Bibele yi hambanile swinene ni tibuku hinkwato ta vukhongeri. A yi kona buku yin’wana leyi khumbeke tidyondzo leti vanhu vo tala va pfumelaka eka tona ku fana ni Bibele ku ta fikela namuntlha. Hi hala tlhelo, a yi kona buku leyi xopaxopiweke yi tlhela yi sandziwa ku fana na yona.

Hi xikombiso, swidyondzi swin’wana swa kanakana loko tikopi ta Bibele ta manguva lawa ta ha tshembeka ku fana ni matsalwa yo sungula. Profesa un’wana wa tidyondzo ta vukhongeri u ri: “A hi tiyiseki leswaku hi ma kope hi ndlela leyi pakanisaka matsalwa yo sungula. Tikopi leti hi nga na tona ti taleriwe hi swihoxo. Nakambe to tala ta tona ti endliwe endzhaku ka malembe yo tala leto sungula ti nga ha ri kona naswona ti hambanile swinene.”

Van’wana va kanakana loko ku ri leswaku Bibele ya tshembeka hikwalaho ka vukhongeri lebyi va kuleleke eka byona. Hi xikombiso, Faizal u dyondzisiwe hi swirho swa ndyangu wa ka vona leswi a swi nga ri Vakreste leswaku Bibele i buku yo kwetsima kambe sweswi se yi cinciwile. U ri: “Hikwalaho ka sweswo, loko vanhu va lava ku vulavula na mina hi Bibele a ndzi kanakana hikuva a ndzi tiva leswaku Bibele leyi va nga na yona yi cinciwile naswona yi hambanile ni yo sungula!”

Xana swi ni mhaka leswaku Bibele yi cinciwile kumbe a yi cinciwanga? Anakanya hi swivutiso leswi: Xana u nga tshemba switshembiso swa le Bibeleni swa nkarhi lowu taka leswi chavelelaka loko u nga tiyiseki leswaku switshembiso sweswo a swi ri kona eka matsalwa yo sungula? (Varhoma 15:4) Xana a wu ta tirhisa misinya ya milawu ya Bibele ku endla swiboho swa nkoka leswi khumbaka ntirho, ndyangu kumbe vugandzeri loko ku ri leswaku Tibibele ta manguva lawa ko va tibuku leti taleke hi swihoxo leti nga lo tsariwa hi vanhu?

Hambileswi tibuku to sungula ta Bibele ti nga ha riki kona, hi nga kambisisa tikopi ta khale ku katsa ni matsalwa yo tala ya Bibele lama tsariweke hi voko. Matsalwa wolawo ma pone njhani hambileswi a ma lava ku onhiwa, a ma kanetiwa nileswi rungula ra wona a ri lava ku cinciwa? Ku pona ka wona, ku ku tiyisekisa njhani leswaku Bibele ya manguva lawa ya tshembeka? Twana tinhlamulo ta swivutiso sweswo eka swihloko leswi landzelaka.

NXUNGETO: Papirasi ni dzovo a ku ri switirhisiwa leswi vatsari ni vakopi va Bibele a va tsalela eka swona.a (2 Timotiya 4:13) Xana switirhisiwa sweswo swi yi veke njhani Bibele ekhombyeni?

Papirasi yi handzuka ni ku cinca muhlovo yi tlhela yi onhaka hi ku olova. Richard Parkinson na Stephen Quirke ku nga vativi va tiko ra Egipta va ri: “Phepha ri nga ha onhaka kutani ri hlanhleka ri va ritshuri. Loko ro hlayisiwa endhawini yo karhi ri nga ha bola hikwalaho ko tsakama naswona loko ri celeriwile ri nga ha dyiwa hi muhlwa.” Endzhaku ka loko tipapirasi tin’wana ti tshuburiwile, ti vekiwe etindhawini leti hisaka swinene ni laha ku nga ni nkahelo naswona sweswo a swi endla leswaku ti hlakala hi ku hatlisa.

Dzovo ri tiye ku tlula papirasi, kambe na rona ra hlakala loko ri nga khathaleriwi kumbe loko ri vekiwa endhawini leyi hisaka ngopfu kumbe endhawini leyi nga ni nkahelo.b Dzovo ri rhandziwa hi switsotswana. Buku leyi nge Everyday Writing in the Graeco-Roman East yi vula leswaku tirhekhodo ta matimu “a swi talanga leswaku rungula ra tona ri pona.” Loko Bibele a yi onhakile, rungula ra yona a ri ta va ri nga ha ri kona namuntlha.

NDLELA LEYI BIBELE YI PONEKE HA YONA: Nawu wa Vayuda a wu sindzisa hosi yin’wana ni yin’wana leswaku yi “titsalela buku, kopi ya nawu,” ku nga tibuku ta ntlhanu to sungula ta Bibele. (Deteronoma 17:18) Ku engetela kwalaho, vakopi lava nga ni vutshila va kope matsalwa yo tala hi voko kutani hi nkarhi wa vaapostola, Matsalwa se a ma kumeka emasinagogeni ya le Israyele ni le Makedoniya! (Luka 4:16, 17; Mintirho 17:11) Matsalwa man’wana ya khale lama tsariweke hi voko ma pone njhani ku ta fikela namuntlha?

“Philip W. Comfort, mukambisisi wa Testamente Leyintshwa u ri: “Vayuda a va tiviwa hi ku veka tibukunsongwa leti nga ni Tsalwa endzeni ka makhuwana kumbe minkambana leswaku ti ta sirheleleka.” Vakreste va ye emahlweni ni endlelo rero. Xisweswo, matsalwa man’wana ya khale ya Bibele lama tsariweke hi voko ma kumiwe endzeni ka makhuwana ni le mabakweni swin’we ni le tindhawini leti omeke.

VUYELO: Swiphemu swa magidi swa matsalwa ya Bibele lama tsariweke hi voko—leswi nga ni malembe yo tlula 2 000, swa ha ri kona ninamuntlha. A yi kona buku yin’wana leyi nga ni matsalwa yo tala ya khale lama tsariweke hi voko ku fana ni Bibele.

NXUNGETO: Varhangeri vo tala va tipolitiki ni va vukhongeri va endle xikungu xo herisa rungula ra Bibele. Ko tala a va tirhisa vulawuri bya vona leswaku va sivela vanhu ku va ni Bibele, ku yi kandziyisa kumbe ku yi hundzuluxela. Xiya swikombiso swimbirhi:

• Kwalomu ka 167 B.C.E.: Hosi Antiochus Epiphanes wa ndyangu wa Seleucus, loyi a a lava ku sindzisa Vayuda leswaku va hlanganyela eka vukhongeri bya Xigriki, u lerise leswaku tikopi hinkwato ta Matsalwa ya Xiheveru ti herisiwa. N’wamatimu Heinrich Graetz u tsale leswaku vatirhela mfumo va Hosi Antiochus “loko va kuma tibukunsongwa leti nga ni Nawu a va ti handzulela va tlhela va ti hisa naswona a va dlaya vanhu lava a va ti hlaya leswaku va kuma nchavelelo.”

• Kwalomu ka 800 wa malembe lama hundzeke: Varhangeri van’wana va Khatoliki va hlundzukisiwe hi leswi swirho swin’wana swa kereke leswi a swi nga ri vafundhisi a swi chumayela leswi Bibele yi swi dyondzisaka ematshan’weni ya tidyondzo ta Makhatoliki, sweswo swi endle leswaku xirho xin’wana ni xin’wana lexi a xi ri ni tibuku ta Bibele handle ka Tipisalema ta Xilatini xi tekiwa tanihi muxandzuki. Huvo yin’wana ya kereke yi lerise vavanuna va yona leswaku “nkarhi ni nkarhi va lavisisa vaxandzuki volavo hi vukheta . . . hi ku secha miti hinkwayo ni tindhawu hinkwato leti vaxandzuki lava a va ehleketeleriwa ku va ni tibuku ta Bibele a va tshama eka tona. . . . Yindlu leyi a ku ta kumiwa muxandzuki eka yona a yi fanele yi mbundzumuxiwa.”

Loko vakaneti va Bibele a va lo humelela eka matshalatshala ya vona ya ku yi herisa, rungula ra yona a ri ta va ri nga ri kona namuntlha.

NDLELA LEYI BIBELE YI PONEKE HA YONA: Xikongomelo xa Hosi Antiochus a ku ri ku herisa vukhongeri bya Vayuda eIsrayele, kambe a va hangalake ni matiko. Swidyondzi swi ringanyeta leswaku emalembeni ya va 100, Vayuda vo tlula 60 wa tiphesente se a va tshama ematikweni man’wana. Vayuda a va hlayise tikopi ta Matsalwa emasinagogeni ya vona, ku nga Matsalwa lama tirhisiweke hi vanhu vo tala ni Vakreste.​—Mintirho 15:21.

Kwalomu ka 800 wa malembe lama hundzeke, vanhu lava a va rhandza Bibele va tiyisele ku xanisiwa naswona va hambete va hundzuluxela ni ku kopa Matsalwa. Hambiloko muchini wo kandziyisa wu nga si endliwa hi va 1450, swiphemu swo karhi swa Bibele swi nga ha endleka leswaku se a swi kumeka hi tindzimi ta kwalomu ka 33. Endzhaku ka sweswo, Bibele yi hundzuluxeriwe ni ku kandziyisiwa hi ndlela yo hlamarisa swinene.

VUYELO: Ku nga khathariseki nxungeto wa tihosi ta matimba ni wa vafundhisi lava kanganyisaka, Bibele i buku leyi hangalasiweke yi tlhela yi hundzuluxeriwa ku tlula tibuku hinkwato ematin’wini. Yi antswise milawu ni tindzimi ta matiko yo tala, ku katsa ni vutomi bya vanhu va timiliyoni.

NXUNGETO: Mixungeto yo tanihi ku onhaka ni nkaneto a yi swi kotanga ku herisa Bibele. Kambe, vakopi ni vahundzuluxeri van’wana va ringete ku cinca rungula ra Bibele. Va ringete ni ku cinca rungula ra Bibele leswaku ri pfumelelana ni tidyondzo ta vona, ematshan’weni yo endla leswaku tidyondzo ta vona ti pfumelelana ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka. Xiya swikombiso swin’wana:

• Ndhawu ya vugandzeri: Exikarhi ka malembe ya va 400 ku ya eka 100 B.C.E, vatsari va matsalwa lama vuriwaka Samaritan Pentateuch eka Eksoda 20:17 va engetele marito lama nge: “U fanele u aka altari eNtshaveni ya Gerizimu.” Vasamariya a va lava ku endla leswaku Matsalwa ma seketela mhaka ya ku aka ka vona tempele eNtshaveni ya Gerizimu.

• Dyondzo ya leswaku Xikwembu xi hi kanharhu: Loko Bibele yi nga si va ni malembe ya 300 yi hetiwe ku tsariwa, mutsari loyi a pfumelaka eka dyondzo ya leswaku Xikwembu xi hi kanharhu, eka 1 Yohane 5:7 u engetele marito lawa, “etilweni, Tatana, Rito ni Moya lowo Kwetsima: leswi haswinharhu i nchumu wun’we.” Xivulwa xexo a xi nga ri kona eka matsalwa yo sungula. Bruce Metzger, ku nga xidyondzi xin’wana xa Bibele u vula leswaku marito wolawo, “ku sukela hi malembe ya va 500 ku ya emahlweni, se a ma kumeka minkarhi yo tala eka matsalwa lama tsariweke hi voko ya Xilatini xa Khale ni ya Vulgate [ya Xilatini].”

• Vito ra Xikwembu: Hikwalaho ka leswi a va teka tidyondzo ta vukholwahava ta Vayuda ti ri ta nkoka, vahundzuluxeri vo tala va Bibele va suse vito ra Xikwembu eMatsalweni. Va sive vito rero hi swithopo swo tanihi “Xikwembu” kumbe “Hosi,” ku nga swithopo leswi eBibeleni swi nga kombeteliki eka Muvumbi ntsena kambe swi tlhelaka swi tirhisiwa ni le ka vanhu, swifaniso swa vugandzeri bya mavunwa ni le ka Diyavulosi.​—Yohane 10:34, 35; 1 Vakorinto 8:5, 6; 2 Vakorinto 4:4.

NDLELA LEYI BIBELE YI PONEKE HA YONA: Xo sungula, hambileswi vakopi van’wana va Bibele a va honisa swilo kumbe a va ri vakanganyisi, kambe vo tala va vona a va dyondzekile va tlhela va va ni vuxiyaxiya. Exikarhi ka malembe ya va 500 na 900 C.E. Vamasorete va kope Matsalwa ya Xiheveru kutani va kandziyisa buku leyi tiviwaka tanihi matsalwa ya Vamasorete. Ku vuriwa leswaku va hlayele marito ni maletere hi vukheta ku tiyisekisa leswaku a va kopi na swihoxo. Loko va vona onge ku ni swihoxo eka matsalwa lawa a va kopa eka wona a va swi khwatihata endhawini leyi a va kopela eka yona. Vamasorete va ale ku cinca rungula ra Bibele. Profesa Moshe Goshen-Gottstein u tsale a ku: “Ku yi cinca hi vomu, a va swi teka ku ri nandzu lowukulu.”

Xa vumbirhi, namuntlha matsalwa yo tala lama tsariweke hi voko ma pfuna vakambisisi va Bibele leswaku va kota ku xiya laha ku nga ni swihoxo. Hi xikombiso, ku ringana madzana ya malembe varhangeri va vukhongeri a va dyondzisa leswaku Tibibele ta vona ta Xilatini ti tamele rungula leri nga ntiyiso. Kambe eka 1 Yohane 5:7 va nghenise marito lama nga riki ya ntiyiso hilaha swi hlamuseriweke hakona eku sunguleni ka xihloko lexi. Marito wolawo lama nga riki ya ntiyiso ma nghenisiwe ni le ka Bibele ya Xinghezi ya King James Version! leyi tshembiwaka ngopfu. Kambe i yini leswi kumiweke endzhaku ko tshubula matsalwa man’wana lama tsariweke hi voko? Bruce Metzger u tsarile: “Marito wolawo lama nga [eka 1 Yohane 5:7] a ma kona eka matsalwa hinkwawo ya khale lama tsariweke hi voko (Xisiriya, Xicoptic, Xiarmenia, Xietiyopiya, Xiarabu, Xislavoniki) kambe ma kumeka eka ya Xilatini ntsena.” Hikwalaho ka sweswo, Tibibele leti pfuxetiweke ta King James Version ku katsa ni Tibibele tin’wana ti ma susile marito wolawo lama nga riki ya ntiyiso.

Xana matsalwa ya khale lama tsariweke hi voko ma tiyisekisa leswaku rungula ra Bibele ri ponile? Loko ku kumiwa Tibukunsongwa ta le Lwandle leri Feke hi 1947, swidyondzi a swi ta hetelela swi kote ku pimanisa matsalwa ya Xiheveru ya Vamasorete ni leswi a swi kumeka eka tibukunsongwa ta Bibele leti a ti ri ni malembe yo tlula gidi ti tsariwile. Xirho xin’wana xa ntlawa wa vakambisisi va rungula ra Tibukunsongwa ta le Lwandle leri Feke xi gimete hi ku vula leswaku bukunsongwa yin’we “yi tiyisekisa leswaku rungula ra Bibele leri kopiweke eka malembe yo tlula gidi hi vakopi va Vayuda a ri tshembeka swinene naswona a ri kopiwe hi vukheta.”

Layiburari ya Chester Beatty ya le Dublin, eIreland yi tamele matsalwa ya papirasi lama yimelaka tibuku hinkwato ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, ku katsa ni matsalwa lama tsariweke hi voko ku sukela emalembeni ya va 200 C.E., endzhaku ka malembe ya 100 Bibele yi tsariwile. The Anchor Bible Dictionary yi ri: “Hambileswi Papirasi yi teke ni rungula lerintshwa leri pfunaka loko swi ta emhakeni ya ku hlamusela matsalwa hi vuenti, yi tlhele yi kombisa matshalatshala lama endliweke ematin’wini ya ku kopa rungula ra Bibele.”

VUYELO: Ematshan’weni yo onha rungula ra Bibele, matsalwa yo tala ya khale ya Bibele lama tsariweke hi voko ma lo ri antswisa. Nkulukumba Frederic Kenyon u tsarile malunghana ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki a ku: “A ku na buku yin’wana ya khale leyi tshembekaka naswona yi nga ni vumbhoni lebyi yi seketelaka nakambe a ku na mukambisisi wo tshembeka loyi a nga kanetaka leswaku rungula leri hi nga na rona i ra ntiyiso.” Loko a vulavula hi Matsalwa ya Xiheveru mukambisisi William Henry Green u te: “Hi nga ha vula leswaku a ku na ntirho wun’wana wa khale lowu endliweke hi ku hleleka naswona wu tshembekaka ku fana ni Bibele.”

Bibele yi ponile! Hikwalaho, namuntlha u nga ti kumela kopi ya yona u tlhela u yi hlaya. Naswona loko wo hlawula vuhundzuluxeri lebyinene bya Matsalwa, handle ko kanakana u ta tiyiseka leswaku u hlaya kopi leyi tshembekaka ya Matsalwa yo sungula.a Kambe ha yini Bibele yi ponile, ku nga khathariseki nxungeto wa ku onhaka, nkaneto wa matimba ni ku ringetiwa ka ku cinca rungula ra yona hi vomu? I yini lexi endlaka buku leyi yi va yo hlawuleka?

Swichudeni swo tala swa Bibele swi pfumelelana na muapostola Pawulo, loyi a tsaleke a ku: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu.” (2 Timotiya 3:16) Swi tshemba leswaku Bibele yi pone hikwalaho ka leswi yi nga Rito ra Xikwembu ro hlawuleka naswona Xikwembu xi yi sirhelerile ku ta fikela namuntlha. Faizal loyi a tshahiweke exihlokweni xo sungula xa swihloko leswi swa ntlhandlamano, u teke xiboho xo tikambisisela ku vona loko swihehlo sweswo swi ri ntiyiso hi ku dyondza Bibele. Leswi a swi kumeke swi n’wi hlamarisile. Hi ku hatlisa u xiye leswaku tidyondzo to tala leti dyondzisiwaka etikerekeni leti ti tivulaka ta Vakreste a ti kona eBibeleni. Ku engetela kwalaho, u tsakisiwe hi ku tiva xikongomelo xa Xikwembu hi misava hilaha xi boxiweke hakona eRitweni ra xona.

U ri: “Sweswi ndza khorwiseka leswaku Bibele leyi ndzi nga na yona i nyiko leyi humaka eka Xikwembu. Loko Xikwembu xi kote ku endla vuako hinkwabyo, xana a xi ta pfumala matimba yo hi nyika buku xi tlhela xi yi sirhelela leswaku hi ta yi kuma? Loko ndzo ala mhaka leyi, swi ta vula leswaku a ndzi tshembi leswaku Xikwembu xi ni matimba lamakulu swinene, ndzo va mani mina lerova ndzi nga ala mhaka yoleyo?”​—Esaya 40:8.