A Ku Na Lexi Antswaka Ku Tlula Ntiyiso

Hi Ku Vula Ka G. N. Van Der Bijl

Hi June 1941, ndzi yisiwe eka Magestapo ivi ndzi hundziseriwa ekampeni ya nxaniso ya Sachsenhausen ekusuhi na Berlin, le Jarimani. Ndzi tshame kwalaho ndzi ri mukhotsiwa wa nomboro ya 38190, ku kondza ku va ni ku macha loko biha ka rifu hi April 1945. Kambe emahlweni ka ku va ndzi hlamusela swiendlakalo swoleswo, mi nge ndzi mi hlamusela ndlela leyi ndzi veke mukhotsiwa ha yona.

NDZI velekeriwe le Rotterdam, eNetherlands, endzhakunyana ka ku sungula ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, hi 1914. Tatana a a tirha exitimeleni, naswona xiyindlwana xa ka hina a xi ri ekusuhi ni xiporo. Eku heleni ka nyimpi hi 1918, ndzi vone leswi vuriwaka switimela leswi nga tiambulense swi hundza hi ku hatlisa swi ri karhi swi ba huwa. A swi kanakanisi leswaku a swi rhwale masocha lama vavisekeke lawa a ma suka enyimpini ma yisiwa emakaya.

Loko ndzi ri ni malembe ya 12, ndzi tshike xikolo leswaku ndzi ya lava ntirho. Endzhaku ka malembe ya nhungu ndzi tsarise tanihi mulanguteri endzeni ka xikepe xo rhwala vanhu, naswona malembe ya mune lama landzeleke, ndzi tlute exikarhi ka Netherlands na United States.

Loko hi yima ehlalukweni ra New York hi ximumu xa 1939, nyimpi yin’wana ya misava a yi xungeta. Kutani loko wanuna un’wana a nghene endzeni ka xikepe xa hina ivi a ndzi nyika buku leyi nge Government, leyi a yi vulavula hi hulumendhe leyinene, ndzi yi amukele hi ntsako. Loko ndzi tlhelela eRotterdam, ndzi sungule ku lava ntirho etikweni, tanihi leswi vutomi elwandle a byi tikomba byi nga ha sirhelelekanga. Hi September 1, Jarimani ri hlasele Poland ivi matiko ma nghena eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava.

Ku Dyondza Ntiyiso Wa Bibele

Hi Sonto yin’wana nimixo hi March 1940, a ndzi endzele buti wa mina la nga ni nsati loko un’wana wa Timbhoni ta Yehovha a ba bele ya nyangwa. Ndzi n’wi byele leswaku ana se a ndzi ri na buku leyi nge Government ivi ndzi n’wi vutisa hi tilo ni lava yaka kona. Ndzi kume nhlamulo leyi nga erivaleni ni leyi twisisekaka lerova ndzi tibyela ndzi ku, ‘Lowu i ntiyiso.’ Ndzi n’wi nyike adirese ya mina ivi ndzi n’wi rhamba leswaku a ndzi endzela ekaya ka mina.

Endzhaku ka maendzo manharhu ntsena, laha hi veke ni mabulo lama enteke ya Bibele, ndzi sungule ku famba ni Mbhoni leyi entirhweni wo chumayela hi yindlu na yindlu. Loko hi fika ensin’wini, u ndzi kombe laha a ndzi ta sungula kona, ivi ndzi chumayela ndzi ri ndzexe. Yoleyo i ndlela leyi vanhu vo tala lavantshwa a va sungula ha yona ntirho wo chumayela emasikwini wolawo. Ndzi tsundzuxiwe leswaku, nkarhi hinkwawo ndzi fanele ku va endzeni ka phaseji loko ndzi fambisa buku, leswaku ndzi nga voniwi exitarateni. A ku ri ni xilaveko xo xalamuka emasikwini yo sungula ya nyimpi.

Endzhaku ka mavhiki manharhu, hi May 10, 1940, vuthu ra Majarimani ri hlasele Netherlands, naswona hi May 29, khomixinara wa Reich, ku nga Seyss-Inquart u tivise leswaku nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha yi yirisiwile. A hi hlangana ntsena hi ri mintlawa leyitsongo, naswona a hi ri ni vuxiya-xiya leswaku tindhawu ta hina ta minhlangano ti tshama ti nga tiviwi. Lexi a xi tiyisa ngopfu-ngopfu eka hina a ku ri maendzo ya valanguteri lava famba-fambaka.

A ndzi ri mudzahi lonkulu, naswona loko ndzi nyika Mbhoni leyi a yi dyondza na mina fole ivi ndzi kuma leswaku a yi dzahi, ndzi te: “Mina a ndzi nge tshiki ku dzaha!” Hambiswiritano, endzhakunyana ka kwalaho loko ndzi ri karhi ndzi famba exitarateni, ndzi ehleketile ndzi ku, ‘Loko ndzi ta va Mbhoni, ndzi lava ku va Mbhoni ya xiviri.’ Kutani a ndza ha tlhelanga ndzi dzaha.

Ku Yimela Ntiyiso

Hi June 1940, endzhaku ka tin’hweti leti nga ehansi ka tinharhu ndzi hlangane ni Mbhoni ekaya ka buti wa mina, ndzi kombise ku tinyiketela ka mina eka Yehovha kutani ndzi khuvuriwa. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, hi October 1940, ndzi nghenele vutirheli bya nkarhi hinkwawo ndzi va phayona. Hi nkarhi wolowo, ndzi nyikiwe nchumu lowu a wu vitaniwa baji ra maphayona. A ri ri ni swikhwama swo tala swo hoxa tibuku ni swibukwana, naswona a swi koteka ku ri ambala ehansi ka jasi.

Ku sukela eku sunguleni ka vulawuri bya Majarimani, Timbhoni ta Yehovha a ti tshama ti ri karhi ti hlotiwa ivi ti khomiwa. Mixo wun’wana hi February 1941, a ndzi ri evutirhelini bya nsimu ni Timbhoni tin’wana ti nga ri tingani. Loko va ri karhi va endzela vanhu eka tlhelo lerin’wana ra tiyindlu, mina a ndzi tirha eka tlhelo lerin’wana leswaku ndzi va hlanganisa. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi yile ndzi ya vona lexi a xi va khomelela ivi ndzi hlangana ni wanuna loyi a ndzi vutiseke a ku, “Na wena u na swona swin’wana swa swibukwana leswi?”

Ndzi hlamurile ndzi ku, “Ina.” Hi nkarhi wolowo u ndzi khomile ivi a ndzi yisa exitichini xa maphorisa. Ndzi pfaleriwe ekhotsweni ku ringana mavhiki lama nga vaka mune. Vo tala va vakongomisi a va ri ni xinghana. Ntsendze loko munhu a nga yisiwanga eka Magestapo, a ta ntshunxiwa hi ku sayina ntsena xihlambanyo lexi tsariweke xa leswaku a nge he ti fambisi tibuku ta Bibele. Loko ndzi komberiwe ku sayina xihlambanyo xolexo, ndzi hlamurile ndzi ku: “Hambi loko a mo ndzi nyika mali yo tala swinene, a ndzi nga ta sayina.”

Endzhaku ka loko ndzi pfaleriwe nkarhinyana wo leha, ndzi yisiwe eka Magestapo. Kutani ndzi yisiwe ekampeni ya nxaniso ya Sachsenhausen le Jarimani.

Vutomi Le Sachsenhausen

Loko ndzi fika hi June 1941, ana se a ku ri ni Timbhoni ta kwalomu ka 150—to tala ku ri Majarimani—le Sachsenhausen. Hina vabohiwa lavantshwa hi yisiwe exiyengeni xin’wana xa kampa lexi vuriwaka Mpfalelwa-wexe. Kwalaho vamakwerhu va Vakreste va fike va hi khathalela ivi va hi byela leswi hi faneleke hi swi langutela. Endzhaku ka vhiki ku fike Timbhoni tin’wana leti a ti huma eNetherlands. Eku sunguleni a hi averiwe ku yima endhawini yin’we emahlweni ka magovelo ku sukela hi awara ya nkombo nimixo ku fikela hi awara ya tsevu nimadyambu. Minkarhi yin’wana vabohiwa a va boheka ku endla sweswo siku rin’wana ni rin’wana ku ringana vhiki kumbe ku tlula.

Ku nga khathariseki ku khomiwa hi tihanyi, vamakwerhu va xi xiyile xilaveko xa xihatla xo tshama hi hlelekile ni ku dya swakudya swa moya. Siku rin’wana ni rin’wana un’wana a averiwa ku lunghiselela dyondzo yo karhi hi ndzimana ya Bibele. Endzhakunyana, munhu yoloye a a tshineleriwa hi Mbhoni ha yin’we-yin’we ivi yi yingisela leswi a swi lunghiseleleke, yi yingisela yi ri ejaratini ra nhlengeletano. Tibuku a ti ngungumerisiwa nkarhi na nkarhi ti ta ekampeni hi ndlela yo karhi, naswona a hi hlengeletana Sonto yin’wana ni yin’wana ivi hi dyondza tibuku leti ta Bibele swin’we.

Kopi ya buku leyi nge Children, leyi humesiweke entsombanweni wa le St. Louis, eUnited States hi ximumu xa 1941, yi ngungumerisiwile yi ta eSachsenhausen hi ndlela yo karhi. Leswaku hi ringeta ku endla leswaku buku leyi yi nga kumiwi ivi yi handzuleriwa, hi yi avanyisile kutani swiyenge swin’wana a swi rhendzelekisiwa exikarhi ka vamakwerhu leswaku va ta cincana hi ku yi hlaya.

Endzhaku ka nkarhinyana, mulawuri wa kampa u twe hi ta minhlangano leyi a hi yi khoma. Kutani Timbhoni ti hambanisiwile ti yisiwa emagovelweni yo hambana-hambana. Sweswo swi hi nyike nkarhi lowunene ngopfu wo chumayela vabohiwa lavan’wana, naswona hikwalaho ka sweswo, vanhu vo tala va le Poland, va le Ukraine ni van’wana va amukele ntiyiso.

Manazi ma ma veke erivaleni makungu ya wona yo herisa vupfumeri kumbe ku dlaya Bibelforscher, hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona. Hikwalaho, ntshikilelo lowu vekiweke ehenhla ka hina a wu ri wukulu. Hi byeriwe leswaku hi nga ntshunxiwa loko ho sayina xihlambanyo xo landzula vupfumeri bya hina. Vamakwerhu van’wana va sungule ku sasa va ku, “Loko ndzi ntshunxekile, ndzi nga endla leswi engetelekeke entirhweni wa Yehovha.” Hambileswi ku ngo va vatsongo lava sayineke, vo tala va vamakwerhu va hlayise vutshembeki hambiloko va tsoniwa swilo, va tsongahatiwa ni ku xanisiwa hi tindlela hinkwato. Van’wana va lava va sayineke a ka ha twiwanga nchumu hi vona. Kambe, lexi tsakisaka van’wana va tlhele va vuya endzhakunyana naswona va ha ri Timbhoni leti hisekaka.

Nkarhi na nkarhi a hi sindzisiwa ku hlalela vabohiwa van’wana loko va ri karhi va himeteriwa hi tihanyi, tanihi ku biwa ka 25 hi nhonga. Nkarhi wun’wana, hi sindzisiwe ku hlalela ku dlayiwa ka vavanuna va mune lava a va hayekiwile. Mintokoto yo tano ya n’wi khumba swinene munhu. Makwerhu un’wana, wo leha, wo saseka loyi a hi tshama swin’we egovelweni, u te eka mina: “Loko ndzi nga si ta laha, a ndzi titivala loko ndzi vona ngati. Kambe sweswi se ndzi toloverile.” Hambiswiritano, leswi se a hi toloverile, mintlhaveko ya hina a yi nga fanga. Entiyisweni, a ndzi kalanga ndzi va ni mona kumbe ku va ni rivengo eka vaxanisi va hina.

Endzhaku ko tirha na kommando (ntlawa wo tirha) ku ringana nkarhinyana wo leha, ndzi ye exibedlhele hikwalaho ka ku hisa miri swinene. Dokodela wa tintswalo wa le Norway na muongori wa le Czechoslovakia va ndzi pfunile, naswona kumbexana i tintswalo ta vona leti poniseke vutomi bya mina.

Ku Machela Rifu

Hi April 1945, a swi ri erivaleni leswaku Jarimani a ri hluriwa enyimpini. Matiko lama khomisaneke ya le vupela-dyambu a ma ya emahlweni hi xihatla ma suka evupela-dyambu, naswona masocha ya Soviet a ma ri evuxeni. A swi nga koteki eka Manazi ku dlaya vanhu va madzana ya magidi lava a va ri etikampeni ta nxaniso ni ku lahla mintsumbu ya vona ku nga si hela masiku ma nga ri mangani handle ko siya vuthala. Kutani va anakanye ku dlaya lava vabyaka ni ku rhurhisa vabohiwa lavan’wana va va yisa emahlalukweni ya le kusuhi. A va kunguhate ku va nghenisa eswikepeni ivi va swi mbombomerisa elwandle.

Ku macha ka vabohiwa va kwalomu ka 26 000 lava humaka le Sachsenhausen ku sungule evusikwini bya April 20. Hi nga si suka ekampeni, vamakwerhu lava vabyaka va tshunguriwile exibedlhele. Ku kumiwe xikocikari lexi a va ta fambisiwa hi xona. A hi ri 230 loko hi helerile hi huma ematikweni ya tsevu lama hambaneke. Exikarhi ka lava a va vabya a ku ri na Makwerhu Arthur Winkler, loyi a hoxeke xandla swinene eka ku ndlandlamuxiwa ka ntirho le Netherlands. Hina Timbhoni a hi ri vo hetelela enxaxamelweni, naswona nkarhi na nkarhi a hi khutazana ku tiyisela.

Ro sungula, hi mache ku ringana 36 wa tiawara handle ko wisa. Loko ndzi ri karhi ndzi famba, a ndzi khomiwa hi vurhongo hikwalaho ka mbitsi leyikulu ni mafidzula. Kambe ku salela endzhaku kumbe ku wisa a swi nga koteki hikuva a wu ta tivitanela ku baleseriwa hi varindzi. Ni vusiku a hi etlela emasin’wini kumbe enhoveni. A ku ri ni swakudya switsongo swinene. Loko switlhavi swa ndlala swi ve swikulu ngopfu, ndzi nantswe xisibi xa meno lexi hi nyikiweke hi Nhlangano wa Xihambano xo Tshwuka wa le Sweden.

Eka nkarhi wun’wana, hikwalaho ka leswi varindzi va Majarimani a va pfilunganyekile va nga tivi laha masocha ya le Russia ni ya le United States a ma ri kona, hi tshame enhoveni ku ringana masiku ya mune. Leswi a swi ri nkateko, hikuva, hikwalaho ka sweswo, a hi fikanga hi nkarhi le Lübeck Bay leswaku hi ta khandziya swikepe leswi a swi fanele swi hi yisa esirheni ra hina ra le matini. Eku heteleleni, endzhaku ka masiku ya 12 laha se a hi mache tikhilomitara ta kwalomu ka 200, hi fike eCrivitz Wood. A ku nga ri kule ni le Schwerin, ku nga doroba ra kwalomu ka 50 wa tikhilomitara ku suka eLübeck.

Masocha ya le Soviet a ma ri exineneni xa hina, naswona ya le Amerika a ma ri eximatsini xa hina. Loko hi twa ku balesela ka swibalesa leswikulu loku hambetaka, hi swi tivile leswaku a hi ri ekusuhi ni laha ku lwiwaka kona. Varindzi va Majarimani va sungule ku chava; van’wana va balekile, naswona van’wana va cince yunifomo ya vona ya vusocha va ambala swiambalo swa vabohiwa leswi va swi hluvuleke vafi, va endle leswaku va nga voniwi. Exikarhi ka mpfilumpfilu wolowo, hina Timbhoni hi hlanganile leswaku hi khongelela nkongomiso.

Vamakwerhu lava ungamelaka va anakanye leswaku hi fanele hi baleka hi matakuxa ya siku leri tlhandlamaka hi ya etlhelweni leri a ku ri ni masocha ya le United States. Hambileswi kwalomu ka hafu ya vabohiwa lava sunguleke ku machela rifu va feke kumbe va dlayiweke endleleni, Timbhoni hinkwato ti ponile.

Ndzi khandziyisiwe movha wa masocha ya le Canada ndzi ya edorobeni ra Nijmegen, laha sesi wa mina a a tshama kona. Kambe loko ndzi fika kona, ndzi kume leswaku u rhurhile. Kutani ndzi sungule ku famba hi milenge ndzi ya eRotterdam. Nkateko wa kona, loko ndza ha ri endleleni ndzi khandziyisiwe emovheni wa munhu loyi a ndzi yiseke hi ku kongoma laha a ndzi ya kona.

Ntiyiso Wu Ve Vutomi Bya Mina

Siku leri ndzi fikeke ha rona eRotterdam, ndzi tlhele ndzi tsarisa ntirho wa vuphayona. Endzhaku ka mavhiki manharhu a ndzi ri exiavelweni xa mina edorobeni ra Zutphen, laha ndzi tirheke lembe leri tlhandlameke ni hafu. Hi nkarhi wolowo, ndzi hlakarherile emirini. Kutani ndzi hlawuriwe ku va mulanguteri wa xifundzha, hilaha vatirheli lava famba-fambaka va vitaniwaka hakona. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, ndzi rhambiwile eXikolweni xa Bibele xa Gilead xa Watchtower le South Lansing, eNew York. Endzhaku ko thwasa eka ntlawa wa vu-12 wa xikolo xolexo hi February 1949, ndzi averiwe ku ya eBelgium.

Ndzi tirhe mintirho yo hambana-hambana eBelgium, ku katsa ni malembe ya kwalomu ka nhungu ehofisini ya rhavi ni makume ya malembe entirhweni wo famba-famba ndzi ri mulanguteri wa xifundzha ni mulanguteri wa muganga. Hi 1958, ndzi tekane na Justine, loyi a veke munghana wa mina wo famba-famba na yena. Sweswi, tanihi leswi se ndzi dyuhaleke, ndza ha ri na wona ntsako wo kota ku tirhanyana tanihi mulanguteri la famba-fambaka la khomelaka.

Loko ndzi anakanyisisa hi vutirheli bya mina, hakunene ndzi nga vula ndzi ku: “A ku na lexi antswaka ku tlula ntiyiso.” Kavula, a swi nga olovi minkarhi hinkwayo. Ndzi vone xilaveko xo dyondza eka swihoxo swa mina. Kutani loko ndzi vulavula ni vantshwa, hakanyingi ndzi va byela ndzi ku: “Na n’wina mi ta swi endla swihoxo kumbexana ni swidyoho leswikulu, kambe mi nga hembi ha swona. Vulavulani mhaka ya kona ni vatswari va n’wina kumbe ni nkulu, kutani mi endla mindzulamiso leyi lavekaka.”

Eka malembe ya mina ya kwalomu ka 50 ndzi ri evutirhelini bya nkarhi hinkwawo eBelgium, ndzi ve ni lunghelo ro vona lava ndzi va tivaka va ha ri vana lava sweswi va nga vakulu ni valanguteri va swifundzha. Naswona ndzi vone vahuweleri va Mfumo wa kwalomu ka 1700 etikweni rero va andza va tlula 27 000.

Ndza vutisa, “Xana yi kona ndlela leyi katekeke swinene yo hanya ku tlula ku tirhela Yehovha?” A yi si tshama yi va kona, a yi kona sweswi, naswona a yi nge pfuki yi ve kona. Ndzi khongela leswaku Yehovha a ya emahlweni a kongomisa ni ku katekisa mina na nsati wa mina leswaku hi ya emahlweni hi n’wi tirhela hilaha ku nga heriki.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Ndzi ri ni nsati wa mina endzhakunyana ka mucato wa hina hi 1958

‘Endlani Vanhu Va Matiko Hinkwawo Vadyondzisiwa’

“HIKOKWALAHO fambani mi ya endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa, mi va khuvula hi vito ra Tatana ni ra N’wana ni ra moya lowo kwetsima.” Yoleyo i ndlela leyi New World Translation yi hundzuluxelaka xileriso xa Yesu ha yona eka Matewu 28:19. Hambiswiritano, mahundzuluxelelo lama ma soriwile. Hi xikombiso, xiphephana xin’wana xa vukhongeri xi ri: “Vuhundzuluxeri lebyi nga byona ntsena lebyi pfumeleriwaka hi ndzimana ya Xigriki hi lebyi nge: ‘Endlani vadyondzisiwa va matiko hinkwawo!’” Xana leswi i ntiyiso?

Mahundzuluxelelo lama nge, “Endlani vadyondzisiwa va matiko hinkwawo,” ma humelela eka vuhundzuluxeri byo tala bya Bibele naswona i vuhundzuluxeri lebyi kongomeke bya Xigriki. Kutani, hi xihi xisekelo lexi nga kona xa mahundzuluxelelo lama nge, “Mi ya endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa, mi va khuvula”? I mongo. Xiga “mi va khuvula” swi le rivaleni leswaku xi kombetela eka vanhu, hayi matiko. Xidyondzi xa Mujarimani Hans Bruns u ri: “[Rito] ‘va’ a ri kombeteli eka matiko (Xigriki xi swi veka erivaleni), kambe eka vanhu lava nga ematikweni.”

Ku tlula kwalaho, ndlela leyi xileriso xa Yesu xi hetisisiweke ha yona yi fanele yi tekeriwa enhlokweni. Malunghana ni vutirheli bya Pawulo na Barnaba le Derbe, muti lowu nga le Asia Minor, ha hlaya: “Kuteloko va twarisile Evhangeli emutini wolowo wa Derbe ni ku hundzukisa vanhu lavo tala leswaku va va vadyondzisiwa, va tlhelela eListra, ni le Ikoniya, ni le Antiyoka.” (Mintirho 14:21) Xiya leswaku Pawulo na Barnaba va endle vadyondzisiwa, ku nga ri muti wa Derbe hinkwawo, kambe eka vanhu van’wana va le Derbe.

Hi ku fanana, malunghana ni nkarhi wa makumu, buku ya Nhlavutelo yi vhumbhile, hayi leswaku matiko hinkwawo ma ta tirhela Xikwembu, kambe leswaku “ntshungu lowukulu . . . [lowu humaka] ematikweni hinkwawo, ni le tinxakeni hinkwato, [wu ri wa] swivongo hinkwaswo ni [wa] tindzimi hinkwato” wu ta endla tano. (Nhlavutelo 7:9, xiitaliki i xerhu.) Xisweswo, New World Translation yi tshama yi ri karhi yi seketeriwa tanihi vuhundzuluxeri lebyi tshembekaka bya ‘Matsalwa hinkwawo, lama huhutiweke hi Xikwembu.’—2 Timotiya 3:16.