Ndzima 22

Xiphemu 3—I Timbhoni Ku Ya Fika eMakun’wini Ya Misava

Xiviko xa misava hinkwayo xa ku chumayeriwa ka rungula ra Mfumo ku sukela hi 1935 ku ya eka 1945 xi andlariwile eka matluka 444 ku ya ka 461. Lembe ra 1935 i ra nkoka swinene hikuva hi nkarhi wolowo vunyingi lebyikulu, kumbe ntshungu lowukulu wa Nhlavutelo 7:9 wu vekiwe erivaleni. Malunghana ni ku hlengeletiwa ka ntlawa wolowo, Timbhoni ta Yehovha ti sungule ku vona leswaku Bibele yi ti andlalele ntirho lowukulu ku tlula wihi na wihi lowu tshameke wu va kona. Xana va wu endlise ku yini loko matiko ma khomekile eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ni loko matiko yo tala ma va yirisa kumbe ma yirisa tibuku ta vona ta Bibele?

LOKO Timbhoni ta Yehovha ti hlanganyela evutirhelini bya tona hi va-1930, xikongomelo xa tona a ku ri ku fikelela vanhu vo tala hi laha swi nga kotekaka ha kona hi rungula ra Mfumo. Loko va vona ku tsakela loku xiyekaka, van’wana va vona a va xwa vusiku byebyo va hlamusela mintiyiso ya Bibele ni ku hlamula swivutiso leswaku va enerisa lava nga ni ndlala ya moya. Kambe minkarhi yo tala, Timbhoni a ti tirhisa mhaka yo koma ntsena leyi lunghiseleriweke ku pfuxa ku tsakela ka vini va miti, ivi va siya ntirho hinkwawo leswaku wu endliwa hi tibuku ni tinkulumo ta le rivaleni ta Bibele. Ntirho wa vona a ku ri ku byela vanhu, va byala mbewu ya ntiyiso wa Mfumo.

Matshalatshala Lamakulu Yo Fikelela Vanhu Hi Mahungu Lamanene

Ntirho a wu endliwa hi xihatla swinene. Hi xikombiso, le ku sungule ka va-1930 loko Armando Menazzi, le Córdoba, Argentina, a hlaye ntiyiso wa Bibele lowu twisisekaka eka xibukwana lexi nge Hell ni lexi nge Where Are the Dead?, u teke goza. (Ps. 145:20; Ekl. 9:5; Mint. 24:15) Hi ku susumetiwa hi leswi a a swi dyondza, ni ku khumbiwa hi ku hiseka ka Nicolás Argyrós, u xavise garachi yakwe yo lunghisa mimovha leswaku a tinyiketela ku chumayela ntiyiso tanihi phayona. Kutani eku sunguleni ka va-1940, hikwalaho ka xikhutazo xakwe, Timbhoni ta le Córdoba ti xave bazi ya khale, ti nghenisa mibedo ivi ti tirhisa bazi leyi leswaku yi fambisa vahuweleri va khume kumbe ku tlula va ya emapfhumbeni yo chumayela vhiki rin’we kumbe mambirhi, hambi ku ri tin’hweti tinharhu. Loko maendzo lawa ma ri karhi ma kunguhatiwa, vamakwerhu vo hambana-hambana va xinuna ni va xisati a va nyikiwa nkarhi wo famba. Un’wana ni un’wana eka ntlawa lowu a a ri ni ntirho wakwe—ku basisa, ku sweka kumbe ku phasa tinhlampfi ni ku hlota. Ntlawa lowu, lowu chivirikaka wu chumayele eswifundzheni swa kwalomu ka khume swa le Argentina hi yindlu na yindlu, wu hlanganisa madoroba swin’we ni swimitana ni mapurasi lama hangalakeke.

Le nsin’wini ya le Australia ku kombisiwe moya lowu fanaka. Vumbhoni byo tala a byi nyikeriwa emadorobeni lama taleke swinene hi vanhu. Timbhoni ta kwalaho ti endle matshalatshala yo fikelela vanhu lava nga ekule. Hi xikombiso, hi March 31, 1936, leswaku va ya fikelela vanhu lava nge mapurasini ya tinyimpfu ni tihomu lama hangalakeke ni timbala ta kwalaho, Arthur Willis swin’we na Bill Newlands va sungule riendzo leri hlanganiseke tikhilomitara ta 19 710. Ndhawu leyikulu ya riendzo ra vona a yi ri hava magondzo—a ku ri na swindledyana ntsena leswi nga ekwandzasini ro pfumala mirhi, swin’we ni dyambu leri vavulaka swinene ni swihuhuri leswi vangaka ritshuri. Kambe va ye emahlweni. Loko va kuma vanhu lava tsakelaka, a va va tlangela tinkulumo leti rhekhodiweke ta Bibele ni ku va siyela tibuku. Eka khamba rin’wana, John E. (Ted) Sewell u fambe na vona; ivi a tinyiketela ku ya tirha le Dzonga-vuxa bya Asia.

Nsimu leyi languteriwaka hi rhavi ra Sosayiti le Australia a yi katsa ni tindhawu ta le handle ka Australia. A yi katsa China ni mintlawa ya swihlala ni matiko yo sukela evuxeni bya Tahiti ku ya fika eBurma (laha sweswi ku nga Myanmar) evupela-dyambu, mpfhuka wa tikhilomitara ta 13 700. Endhawini yoleyo a ku ri na tindhawu to tanihi Hong Kong, Indochina (laha sweswi ku nga Cambodia, Laos na Vietnam), Netherlands East Indies (ku katsa ni swihlala swo kota Sumatra, Java na Borneo), New Zealand, Siam (laha sweswi ku nga Thailand) ni le Malaya. A swi tolovelekile leswaku mulanguteri wa rhavi, Alexander MacGillivray, wa le Scotland, a rhamba muntshwa la nga phayona la chivirikaka ehofisini yakwe, a n’wi komba mepe wa nsimu ya rhavi, ivi a vutisa: ‘Xana u nga swi tsakela ku va murhumiwa?’ Kutani, loko a kombetela eka ndhawu leyi ku nga chumayeriwa switsongo kumbe leyi ku nga si tshamaka ku chumayeriwa eka yona, a a vutisa: ‘Xana u nga swi tsakela ku ya pfula ntirho ensin’wini leyi?’

Eku sunguleni ka va-1930, man’wana ya maphayona lawa ana se a ma endle ntirho lowukulu eNetherlands East Indies (laha sweswi ku nga Indonesia) ni le Singapore. Hi 1935, Frank Dewar, wa le New Zealand, u fambe ni ntlawa lowu wa maphayona, va khandziya Lightbearer va ya ni le Singapore. Loko byatso byi nga si suka byi ya eribuweni ra le n’walungu-vupela-dyambu bya Malaya, Kaputeni Eric Ewins u te: “Frank, se hi fikile. Hi yima kwala. U hlawule ku ya le Siam. Xika u famba!” Kambe Frank a nga ha ku kumbuki eSiam. A tsakela ku tirha ni ntlawa lowu nga ebyatsweni. Sweswi a sele a ri yexe.

U fike a yimanyana le Kuala Lumpur ku kondza a hlengeleta mali ya ku ya emahlweni ni riendzo leri, kambe loko a ha ri kwalaho, u kumane ni khombo ra le patwini—u chayisiwe hi lori a ri eka xikanyakanya xakwe. Endzhaku ka ku hlakarhela kakwe, a ri na ntlhanu wa tidolara ntsena exikhwameni xa yena, u khandziye xitimela ku suka le Singapore a ya eBangkok. Kambe hi ku tshemba matimba ya Yehovha yo n’wi khathalela, u ye emahlweni ni ntirho. Claude Goodman u tshame a chumayelanyana kwalaho hi 1931; kambe loko Frank a fika hi July 1936, a ku nga ri na Timbhoni to n’wi amukela. Kambe eka malembe ma nga ri mangani lama landzeleke, van’wana va hlanganyerile entirhweni lowu—Willy Unglaube, Hans Thomas na Kurt Gruber vo huma le Jarimani swin’we na Ted Sewell wo huma le Australia. Va fambise tibuku to tala, kambe to tala ta tona a ti ri ta Xinghezi, Xichayina ni Xijapani.

Loko ku rhumeriwe papila eyindlu-nkulu ya Sosayiti ri vula leswaku vamakwerhu va lava tibuku hi ririmi ra Xithai kambe va hava muhundzuluxeri, Makwerhu Rutherford u te: “Mina a ndzi le Thailand; hi n’wina mi nga kwalaho. Vanani ni ripfumelo eka Yehovha, mi tirha hi matimba, mi ta n’wi kuma muhundzuluxeri.” Va n’wi kumile hakunene. Chomchai Inthaphan, khale ka nhloko ya Xikolo xa Vanhwanyana xa Presbeteriya le Chiang Mai, u amukele ntiyiso, naswona hi 1941 a a hundzuluxela tibuku ta Bibele hi Xithai.

Endzhaku ka vhiki loko Frank Dewar a sungule ku chumayela le Bangkok, Frank Rice, loyi a sunguleke ntirho wa Mfumo le Java (laha sweswi ku nga xiphemu xa Indonesia), u fambe hi kona loko a ri endleleni yo ya eka xiavelo xakwe lexintshwa laha a ku vitaniwa French Indochina. Hi laha a endleke ha kona eka nsimu leyi a a ri eka yona, u chumayele eka lava vulavulaka Xinghezi loko a ri karhi a dyondza ririmi ra kwalaho. Endzhaku ko hlanganisa Saigon (laha sweswi ku nga Ho Chi Minh City), u dyondzise Xinghezi leswaku a ta kota ku xava movha wa khale wo wu tirhisa ku fikelela xiyenge xa tiko xa le n’walungwini. A nga hlongorisi rifuwo kambe a karhateka hi timhaka ta Mfumo. (Hev. 13:5) Hi ku tirhisa movha lowu a wu xaveke, u nyikele vumbhoni emadorobeni, eswimitanini ni le makaya lama nga woxe ku ya fika le Hanoi.

Ku Hangalasa Rungula Hi Xivindzi

Leswaku ti pfuxa ku tsakela rungula ra Mfumo ni ku endla leswaku vanhu va xiya xilaveko xo teka goza, Timbhoni ematikweni yo tala ti tirhise tindlela leti kokaka mahlo. Ku sukela hi 1936 le Glasgow, Scotland, Timbhoni ti navetise tinkulumo ta ntsombano hi ku hakarha swinavetisi ni ku hangalasa swiphephana etindhawini leti nga ni switolo. Endzhaku ka malembe mambirhi, hi 1938, malunghana ni ntsombano wa le London, eNghilandi, ku engeteriwe xivumbeko xin’wana lexi nyanyulaka. Nathan H. Knorr swin’we na Albert D. Schroeder, lava endzhakunyana va nga tlhela va tirha swin’we eka Huvo leyi Fumaka, va machile va ri na Timbhoni ta kwalomu ka gidi exikarhi ka ntsindza wa ta mabindzu le London. Un’wana ni un’wana wa vamachi a hakarhe xinavetisi xa nkulumo ya le rivaleni leyi nge “Langutana Ni Mintiyiso,” leyi a yi ta nyikeriwa hi J. F. Rutherford eRoyal Albert Hall. Lava nga exikarhi a va ri na mfungho lowu nge “Vukhongeri I Ntlhamu Ni Bindzu.” (Hi nkarhi wolowo vukhongeri a byi tekiwa byi ri vugandzeri hinkwabyo lebyi nga fambisaniki ni Rito ra Xikwembu, Bibele.) Exikarhi ka vhiki rero, leswaku va vohlisa vukarhi bya vanhu van’wana, ku nghenisiwe mimfungho yo tanihi leyi nge “Tirhela Xikwembu Na Kreste Hosi” ematshan’wini ya liya yo sungula. Ntirho lowu a wu nga olovi eka vo tala va Timbhoni ta Yehovha, a ku ri ndzingo wun’wana wa vutshembeki bya vona eka Yehovha.

A hi hinkwavo lava tsakisiweke hi xivindzi xa Timbhoni ta Yehovha xo tivisa rungula ra vona. Vafundhisi va le Australia ni le New Zealand va tshikilele swinene valanguteri va switichi swa xiya-ni-moya leswaku va herisa vuhaxi hinkwabyo lebyi seketeriwaka hi Timbhoni ta Yehovha. Hi April 1938, loko Makwerhu Rutherford a ri endleleni yo ya le Australia leswaku a ya nyikela nkulumo eka xiya-ni-moya, valawuri va kwalaho va amukele nkucetelo wo herisa malunghiselelo lama endleriweke yena leswaku a tirhisa Sydney Town Hall ni vuhaxi bya kona. Hi ku hatlisa ku hirhiwe Sydney Sports Grounds, naswona hikwalaho ka mahungu lama hangalasiweke swinene ya ku kanetiwa ka riendzo ra Makwerhu Rutherford, mintshungu leyikulu yi khitikanele kona ku ya yingisa nkulumo yakwe. Eka makhamba man’wana, loko Timbhoni ti aleriwe ku tirhisa ndhawu ya vuhaxi, ti angule hi ku hangalasa swinene rungula eka minhlangano leyi tinkulumo ta Makwerhu Rutherford leti rhekhodiweke a ti tlhela ti nyikeriwa hi ku tirhisa tigramafomo.

Vafundhisi va le Belgium va kucetele vana leswaku va hoxetela Timbhoni hi maribye, naswona vaprista hi voxe a va rhendzeleka ni makaya ya vanhu va teka tibuku leti hangalasiweke. Kambe vaaki van’wana va ximutana lexi a a va swi rhandza leswi va swi dyondzaka eka Timbhoni ta Yehovha. A va hamba va ku: “Ndzi nyikeni swibukwana swa n’wina swo hlayanyana; loko muprista a ta ndzi ta n’wi nyika xin’we leswaku a ta famba ivi ndzi hlaya leswin’wana!”

Hambi swi ri tano, eka malembe lama landzeleke ku ve ni nkaneto wa matimba swinene eka Timbhoni ta Yehovha ni rungula ra Mfumo leri a ti ri twarisa.

Ku Chumayela Le Yuropa Ku Nga Khathariseki Nxaniso Wa Nkarhi Wa Nyimpi

Hikwalaho ka leswi va aleke ku lan’wa ripfumelo ra vona ni ku ala ku tshika ku chumayela, magidi ya Timbhoni ta Yehovha le Austria, Belgium, Furwa, Jarimani ni le Netherlands va khotsiwile kumbe va rhumeriwa etikampeni ta nxaniso ta Manazi. Ku khomiwa hi tihanyi a ku ri hanyelo ra siku na siku. Lava nga khotsiwangiki a va hambeta va chumayela hi vutlharhi. Hakanyingi a va tirhisa Bibele ntsena, va fambisa tibuku tin’wana ntsena loko va endla riendzo ro vuyela eka lava tsakelaka. Leswaku ti papalata ku khomiwa, Timbhoni a ti nghena eka yindlu yin’we ntsena eka muako wo karhi ivi ti ya eka wun’wana, kumbe loko ti nghene eka yindlu yin’we, a ti ya eka xitarata xin’wana ti nga ngheni eka yindlu leyi landzelaka. Kambe a ti ri na xivindzi eku nyikeleni ka vumbhoni.

Hi December 12, 1936, tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka loko Magestapo ma khome magidi ya Timbhoni ni vanhu van’wana lava tsakelaka eka matshalatshala ya tiko hinkwaro yo yimisa ntirho wa tona, Timbhoni hi toxe ti endle tsima. Ti yise makume ya magidi ya tikopi leti kandziyisiweke ta xiboho emabokisini ya poso ni le tindlwini ta vanhu eJarimani hinkwaro hi xihatla lexi hlamarisaka. Xiboho lexi a xi lwisana ni tihanyi leti a ti endliwa ehenhla ka vamakwavo va vona va Vakreste. Ku nga si hela awara ku hangalasa tikopi leti ku sungurile, maphorisa a ma ya ehenhla ni le hansi ma lava ku khoma vahangalasi va tona, kambe va khome vanhu va kwalomu ka khume-mbirhi ntsena etikweni hinkwaro.

Vatirhela-mfumo a a va hlamarile ku vona leswaku tsima leri ri endliwile ku nga khathariseki leswi hulumendhe ya Vunazi yi nga swi endla ku herisa ntirho lowu. Ku tlula kwalaho, va sungule ku chava vaaki. Ha yini? Hi mhaka ya leswi loko maphorisa ni vatirhela-mfumo van’wana va ye emakaya ya vanhu ivi va vutisa loko vaaki va swi amukerile swiphephana leswi, vanhu vo tala va kanetile. Kahle-kahle, vo tala va vona a va nga swi amukelanga. Tikopi a ti siyiwa eka miti mimbirhi kumbe minharhu eka muako wun’wana ni wun’wana. Kambe maphorisa a ma nga swi tivi sweswo. A va ehleketa leswaku muti wun’wana ni wun’wana wu nyikiwile.

Eka tin’hweti leti landzeleke, vatirhela-mfumo wa Vunazi va tlule va natswa tilo malunghana ni swihehlo leswi kandziyisiweke eka xiboho lexi. Kutani ke, hi June 20, 1937, Timbhoni tin’wana leti ta ha ntshunxekeke ti hangalase rungula rin’wana, papila ra xirilo leri a ri nga gegi loko ri hlamusela hi nxaniso lowu, leri a ri boxa mavito ya vatirhela-mfumo, ri kombisa siku ni ndhawu ya kona. Magestapo a ma hlamarile swinene loko ma vona mpaluxo lowu ni vuswikoti bya Timbhoni byo wu hangalasa swonghasi.

Mintokoto yo hlayanyana ya ndyangu wa ka Kusserow, wa le Bad Lippspringe, eJarimani, yi kombise ku tiyimisela loku fanaka ko nyikela vumbhoni. Xikombiso xi katsa leswi humeleleke endzhaku ka loko Wilhelm Kusserow a dlayiwile emahlweni ka mani na mani le Münster hi mfumo wa Vunazi hikwalaho ko ala ku lan’wa ripfumelo rakwe. Hilda, mana wa Wilhelm, u ye ekhotsweni hi ku hatlisa ivi a kombela ntsumbu leswaku a ta wu lahla. U byele vandyangu wa ka vona a ku: “Hi ta nyikela vumbhoni lebyikulu eka vanhu lava a va n’wi tiva.” Le xilahlweni, Franz, tata wa Wilhelm, u nyikele xikhongelo lexi kombisaka ripfumelo eka malunghiselelo ya Yehovha ya rirhandzu. Le sirheni Karl-Heinz, makwavo wa Wilhelm, u vule marito lama khongotelaka yo huma eBibeleni. Leswi swi va tisele nxupulo, kambe eka vona nchumu wa nkoka a ku ri ku dzunisa Yehovha hi ku nyikela vumbhoni malunghana ni vito ra yena ni Mfumo wa yena.

Loko mintshikilelo ya nkarhi wa nyimpi yi kula le Netherlands, Timbhoni ta kwalaho hi vutlharhi ti cince malunghiselelo ya tona ya minhlangano. Sweswi se a yi khomiwa hi mintlawa ya vanhu va khume kumbe ehansi ka khume ntsena, emakaya ya vanhu. Tindhawu to khomela minhlangano a ti hamba ti cinciwa. Mbhoni yin’wana ni yin’wana a yi ya eka ntlawa wa yona ntsena, naswona a ku ri hava loyi a a byela vanhu hi adirese ya ndhawu ya dyondzo, hambi ku ri ku byela munghana la tshembekaka. Hi nkarhi wolowo wa matimu, lowu ha wona vaaki hinkwavo a va siya makaya ya vona hikwalaho ka nyimpi, Timbhoni ta Yehovha a a ti swi tiva leswaku vanhu a va lava rungula ra nkhongotelo leri kumekaka ntsena eRitweni ra Xikwembu, naswona ti va byele rona handle ko chava. Kambe papila ro huma ehofisini ya rhavi ri tsundzuxe vamakwerhu hi vutlharhi lebyi Yesu a byi kombiseke eka swiendlakalo swo hambana-hambana loko a langutane ni vakaneti. (Mt. 10:16; 22:15-22) Hikwalaho ka sweswo, loko va kuma munhu la nga ni vukarhi, a va tsala adirese ya yena leswaku va ta tirhisa vuxiyaxiya enkarhini lowu taka loko va tirha nsimu yoleyo.

Le Greece vaaki va kwalaho a va xaniseka swinene hi nkarhi wa ku nghena ka Majarimani. Hambi swi ri tano, leswi swi endleke leswaku Timbhoni ta Yehovha ti xanisiwa swinene a ku ri vunwa bya rivengo bya vafundhisi va Kereke ya Orthodox ya Magriki, lava sindziseke maphorisa leswaku ma ti hlasela. Timbhoni to tala ti khotsiwile kumbe ti yirisiwa etiko-xikaya ra tona ivi ti rhumeriwa eswimitanini leswi nga ekule kumbe ti yisiwa eka swiyimo leswi nonon’hwaka eswihlaleni swa makwandzasi. Hambi swi ri tano, va hambete va nyikela vumbhoni. (Ringanisa Mintirho 8:1, 4.) Leswi hakanyingi a swi endliwa hi ku vulavula ni vanhu lava nga etiphakeni ni le mintangeni ya mani na mani, va tshama emabencini na vona, va va byela hi Mfumo wa Xikwembu. Loko ku kumiwa munhu loyi a nga ni ku tsakela ka xiviri, a a lombiwa buku ya Bibele. Buku yoleyo a yi fanele yi tlherisiwa leswaku yi tlhela yi tirhisiwa. Varhandzi vo tala va ntiyiso va amukele mpfuno lowu nyikeriwaka hi Timbhoni hi ku tsaka kutani va hlanganyela na tona eku byeleni ka van’wana mahungu lamanene, hambi loko leswi swi va tisele nxaniso wa tihanyi.

Lexi a xi endla leswaku Timbhoni ti va ni xivindzi ni ku tiyimisela, a ku ri leswi va akiwaka hi swakudya swa moya. Hambi leswi mimphakelo ya tibuku to ti hangalasa eka van’wana hi ku famba ka nkarhi yi heleke eka swiyenge swin’wana swa Yuropa hi nkarhi wa nyimpi, va swi kotile leswaku vona hi voxe va siyerisana rungula leri tiyisaka ripfumelo leri lunghiseleriweke hi Sosayiti leswaku ri dyondziwa hi Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo. Ku nga khathariseki leswaku vutomi bya vona a byi ta va ekhombyeni, August Kraft, Peter Gölles, Ludwig Cyranek, Therese Schreiber ni van’wana vo tala, va hlanganyerile eku endleni ni le ku hangalaseni ka tibuku to dyondza leti a ti ngungumerisiwa ti nghena eAustria ti huma le Czechoslovakia, Italy ni le Switzerland. Le Netherlands, mulanguteri wa khotso la nga ni ntwela-vusiwana u pfunete hi ku kumela Arthur Winkler Bibele. Ku nga khathariseki vuxiyaxiya lebyi valala va veke na byona, mati ya ntiyiso wa Bibele lama phyuphyisaka ya Xihondzo xo Rindza ma fike ni le tikampeni ta nxaniso ta le Jarimani ivi ma nyikiwa Timbhoni kwalaho.

Ku pfaleriwa ekhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso a swi ti sivelanga Timbhoni ta Yehovha leswaku ti hambeta ti ri timbhoni. Loko muapostola Pawulo a khotsiwile le Rhoma, u tsarile: “Ndzi [vona] maxangu, ndzi ko ndzi bohiwa hi tinketani . . . kambe Rito ra Xikwembu a ri bohiwanga.” (2 Tim. 2:9) Ni le ka Timbhoni ta Yehovha swi ve tano hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava le Yuropa. Varindzi va vona va xiye hanyelo ra vona; van’wana va vutise swivutiso, naswona van’wana va ve vapfumeri-kulobye, hambi loko swi vule ku lahlekeriwa hi ntshunxeko wa vona. Vabohiwa vo tala lava a va khotsiwe ni Timbhoni a a va huma eka matiko yo tanihi Russia, laha ku chumayeriwa ka mahungu lamanene a ku nga nyawuli. Endzhaku ka nyimpi van’wana va vona va tlhelele eka rikwavo va ri Timbhoni ta Yehovha, va hisekela ku ya hangalasa rungula ra Mfumo kona.

Nxaniso wa tihanyi ni nyimpi ya misava hinkwayo a swi swi kotanga ku sivela ku hlengeleteriwa ka vanhu endlwini leyikulu ya moya ya vugandzeri bya Yehovha, loku vhumbhiweke. (Esa. 2:2-4) Ku sukela hi 1938 ku ya eka 1945, matiko yo tala ya le Yuropa ma kombise ku andza lokunene ka nhlayo leyi hlanganyelaka entirhweni wa le rivaleni eka vugandzeri byo tano hi ku twarisa Mfumo wa Xikwembu. Le Britain, Finland, Furwa ni le Switzerland, Timbhoni ti andze hi tiphesente ta kwalomu ka 100. Le Greece ku ve ni ku andza loku phindhiweke ka nkombo. Le Netherlands, ku ve ni ku andza loku phindhiweke makhamba ya khume-mbirhi. Kambe ku fikela loko lembe ra 1945 ri hela, xiviko lexi heleleke a xi nga si ta hi le Jarimani kumbe hi le Romania, a ku lo fika swiviko leswi nga helelangiki ntsena swo huma eka matiko man’wana yo hlayanyana.

Matiko Ya Le Handle Ka Yuropa Hi Malembe Lawa Ya Nyimpi

Le Vuxeni na kona, nyimpi ya misava yi tise ku nonon’hwa lokukulu eka Timbhoni ta Yehovha. Le Japani ni le Korea, va khomiwile, va fumbuteriwa ni ku xaniseriwa ku seketela Mfumo wa Xikwembu ni ku ala ku gandzela mufumi wa le Japani. Eku heteleleni a va ha swi kotanga ku vulavurisana ni Timbhoni ta matiko man’wana. Eka vo tala, nkarhi lowu a va wu kuma wo nyikela vumbhoni a ku ri loko va tengisiwa ehubyeni. Loko nyimpi yi hela, vutirheli bya le rivaleni bya Timbhoni ta Yehovha ematikweni lawa se a byi yimile.

Loko nyimpi yi nghena le Philippines, Timbhoni ti xanisiwile hi matlhelo hamambirhi hi leswi ti aleke ku seketela vuthu ra Japani kumbe laman’wana lama lwisanaka na rona. Leswaku ti papalata ku khomiwa, Timbhoni to tala ti siye makaya ya tona. Kambe loko ti ri karhi ti tsendzeleka, a ti chumayela—ti lomba vanhu tibuku loko ti kumeka, naswona ti hetelela ti tirhisa Bibele ntsena. Loko nyimpi yi sungula ku vohla, va tirhise mabyatso yo talanyana leswaku va yisa mintlawa leyikulu ya Timbhoni eka swihlala leswi vumbhoni a byi nga si nyikeriwa eka swona.

Le Burma (laha sweswi ku nga Myanmar), a ku nga ri nhlaselo wa Majapani kambe a ku ri ntshikilelo wa vafundhisi va Anglican, va Methodist, va Rhoma Khatoliki ni va American Baptist lava susumeteleke valawuri vambe va tiko rero leswaku va yirisa tibuku ta Timbhoni ta Yehovha hi May 1941. Timbhoni timbirhi leti tirhaka ehofisini ya poso ti vone thelegiramu leyi ti endleke ti vona leswi nga ta humelela, hi loko vamakwerhu va rhurhisa tibuku hi ku hatlisa evuhlayiselweni bya Sosayiti bya tibuku leswaku ti nga tekiwi. Ku endliwe matshalatshala yo rhumela tibuku leti hi mimovha ti ya le China.

Hi nkarhi wolowo, hulumendhe ya le U.S. a yi ri karhi yi tleketla nhundzu yo tala swinene yi hundza hi le Burma Road leswaku yi seketela hulumendhe ya Vutiko ya le China. Vamakwerhu va ringete ku kuma ndhawu eka yin’wana ya tilori leti, kambe a va pfumeleriwanga. Ni matshalatshala yo kuma movha le Singapore a ma humelelanga. Hambi swi ri tano, loko Mick Engel, loyi a a langutela vuhlayiselo bya nhundzu bya Sosayiti le Rangoon (laha sweswi ku nga Yangon), a ye eka valawuri lava tlakukeke va U.S., u nyikiwe mpfumelelo wo tleketla tibuku hi tilori ta masocha.

Kambe, loko Fred Paton na Hector Oates va ye eka mutirhela-mfumo la lawulaka nsirhelelo wa switleketliwa leswi yaka eChina ivi va kombela ndhawu, a hlundzuke ngopfu! U huwelele a ku “Yini? Ndzi nga mi nyikisa ku yini ndhawu eka tilori ta mina, leswaku mi nghenisa swibukwana swa n’wina, kasi ndzi hava ndhawu yo veka ni mphakelo wa matlharhi ni mirhi leyi bolaka laha handle?” Hi loko Fred a hefemula, a pfula nkwama wakwe, a n’wi komba papila ra mpfumelelo, ivi a vula leswaku u ta hlangana naxo loko o honisa nkongomiso lowu humaka eka vatirhela-mfumo va le Rangoon. Mulawuri wa nsirhelelo wa switleketliwa a nga n’wi lulamiselanga ntsena xo tleketla tithani timbirhi ta tibuku, kambe u tlhele a nyika vamakwerhu xilorana, swin’we ni muchayeri, a tlhela a va nyika mimphakelo yin’wana. Va kongome en’walungu-vuxa hi le godzweni ra le tintshaveni leri chavisaka va ya eChina ni nhundzu ya vona ya risima. Endzhaku ko nyikela vumbhoni le Pao-shan, va kongome le Chungking (Pahsien). Magidi ya tibuku leti vulavulaka hi Mfumo wa Yehovha ma hangalasiwile hi lembe leri va ri heteke le China. Un’wana wa lava va nyikeleke vumbhoni eka vona hi xiviri a ku ri Chiang Kai-shek, holobye-nkulu wa hulumendhe ya Vutiko ya China.

Loko nhlaselo wa tibomo wu phikelela le Burma, Timbhoni hinkwato ti balekile etikweni rero, to tala ti balekela le India, ku sala tinharhu ntsena. Ntirho wa leti nharhu leti seleke a wu nga nyawuli. Kambe va hambete va nyikela vumbhoni hi xitshuketa, naswona matshalatshala ya vona ma ve ni mihandzu endzhaku ka nyimpi.

Le N’walungwini wa Amerika na kona, Timbhoni ta Yehovha ti langutane ni swihinga leswikulu hi nkarhi wa nyimpi. Ku hlaseriwa hi mintlawa leyi hlomeke ni ku tirhisiwa ka milawu ya tiko hi ndlela yo biha, swi tise ntshikilelo lowukulu entirhweni wo chumayela. Magidi ma khotsiwile hikwalaho ko hlayisa vukala-tlhelo bya Vukreste. Kambe, leswi a swi byi tsanisanga vutirheli bya yindlu na yindlu bya Timbhoni. Ku tlula kwalaho, ku sukela hi February 1940, a swi tolovelekile ku va vona eswitarateni swa le tindhawini ta mabindzu va ri karhi va nyika vanhu Xihondzo xo Rindza ni Consolation (leyi sweswi ku nga Xalamuka!). Nchiviriko wa vona wu engetelekile. Hambi leswi a a ti langutane ni yin’wana ya minxaniso leyikulu leyi tlulaka hinkwayo leyi tshameke yi va kona eka xiyenge xolexo xa misava, nhlayo ya Timbhoni yi tlule yo sungula yi andzisiwe kambirhi le United States ni le Canada, ku sukela hi 1938 ku ya eka 1945, naswona nkarhi lowu ti wu heteke evutirhelini bya tona bya le rivaleni wu tlule wo sungula wu andzisiwe ka nharhu.

Ematikweni yo tala lama nga ya British Commonwealth (le Amerika N’walungu, Afrika, Asia ni le swihlaleni swa Kharibiya ni swa le Pacific) Timbhoni ta Yehovha kumbe tibuku ta tona ti yirisiwile hi hulumendhe. Rin’wana ra matiko wolawo a ku ri Australia. Xitiviso xa ximfumo lexi kandziyisiweke hi January 17, 1941, hi xileriso lexi humaka eka holobye la fumaka, xi yirise ku hlangana ka Timbhoni ta Yehovha leswaku ti gandzela, ku hangalasa tibuku ta vona hambi ku ri ku va na tona hi voxe. Hi ku ya hi nawu a swi koteka ku lwela ku yirisa loku ehubyeni, naswona leswi swi endliwile hi ku hatlisa. Kambe endzhaku ka malembe mambirhi Nkul. Muavanyisi Starke wa Huvo Leyikulu u vule leswaku milawu leyi ku yirisa a ku seketeriwe ehenhla ka yona a ku ri “ya nsele, a yi nga amukeleki naswona a yi tika.” Hi loko Huvo Leyikulu yi herisa ku yirisa loku. Xana Timbhoni ta Yehovha a ti endla yini hi nkarhi wolowo?

Hi ku tekelela vaapostola va Yesu Kreste, ti ‘yingise Xikwembu tanihi mufumi ku ri na vanhu.’ (Mint. 4:19, 20; 5:29) Ti hambete ti chumayela. Ku nga khathariseki swihinga swo tala, ti hlele ni ntsombano le Hargrave Park, ekusuhi na Sydney, hi December 25-29, 1941. Loko hulumendhe yi tsona vapfhumba vutleketli bya xitimela, ntlawa wo huma hi le Australia Vupela-dyambu wu nghenise michini etimovheni ta wona, leyi tirhisaka malahla ku humesa gasi yo famba ha yona ivi va teka riendzo ra masiku ya 14 hi gondzo leri tsemakanyaka tiko, leswi katseke ku heta vhiki hinkwaro va tsemakanya Rivala ra Nullarbor leri omeke. Va fambe kahle naswona va tsakele nongonoko swin’we ni vapfhumba lavan’wana va magidi-tsevu. Nakambe, hi lembe leri tlhandlameke, ku ve ni nhlengeletano yin’wana, kambe sweswi a yi avanyisiwe hi mintlawa leyitsongo ya vanhu va 150 eka wun’wana ni wun’wana emadorobeni-nkulu ya nkombo etikweni hinkwaro, swivulavuri swi suka eka ndhawu yin’wana swi ya eka yin’wana.

Loko swiyimo swi ya swi biha le Yuropa hi 1939, vatirheli van’wana va maphayona va Timbhoni ta Yehovha va tinyiketele ku ya tirha emasin’wini man’wana. (Ringanisa Matewu 10:23; Mintirho 8:4.) Maphayona manharhu yo huma hi le Jarimani ma rhumeriwe le Shanghai, eChina ma huma le Switzerland. Vo hlayanyana va ye le Amerika Dzonga. Exikarhi ka lava rhumeriweke le Brazil a ku ri na Otto Estelmann, loyi a endzela ni ku pfuna mavandlha ya le Czechoslovakia, na Erich Kattner, loyi a tirheke ehofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le Prague. Xiavelo xa vona lexintshwa a xi nga olovi. Etindhawini tin’wana ta le mapurasini, va kume leswaku Timbhoni a ti pfuka ni mixo ti ya chumayela ku ko ku ba 7:00 a.m. kutani va endla ntirho wun’wana wa nsimu ku fikela ni madyambu swinene. Makwerhu Kattner u vula leswaku loko a ri karhi a suka eka ndhawu yin’wana a ya eka yin’wana, hakanyingi a etlela erivaleni, a tirhisa nkwama wakwe wa tibuku tanihi xikhigelo.—Ringanisa Matewu 8:20.

Makwerhu Estelmann na Makwerhu Kattner va hlotiwe swinene hi maphorisa ya le xihundleni ya Manazi le Yuropa. Xana ku rhurhela ka vona le Brazil ku va ntshunxile enxanisweni? Doo, endzhakunyana ka lembe va pfaleriwe nkarhi wo leha etindlwini ta vona ni ku pfaleriwa ekhotsweni hikwalaho ka xileriso xo huma eka vatirhela-mfumo lava va seketelaka Vunazi! Nkaneto wo huma eka vafundhisi va Khatoliki a wu tshama wu ri kona, kambe Timbhoni ti ye emahlweni ni ntirho lowu ti nyikiweke hi Xikwembu. Va hambete va ya emadorobeni lamakulu ni le swidorobanini swa le Brazil laha rungula ra Mfumo a ri nga si chumayeriwa kona.

Nkambisiso wa xiyimo xa misava hinkwayo wu kombisa leswaku ematikweni yo tala lawa Timbhoni ta Yehovha a ti kumeka eka wona hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, a ti yirisiwile hi tihulumendhe, nkarhi wun’wana ku yirisiwa nhlengeletano ya tona kumbe tibuku ta tona. Hambi leswi a va chumayela ematikweni ya 117 hi 1938, hi malembe ya nyimpi (1939-45) ku yirisiwe nhlengeletano kumbe tibuku ta vona kumbe ku hlongoriwa vatirheli va vona, ematikweni yo tlula 60 eka lawa. Hambi loko ku ri hava swiyiriso, va hlaseriwile hi vanhu va vukarhi naswona a va tshamela ku khomiwa. Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi, ku chumayeriwa ka mahungu lamanene a ku yimanga.

Ntshungu Lowukulu Wu Sungula Ku Tikombisa Le Latin Amerika

Exikarhi ka malembe ya nyimpi, hi February 1943, loko ku kunguhatiwa ntirho lowu nga ta endliwa endzhaku ka nyimpi, Sosayiti ya Watch Tower yi sungule Xikolo xa Gilead le Tikweni ra New York leswaku yi letela varhumiwa ku ya tirha ematikweni mambe. Lembe ri nga si hela, varhumiwa va 12 ana se a va sungurile ku tirha le Cuba. Nsimu yi tikombe yi ri ni mihandzu swinene kwalaho.

Le ndzhaku hi 1910, timbewu ta ntiyiso wa Bibele a ti fike le Cuba. C. T. Russell u nyikele nkulumo kwalaho hi 1913. J. F. Rutherford u nyikele nkulumo eka xiya-ni-moya le Havana hi 1932, naswona rungula leri ri tlhele ri haxiwa eka xiya-ni-moya hi Xipaniya. Kambe ku andza a ku nonoka. Vanhu vo tala a va nga dyondzekanga hi nkarhi wolowo naswona vukhongeri a byi nga rhandziwi. Ku tsakela ku sungule ku kombisiwa swinene hi vaaki lava vulavulaka Xinghezi lava humaka hi le Jamaica ni tindhawu tin’wana. Hi 1936 a ku ri na vahuweleri va Mfumo va 40 ntsena le Cuba. Endzhaku ku byala ni ku cheleta timbewu ta ntiyiso wa Mfumo ku sungule ku va ni mihandzu swinene.

Hi 1934 vanhu va le Cuba vo sungula va khuvuriwile; ivi ku landzela van’wana. Ku sukela hi 1940, vuhaxi bya siku na siku bya xiya-ni-moya swin’we ni ku nyikela vumbhoni exitarateni ku byi seketele swinene vutirheli bya yindlu na yindlu kwalaho. Hambi loko varhumiwa lava leteriweke eGilead va nga si fika hi 1943, a ku ri ni vanhu va 950 le Cuba lava amukeleke mahungu lamanene, naswona a va ma chumayela eka van’wana, hambi leswi a ku nga ri hinkwavo lava hlanganyelaka nkarhi na nkarhi. Eka malembe mambirhi endzhaku ka ku fika ka varhumiwa, tinhlayo ti andze hi ku hatlisa swinene. Hi 1945, Timbhoni ta Yehovha le Cuba a ti ri 1 894. Hambi leswi vo tala va vona a va huma eka vukhongeri lebyi dyondzisaka leswaku vaseketeri hinkwavo va kereke lava tshembekaka va ta ya etilweni, vo tala swinene va lava veke Timbhoni ta Yehovha va amukele ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki emisaveni eparadeyisini leyi pfuxetiweke. (Gen. 1:28; 2:15; Ps. 37:9, 29; Nhlav. 21:3, 4) I tiphesente ta 1,4 ntsena ta vona lava tivuleke leswaku i vamakwavo va Kreste lava totiweke hi moya.

Nsimu ya le Latin Amerika yi tlhele yi pfuniwa hi ndlela yin’wana hi yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Sosayiti. Eku sunguleni hi 1944, N. H. Knorr, F. W. Franz, W. E. Van Amburgh, na M. G. Henschel va hete masiku ya khume le Cuba leswaku va tiyisa vamakwerhu emoyeni. Hi nkarhi wolowo ku ve ni ntsombano le Havana naswona ku hleriwe malunghiselelo yo langutela ntirho wa ku chumayela hi ndlela leyi antswisiweke. Riendzo leri ri tlhele ri yisa Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel le Costa Rica, Guatemala ni le Mexico leswaku va ya pfuna Timbhoni ta Yehovha ematikweni wolawo.

Hi 1945 na 1946, N. H. Knorr na F. W. Franz va teke maendzo lama endleke swi koteka leswaku va vulavurisana ni ku tirha ni Timbhoni ematikweni ya 24 endhawini yo sukela eMexico ku ya le dzongeni swinene wa Amerika Dzonga swin’we ni le Kharibiya. Va hete tin’hweti ta ntlhanu exiphen’wini xexo xa tiko, va nyikela mpfuno wa rirhandzu swin’we ni nkongomiso. Etindhawini tin’wana a ku ri na vanhu va nga ri vangani. Leswaku ku ta va ni malunghiselelo ya minhlangano ni ya ntirho wa nsimu ya nkarhi na nkarhi, va pfune hi ku hlela leswaku ku va ni mavandlha yo sungula le Lima, Peru ni le Caracas, Venezuela. Laha minhlangano ya vandlha ana se a yi ri kona, va ye eka yona naswona minkarhi yin’wana a va nyikela ndzayo yo antswisa ntikelo wa ntirho wa vona wa ku vula evhangeli.

Laha a swi koteka kona, ku endliwe malunghiselelo ya tinkulumo ta Bibele ta le rivaleni hi nkarhi lowu va endzeke ha wona. Tinkulumo a ti tivisiwa swinene hi ku tirhisa tibodo leti hakarhiwaka hi Timbhoni na hi swiphephana leswi hangalasiwaka eswitarateni. Hikwalaho ka sweswo, Timbhoni ta 394 le Brazil a ti tsakile ku va ni vanhu va 765 eka ntsombano wa tona wa le São Paulo. Le Chile, laha a ku ri na vatwarisi va Mfumo va 83, ku te vanhu va 340 leswaku va ta yingisa nkulumo leyi tivisiweke hi ku hlawuleka. Le Costa Rica, Timbhoni ta kwalaho ta 253 a ti tsakile ku va ni ntsengo wa vanhu va 849 eka tinhlengeletano ta vona timbirhi. Leyi a ku ri minkarhi ya vunghana lebyi kufumelaka exikarhi ka vamakwerhu.

Kambe, xikongomelo a ku nga ri ku va ni mintsombano leyi nga rivalekiki ntsena. Hi nkarhi wa maendzo lawa, vayimeri vo huma eyindlu-nkulu a va kandziyisa swinene nkoka wa ku endla maendzo yo vuyela eka vanhu lava tsakelaka ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele ta le kaya na vona. Loko vanhu va ta va vadyondzisiwa va xiviri, a va lava ndzetelo wa nkarhi na nkarhi wo huma eRitweni ra Xikwembu. Hikwalaho, nhlayo ya tidyondzo ta le kaya ta Bibele yi andze hi ku hatlisa exiyengeni lexi xa misava.

Loko Makwerhu Knorr na Makwerhu Franz va ri emaendzweni lawa ya ntirho, varhumiwa lava engetelekeke lava leteriweke le Gilead a va fika eswiavelweni swa vona. Eku heleni ka 1944, van’wana a va tirha le Costa Rica, Mexico ni le Puerto Rico. Hi 1945, varhumiwa van’wana a va pfuneta ku hlela ntirho wo chumayela le Barbados, Brazil, British Honduras (laha sweswi ku nga Belize), Chile, Colombia, El Salvador, Guatemala, Haiti, Jamaica, Nicaragua, Panama ni le Uruguay. Loko varhumiwa vo sungula vambirhi va fika le Dominican Republic hi 1945, a ku ri vona ntsena Timbhoni etikweni rero. Vuyelo bya vutirheli bya varhumiwa vo sungula byi vonake hi ku hatlisa. Trinidad Paniagua u vulavule hi varhumiwa vo sungula lava rhumeriweke le Guatemala a ku: “Leswi hi swona leswi a hi swi lava—vadyondzisi va Rito ra Xikwembu lava nga ta hi kombisa ndlela yo endla ntirho lowu.”

A ku ri karhi ku simekiwa xisekelo xa ku andza exiphen’wini lexi xa nsimu ya misava hinkwayo. Le swihlaleni swa Kharibiya, a ku ri ni vahuweleri va Mfumo va 3 394 eku heleni ka 1945. Le Mexico, a ku ri ni va 3 276 ni van’wana va 404 le Amerika Xikarhi. Le Amerika Dzonga, a ku ri na 1 042. Exiphen’wini lexi xa misava, loku i ku andza hi tiphesete ta 386 eka malembe ya nkombo lama a ma hundzile, lowu a ku ri nkarhi wo nonon’hwa swinene ematin’wini ya vanhu. Kambe a ko va masungulo ntsena. Ku andza ka mpimo lowukulu swinene a ka ha ta! Bibele yi vhumbhile yi ku “ntshungu lowukulu . . . [wo] huma ematikweni hinkwawo, ni le tinxakeni hinkwato, [wu] ri [w]a swivongo hinkwaswo ni [w]a tindzimi hinkwato” wu ta hlengeletiwa tanihi vagandzeri va Yehovha ku nga si fika nhlomulo lowukulu.—Nhlav. 7:9, 10, 14.

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungula hi 1939, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 72 475 leti chumayelaka ematikweni ya 115 (loko ya hlayiwa hi ku ya hi mindzilakana ya matiko eku sunguleni ka va-1990). Ku nga khathariseki nxaniso wa tihanyi lowu veke kona emisaveni hinkwayo, a ti tlula nhlayo leyi yi andzisiwe kambirhi eku heleni ka nyimpi. Xisweswo, xiviko xa 1945 xi kombise Timbhoni ta 156 299 leti tirhaka ematikweni ya 107 lawa eka wona a swi koteka ku kuma swiviko. Kambe, hi nkarhi wolowo, a ku fikeleriwe matiko ya 163 hi rungula ra Mfumo.

Vumbhoni lebyi nyikeriweke hi malembe yo sungula eka 1936 ku ya eka 1945 a byi hlamarisa hakunene. Hi malembe wolawo ya khume ya mpfilumpfilu emisaveni, Timbhoni leti ta Yehovha leti chivirikaka ti hete tiawara ta 212 069 285 leswaku ti byela vanhu leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona ntsena ntshembo wa vanhu. Va fambise ni tibuku, swibukwana ni timagazini ta 343 054 579, leswaku va pfuna vanhu ku twisisa swisekelo swa Matsalwa hi ntshembo wolowo. Leswaku ku pfuniwa vanhu lava tsakelaka hakunene, hi 1945 a va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta mahala ta 104 814 hi avhareji.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 455]

Hambi leswi swiyimo swa nkarhi wa nyimpi swi va sindziseke ku baleka, va ye emahlweni va chumayela

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 451-453]

Va Arile Ku Tshika Ku Veka Vumbhoni Hambi Loko Va Khomiwa

Lava kombisiweke laha i van’wana va magidi lama xanisiweke hikwalaho ka ripfumelo ra vona emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava

1. Adrian Thompson, New Zealand. U khomiwe hi 1941 le Australia; xikombelo xa yena xa leswaku a nga nghenisiwi enyimpini xi ariwile loko Australia ri yirise Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ka ku humesiwa ka yena, tanihi mulanguteri la famba-fambaka, u pfune mavandlha leswaku ma ya emahlweni ni vutirheli bya le rivaleni ku nga khathariseki ku yirisiwa. U tirhe tanihi murhumiwa wo sungula ni mulanguteri la famba-fambaka wo sungula endzhaku ka nyimpi le Japani; u hambete a chumayela hi ku hiseka ku fikela loko a fa hi 1976.

2. Alois Moser, Austria. U nghene emakhotsweni ya nkombo ni le tikampeni ta nxaniso. Hi 1992 a ha ri Mbhoni leyi gingiritekaka a ri ni malembe ya 92 hi vukhale.

3. Franz Wohlfahrt, Austria. Ku dlayiwa ka tata wakwe ni makwavo a ku n’wi hetanga matimba Franz. U pfaleriwe eKampeni ya Rollwald le Jarimani ku ringana ntlhanu wa malembe. Hi 1992, a a ha veka vumbhoni, a ri ni malembe ya 70.

4. Thomas Jones, Canada. U khomiwe hi 1944, ivi a pfaleriwa etikampeni timbirhi, a tirha kona. Endzhaku ka malembe ya 34 ya ntirho wa nkarhi hinkwawo, hi 1977 u vekiwe ku va xirho xa Komiti ya Rhavi leyi kongomisaka ntirho wo chumayela eCanada hinkwaro.

5. Maria Hombach, Jarimani. U khomiwe hi ku phindha-phindha; a pfaleriwa malembe manharhu ni hafu. Tanihi mufambisi wa poso, u veke vutomi byakwe ekhombyeni leswaku a kota ku yisa tibuku ta Bibele eka Timbhoni-kulobye. Hi 1992, a a ri xirho lexi tshembekaka xa ndyangu wa Bethele a ri ni malembe ya 90 hi vukhale.

6. Max na Konrad Franke, Jarimani. Tatana ni n’wana, lava havambirhi va khomiweke minkarhi yo tala, naswona ku ringana malembe yo tala. (Nsati wa Konrad, Gertrud, na yena a a ri ekhotsweni.) Hinkwavo va tshame va ri malandza ya Yehovha yo tshembeka, lama hisekaka, naswona Konrad hi yena loyi a a rhangela eku pfuxeteni ka ntirho wo chumayela wa Timbhoni le Jarimani endzhaku ka nyimpi.

7. A. Pryce Hughes, Nghilandi. U khomiwe kambirhi le Wormwood Scrubs, London; na yena a a khomiwile hikwalaho ka ripfumelo rakwe hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava. A a rhangela ntirho wa ku chumayela hi Mfumo le Britain ku fikela loko a fa hi 1978.

8. Adolphe na Emma Arnold, ni nhwana wa vona Simone, le Furwa. Endzhaku ka loko ku khomiwe Adolphe, Emma na Simone va ye emahlweni va veka vumbhoni, va hangalasa ni tibuku eka Timbhoni tin’wana. Loko Emma a ri ekhotsweni, u pfaleriwe a ri swakwe hikwalaho ko hambeta a veka vumbhoni eka vakhotsiwa van’wana. Simone u rhumeriwe exikolweni xo ololoxa vana. Hinkwavo va hambete va va Timbhoni leti hisekaka.

9. Ernst na Hildegard Seliger, Jarimani. Hinkwavo ka vona, va hete malembe yo tlula 40 va ri emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso hikwalaho ka ripfumelo ra vona. Hambi loko va ri ekhotsweni va ye emahlweni va avelana ntiyiso wa Bibele ni van’wana. Loko va ntshunxiwile, va tirhise nkarhi wa vona hinkwawo eku chumayeleni ka mahungu lamanene. Makwerhu wa xinuna Seliger u fe a ri nandza la tshembekaka wa Xikwembu hi 1985; Makwerhu wa xisati Seliger, u fe hi 1992.

10. Carl Johnson, United States. Endzhaku ka malembe mambirhi a khuvuriwile, u khomiwile swin’we ni madzana man’wana ya Timbhoni le Ashland, Kentucky. U tshame a va phayona ni mulanguteri wa xifundzha; hi 1992, a ha rhangela evutirhelini bya nsimu tanihi nkulu.

11. August Peters, Jarimani. U hambanisiwe ni nsati wakwe ni vana va mune, ivi a pfaleriwa hi 1936-37, na hi 1937-45. Loko a humesiwile, ematshan’wini yo chumayela katsongo, u chumayele ngopfu entirhweni wa nkarhi hinkwawo. Hi 1992, loko a ri ni malembe ya 99, a ha ri xirho xa ndyangu wa Bethele naswona u vone nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi kula le Jarimani yi ya eka 163 095.

12. Gertrud Ott, Jarimani. U khomiwe le Lodz, Poland, kutani a yisiwa ekampeni ya nxaniso le Auschwitz; endzhaku u yisiwe le Gross-Rosen ni le Bergen-Belsen le Jarimani. Endzhaku ka nyimpi u tirhe hi ku hiseka tanihi murhumiwa le Indonesia, Iran na Luxembourg.

13. Katsuo Miura, Japani. Endzhaku ka malembe ya nkombo a khomiwile ni ku pfaleriwa le Hiroshima, xiphemu lexikulu xa khotso leri a pfaleriwe ka rona xi mbundzumuxiwe hi bomo ya athomo leyi endleke doroba ri va marhumbi. Hambi swi ri tano, madokodela a ma kumanga nchumu lexi kombaka ku vaviseka kakwe hi ku buluka loku. U hete malembe yakwe yo hetelela ya vutomi tanihi phayona.

14. Martin na Gertrud Poetzinger, Jarimani. Tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka loko va tekanile, va khomiwile ivi va hambanisiwa ku ringana tin’hweti ta kaye. Martin u yisiwe le Dachau ni le Mauthausen; Gertrud u yisiwe le Ravensbrück. Hambi loko va khomiwa hi tihanyi, ripfumelo ra vona a ri tsekatsekanga. Endzhaku ka ku ntshunxiwa va tirhe hi matimba ya vona hinkwavo entirhweni wa Yehovha. Ku ringana malembe ya 29 u tirhe tanihi mulanguteri la famba-fambaka eJarimani hinkwaro; endzhaku, u ve xirho xa Huvo leyi Fumaka ku fikela loko a fa hi 1988. Hi 1992, Gertrud a ha ya emahlweni a ri muvuri wa evhangeli la hisekaka.

15. Jizo na Matsue Ishii, Japani. Endzhaku ko hangalasa tibuku ta Bibele eJapani hinkwaro ku ringana khume ra malembe, va khomiwile. Hambi leswi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Japani wu yirisiweke hi nkarhi wa nyimpi, Makwerhu wa xinuna ni wa xisati Ishii va veke vumbhoni hi ku hiseka endzhaku ka nyimpi. Hi 1992, Matsue Ishii u vone nhlayo ya Timbhoni leti gingiritekaka yi kula le Japani yi tlula 171 000.

16. Victor Bruch, Luxembourg. U pfaleriwe le Buchenwald, Lublin, Auschwitz na Ravensbrück. U ni malembe ya 90 hi vukhale, naswona wa ha tirha tanihi nkulu wa Timbhoni ta Yehovha.

17. Karl Schurstein, Jarimani. A ri mulanguteri la famba-fambaka Hitler a nga si fuma. U pfaleriwe malembe ya nhungu, ivi a dlayiwa hi SS le Dachau hi 1944. Hambi ku ri exikarhi ka kampa, u hambete a aka van’wana emoyeni.

18. Kim Bong-nyu, Korea. U pfaleriwe malembe ya tsevu. A ri ni malembe ya 72 hi vukhale, wa ha byela van’wana hi Mfumo wa Xikwembu.

19. Pamfil Albu, Romania. Endzhaku ko khomiwa hi tihanyi, u yisiwe ekampeni yo tirhisiwa hi nsindziso le Yugoslavia ku ringana malembe mambirhi ni hafu. Endzhaku ka nyimpi, u tlhele a khomiwa kambirhi, ku ringana malembe man’wana ya 12. A nga tshiketanga ku vulavula hi xikongomelo xa Xikwembu. Loko a nga si fa, u pfune magidi le Romania leswaku ma tirha ni nhlengeletano ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha.

20. Wilhelm Scheider, Poland. A a ri etikampeni ta nxaniso ta Manazi hi 1939-45. A a ri emakhotsweni ya Vukhomunisi hi 1950-56, ni hi 1960-64. Ku fikela loko a fa hi 1971, u tirhise matimba yakwe handle ko tsekatseka eku twariseni ka Mfumo wa Xikwembu.

21. Harald na Elsa Abt, Poland. Hi nkarhi wa nyimpi ni le ndzhaku ka yona, Harald u hete malembe ya 14 ekhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso hi mhaka ya ripfumelo rakwe, kambe u hambete a chumayela hambi a ri kwale. Elsa u hambanisiwe ni xihlangi xa vona ivi a pfaleriwa etikampeni ta tsevu le Poland, Jarimani ni le Austria. Ku nga khathariseki ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ku ringana malembe ya 40 le Poland hambi ku ri endzhaku ka nyimpi, hinkwavo va hambete va ri malandza ya Yehovha lama hisekaka.

22. Ádám Szinger, Hungary. Eku tengeni ka tsevu ka le hubyeni, u gweviwe malembe ya 23, laha a nga heta malembe ya nhungu hi hafu ekhotsweni ni le tikampeni to tirha hi nsindziso. Loko a ntshunxiwile, u ve mulanguteri la famba-fambaka ku ringana malembe ya 30. A ri ni malembe ya 69, wa ha ri nkulu la tshembekaka evandlheni.

23. Joseph Dos Santos, Philippines. U hete malembe ya 12 a tirha tanihi mutwarisi wa rungula ra Mfumo wa nkarhi hinkwawo a nga si khomiwa hi 1942. U pfuxe ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Philippines endzhaku ka nyimpi, naswona u ye emahlweni ni ntirho wa vuphayona ku kondza a fa hi 1983.

24. Rudolph Sunal, United States. U pfaleriwe le Mill Point, West Virginia. Endzhaku ko ntshunxiwa, u tirhise nkarhi wa yena eku haxeni ka rungula ra Mfumo wa Xikwembu—a va phayona, a va xirho xa ndyangu wa Bethele ni mulanguteri wa xifundzha. Hi 1992 a a ha phayona a ri ni malembe ya 78 hi vukhale.

25. Martin Magyarosi, Romania. A ri le khotsweni, hi 1942-44, u hambete a kongomisa ku chumayeriwa ka mahungu lamanene le Transylvania. Loko a ntshunxiwa, u fambe swinene leswaku a khutaza Timbhoni-kulobye eku chumayeleni ka tona, naswona yena hi byakwe a ri Mbhoni ya xivindzi. U tlhele a khomiwa hi 1950, a fa ekampeni yo tirha hi nsindziso hi 1953, a ri nandza wa Yehovha la tshembekaka.

26. R. Arthur Winkler, Jarimani ni le Netherlands. U rhange hi ku yisiwa le kampeni ya nxaniso ya Esterwegen; u hambete a chumayela ekampeni. Endzhakunyana, le Netherlands, u biwe hi Magestapo a nga ha vonaki ni leswaku i mani. Eku heteleleni u yisiwe le Sachsenhausen. A a ri Mbhoni yo tshembeka, leyi hisekaka ku kondza a fa hi 1972.

27. Park Ock-hi, Korea. U hete malembe manharhu eKhotsweni ra Sodaemun, Seoul; u xanisiwe hi ndlela yo chavisa. Hi 1992 loko a ri ni malembe ya 91 hi vukhale, a a ha veka vumbhoni hi ku hiseka tanihi phayona ro hlawuleka.

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 446]

Alexander MacGillivray, mulanguteri wa rhavi ra le Australia, u hoxe xandla eku hleleni ka maendzo yo ya ematikweni ni le swihlaleni swo tala

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

AUSTRALIA

NEW ZEALAND

TAHITI

TONGA

FIJI

NEW GUINEA

JAVA

BORNEO

SUMATRA

BURMA

HONG KONG

MALAYA

SIAM

INDOCHINA

CHINA

LWANDLE-NKULU RA PACIFIC

Mavito Ya Tindhawu A Ma Tirhisiwa Swinene Hi Va-1930

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 460]

Eku heleni ka 1945, varhumiwa vo huma eXikolweni xa Gilead ana se a va sungurile ku tirha ematikweni ya 18 exiphen’wini lexi xa misava

Charles na Lorene Eisenhower

Cuba

John na Adda Parker

Guatemala

Emil Van Daalen

Puerto Rico

Olaf Olson

Colombia

Don Burt

Costa Rica

Gladys Wilson

El Salvador

Hazel Burford

Panama

Louise Stubbs

Chile

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

BARBADOS

BELIZE

BOLIVIA

BRAZIL

CHILE

COLOMBIA

COSTA RICA

CUBA

DOMINICAN REPUBLIC

EL SALVADOR

GUATEMALA

HAITI

JAMAICA

MEXICO

NICARAGUA

PANAMA

PUERTO RICO

URUGUAY

[Xifaniso lexi nga eka tluka 444]

Makhalipotiya man’wana ma fambise mabokisi yo tala ya tibuku; vini va makaya va kume tinkulumo to tala ta Bibele eka buku yin’wana ni yin’wana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 445]

Armando Menazzi (emahlweni exikarhi) ni ntlawa lowu tsakeke lowu wu fambeke na yena eriendzweni ro chumayela ‘endlwini ya vona ya vuphayona leyi nga ni mavhilwa’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 445]

Arthur Willis, Ted Sewell na Bill Newlands—vanhu vanharhu lava yiseke rungula ra Mfumo le matiko xikaya ya le Australia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 447]

Frank Dewar, (loyi a kombisiweke laha ni nsati wakwe ni vana va vona vambirhi) u ye le Thailand tanihi phayona leri nga roxe hi 1936 naswona a ha tirha tanihi phayona ro hlawuleka hi 1992

[Xifaniso lexi nga eka tluka 447]

Chomchai Inthaphan, u tirhise vuswikoti bya yena tanihi muhundzuluxeri leswaku a fikelela vanhu lava vulavulaka Xithai hi mahungu lamanene ya Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 448]

Le Jarimani, Timbhoni ta Yehovha ti ri hangalase swinene papila leri hi 1937, hambi leswi vugandzeri bya vona a byi yirisiwile hi hulumendhe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 449]

Ndyangu wa Franz na Hilda Kusserow—un’wana ni un’wana wa vona i Mbhoni ya Yehovha leyi tshembekaka, ku nga khathariseki leswi ndyangu hinkwawo (handle ka jaha leri feke hikwalaho ka khombo) wu pfaleriweke etikampeni ta nxaniso, emakhotsweni kumbe eswikolweni swa xigwevo hikwalaho ko ala ku tshika ripfumelo ra vona

[Swifaniso leswi nga eka tluka 450]

Van’wana va le Austria ni le Jarimani lava tihoxeke ekhombyeni leswaku va kandziyisa ni ku hangalasa tibuku ta nkoka ta dyondzo ya Bibele tanihi laha swi kombisiweke ha kona endzhaku

Therese Schreiber

Peter Gölles

Elfriede Löhr

Albert Wandres

August Kraft

Ilse Unterdörfer

[Xifaniso lexi nga eka tluka 454]

Timbhoni entsombanweni wa le Shanghai, China, hi 1936; kaye, eka ntlawa lowu, va khuvuriwile entsombanweni lowu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 456]

Hambi leswi vugandzeri bya tona a byi yirisiwile, Timbhoni leti ti ve ni ntsombano le Hargrave Park, ekusuhi na Sydney, Australia, hi 1941

[Xifaniso lexi nga eka tluka 458]

Timbhoni ta le Cuba entsombanweni le Cienfuegos hi 1939

[Xifaniso lexi nga eka tluka 459]

N. H. Knorr (eximatsini) le ntsombanweni wa le São Paulo hi 1945, swin’we na Erich Kattner tanihi muhundzuluxeri