeri byakwe.”

Kutani sweswi nyanyuko wa le ndzeni ni le handle ka huvo a wu ya wu kula. Xana a ku ta endliwa xiboho xihi malunghana ni nawu wa le Greece lowu yirisaka ku dyondzisa van’wana leswi munhu a swi pfumelaka?

Ku Tenga Le Strasbourg

Siku ra ku tenga ri hetelele ri fikile—November 25, 1992. A ku ri ni mapapa ya ntima ma funengete Strasbourg, xirhami a xi omisa ni marhambu, kambe endzeni ka Huvo magqweta a ma hisa hi minjhekanjhekisano ya vona. Ku nyikeriwe vumbhoni ku ringana tiawara timbirhi. Profesa Phedon Vegleris, gqweta ra Kokkinakis, u fikelele mongo wa mhaka, a vutisa a ku: ‘Xana nawu lowu wa nsivelo, lowu endleriweke ku sirhelela swirho swa Kereke ya le Greece ya Orthodox leswaku swi nga hundzukeli eka tidyondzo ta vukhongeri byin’wana wu fanele ku ya emahlweni, wu tirhisiwa?’

Profesa Vegleris loyi a a vonaka a kanakana u vutisile: “A ndzi tivi leswaku ha yini [ntirho lowu wo hundzula vanhu] wu endla leswaku vukhongeri byi fana ni vuphukuphuku ni munyama. Nkarhi hinkwawo a ndzi tivutisa leswaku ha yini vukhongeri byi lava nsirhelelo eka vuphukuphuku, ku tsana ka moya . . . Leswi swa ndzi vilerisa naswona swa ndzi hlamarisa.” Lexi nga xa nkoka, muyimeri wa hulumendhe a nga swi kotanga ku nyika xikombiso ni xin’we laha nawu lowu wu tirhisiweke kona eka van’wana, handle ka Timbhoni ta Yehovha.

Gqweta ra vumbirhi ra Kokkinakis, Tatana Panagiotis Bitsaxis, u kombise ndlela leyi nawu wa ntirho wa ku hundzula vanhu wu nga twisisekiki ha yona. U te: “Ku amukela ku hlangana ka vanhu hi kona loku lavekaka leswaku ku va ni ku vulavurisana lokunene exikarhi ka vanhu lavakulu. Handle ka sweswo, a hi ta va hi ri vanhu lava nga wu pfuliki nomu, lava va ehleketaka kambe va nga tiphofuli, lava vulavulaka kambe va nga vulavurisani, lava va hanyaka kambe va nga hanyisani ni van’wana.”

Tatana Bitsaxis u vule ni leswaku “Tatana Kokkinakis u soriwe ‘[hikwalaho] ka leswi a nga swona,’ hayi hikwalaho ka ‘leswi a nga swi endla.’” Hikwalaho, Tatana Bitsaxis u kombise leswaku misinya ya milawu ya ntshunxeko wa vukhongeri yi tluriwile yi tlhela yi herisiwa.

Vayimeri va hulumendhe ya le Greece va ringete ku soholota mhaka, va vula leswaku Greece i “paradeyisi ya timfanelo ta vanhu.”

Xiboho

Siku leri ku nga khale ri rindzeriwile ra ku endla xiboho ri fikile—May 25, 1993. Exikarhi ka vaavanyisi va tsevu ni van’wana vanharhu, Huvo yi vule leswaku hulumendhe ya le Greece yi onhe ntshunxeko wa vukhongeri wa Minos Kokkinakis wa malembe ya 84 hi vukhale. Ku tlhandlekela eku lweleni ka yena ndlela yakwe ya vutomi ya vutirheli bya le rivaleni, yi n’wi hakele hi R42 500 leswaku yi riha leswi yi n’wi onheleke swona. Xisweswo Huvo yi ale mhaka ya hulumendhe ya le Greece ya leswaku Kokkinakis ni Timbhoni ta Yehovha va tirhisa tindlela to tshikilela loko va hlamusela van’wana leswi va swi pfumelaka.

Hambi loko Nhlangano wa le Greece ni nawu wa khale wa le Greece wu yirisa ntirho wa ku hundzula vanhu, huvo leyi tlakukeke eYuropa yi vule leswaku swi hoxile ku tirhisa nawu leswaku ku xanisiwa Timbhoni ta Yehovha. A swi pfumelelani ni Xiboho 9 xa Nhlangano wa Yuropa wa Timfanelo ta Vanhu.

Xiboho xa huvo xi hlamuserile: “Vukhongeri a byi ri xiphemu xa ‘mianakanyo ya vanhu leyi hambetaka yi pfuxetiwa’ naswona u nge tshuki u va ni miehleketo ya leswaku ku nga vulavuriwi ha byona erivaleni.”

Langutelo leri fanelekaka ra un’wana wa vaavanyisi lava va kaye ri te: “Ku hundzula munhu, leswi hlamuseriwaka tanihi ‘ku hisekela ku twarisa ripfumelo,’ a ku lulameriwanga hi nxupulo wo tano; i ndlela—leyi faneleke hi ku helela—ya ‘ku kombisa vukhongeri bya wena.’

“Eka mhaka leyi [Tatana Kokkinakis] u khomiwe ntsena hikwalaho ko kombisa ku hiseka koloko, handle ko endla xihoxo xo karhi.”

Vuyelo Bya Xiboho

Nkongomiso lowu nga erivaleni wa Huvo ya Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu hi leswaku vatirheli va hulumendhe ya le Greece va tshika ku wu tirhisa hi ndlela yo biha nawu lowu yirisaka ntirho wa ku hundzula vanhu. Ha tshemba leswaku Greece ri ta namarhela nkongomiso wa huvo ivi ri tshika ku xanisa Timbhoni ta Yehovha.

A hi xikongomelo xa Timbhoni ta Yehovha ku tisa ku hundzuka ka matshamelo kumbe ku vumba mafambiselo ya nawu. Mhaka leyikulu eka vona i ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu hi ku landza xileriso xa Yesu Kreste. Hambi swi ri tano, leswaku va endla sweswo, va tsakela ku ‘lwela ni ku simeka mahungu lamanene hi nawu,’ hi laha muapostola Pawulo a endleke ha kona eka lembe xidzana ro sungula.—Vafilipiya 1:7.

Timbhoni ta Yehovha i vaaka-tiko lava yingisaka nawu ematikweni hinkwawo lawa va tshamaka ka wona. Hambi swi ri tano, ehenhla ka hinkwaswo, va lava ku yingisa nawu wa Xikwembu hi laha wu tsariweke ha kona eBibeleni yo Kwetsima. Hikwalaho, loko nawu wa tiko ro karhi wu va sivela ku byela van’wana hi tidyondzo ta vona leti sekeriweke eBibeleni, va boheka ku teka xiyimo xa vaapostola: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.”—Mintirho 5:29.

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

NXANISO WUN’WANA LOWU HLOHLOTERIWAKA HI VAFUNDHISI

Ku hundze malembe yo tala vafundhisi va le Greece va ri karhi va ringeta ku ‘vanga swiphiqo hi nawu.’ (Pisalema 94:20) Xiendlakalo xin’wana exihlaleni xa Kreta xa ha ku lulamisiwa. Le ndzhaku hi 1987 bixopo wa ndhawu yoleyo ni vaprista va 13 va sole Timbhoni ta kaye hikwalaho ka ku hundzula vanhu. Eku heteleleni, hi January 24, 1992, mhaka leyi yi tengiwile.

Huvo a yi lo ntlwi hi vanhu. A ku ri ni vaprista va kwalomu ka 35 va ta seketela milandzu ya nxaniso. Hambi swi ri tano, switshamo swo tala se a swi tatiwe hi Timbhoni leti a ti tele ku ta khutaza vamakwavo va Vakreste. Hambi loko ku nga si sungula maendlelo ya ntolovelo, gqweta wa vahehliwa u kombise swihoxo leswikulu leswi endliweke hi muchuchisi.

Eku heteleleni lava va khumbekaka eka timhaka leti va humile va ya hlangana exihundleni. Endzhaku ko vulavurisana tiawara timbirhi ni hafu, Muungameri wa Huvo u tivise leswaku gqweta ra vahehliwa a ri tiyisile. Kutani ku herisiwe swihehlo swa Timbhoni leti ta kaye! U vule leswaku ku fanele ku tlhela ku kambisisiwa ku vona loko vahehliwa va ri ni nandzu wa ku hundzula vanhu hakunene.

Endzhakunyana ka loko xitiviso xi endliwile, ku pfuke timholovo ehubyeni. Vaprista va sungule ku vula marito yo tlhava ni nhlambha. Muprista un’wana u hlasele gqweta wa Timbhoni ta Yehovha hi xihambano kutani a n’wi sindzisa ku xi gandzela. Maphorisa ma nghenelerile, naswona, Timbhoni ti swi kotile ku huma hi ku rhula.

Endzhaku ka loko nandzu wu hetiwile, muchuchisi wa tiko u lunghiselele xihehlo lexintswha eka Timbhoni leti ta kaye. Ku tenga ku vekeriwe April 30, 1993, ka ha sele mavhiki manharhu ntsena Huvo ya Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu yi nga si endla xiboho xa yona emhakeni ya Kokkinakis. Ni sweswi a ku ri ni vaprista vo tala.

Magqweta ya vahehliwa lava va kaye ma vule leswaku vahehli va Timbhoni leti a va nga ri kona ehubyeni. Hi ku hatlisela ku lunghiselela xihehlo lexintshwa, muchuchisi wa tiko u endle xihoxo lexikulu hi ku ka a nga va vitananga vahehli. Kutani magqweta ya Timbhoni ma kombele huvo leswaku yi tshika ku tenga hikwalaho ka xihoxo lexi lexikulu.

Hikwalaho ka sweswo, vaavanyisi va hume ehubyeni kutani va hlengeletana kun’we, nkarhi wo lava ku endla awara. Loko va vuya, Muungameri wa Huvo, a korhamise nhloko, u vule leswaku Timbhoni leti ta kaye a ti ri hava nandzu.

Timbhoni ta le Greece ta tsaka hi vuyelo bya nandzu lowu, kun’we ni xiboho xa Huvo ya Yuropa ya Timfanelo ta Vanhu lexi endliweke emhakeni ya Kokkinakis hi May 25 lembe leri. Vona va khongelela leswaku leswi va nga hlula hi ndlela leyi, onge va nga kota ku hanya vutomi bya vona bya Vukreste ‘hi musa, hi ku rhula ni ku tinyiketela eka Xikwembu hi ku helela ni hi xichavo.’—1 Timotiya 2:1, 2.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 31]

Minos Kokkinakis ni nsati wakwe