NDZIMA 22

Xiphemu 4—I Timbhoni Ku Ya Fika eMakun’wini Ya Misava

Loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ya ha ya emahlweni, Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti endla makungu ya ntirho lowukulu endzhaku ka nyimpi. Xiviko lexi nga eka tluka 462 ku ya ka 501 xi kombisa vuxokoxoko bya leswi kahle-kahle swi nga humelela ku sukela hi 1945 ku ya ka 1975 loko va ya va andza, va fikelela matiko yo tala lama engetelekeke, naswona va hlanganyela eku chumayeleni ni le ku dyondziseni ka Rito ra Xikwembu hi ndlela leyi nge rivaleni swinene ku tlula rini na rini.

SWIHLALA swo tala swa le West Indies swi fikeleriwile hi tindlela to karhi hi rungula ra Mfumo hi 1945. Kambe a ku fanele ku nyikeriwa vumbhoni lebyi engetelekeke. Varhumiwa lava leteriweke le Xikolweni xa Gilead a va ta tirha swinene.

Varhumiwa Va Tiyisisa Ntirho Wa Vumbhoni Le West Indies

Hi 1960 varhumiwa lava va tirhe eswihlaleni swa 27 kumbe eka swihlala leswi nga swoxe le Kharibiya. Hafu ya tindhawu leti a yi nga ri na vandlha ra Timbhoni ta Yehovha loko varhumiwa va fika. Varhumiwa va ye emahlweni va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka, naswona va hlele minhlangano ya nkarhi na nkarhi. Laha ana se a ku ri ni mavandlha, va letele vahuweleri va kwalaho hi ndlela leyi pfunaka swinene. Hikwalaho, nkoka wa minhlangano leyi ni ku humelela ka vutirheli swi antswisiwile.

Swichudeni swa khale swa Bibele swi nyikele vumbhoni le Trinidad emahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, kambe endzhaku ka loko varhumiwa va fikile va huma le Gilead hi 1946, va nyikele nsusumeto lowukulu swinene wa ku fambisa tidyondzo ta le makaya ta Bibele swin’we ni vanhu lava tsakelaka. Le Jamaica ku chumayela mahungu lamanene a ku sungurile ku ringana hafu ya lembe xidzana, naswona a ku ri ni Timbhoni ta kwalaho ta gidi hi nkarhi lowu murhumiwa wo sungula a fikeke ha wona; kambe a va swi tsakela ku kuma mpfuno leswaku va fikelela vanhu lava dyondzekeke, ngopfu-ngopfu etindhawini ta le madorobeni lama nga rhendzela ntsindza. Hi tlhelo rin’wana, le Aruba ana vumbhoni a byi nyikeriwile swinene eka vanhu lava vulavulaka Xinghezi, kutani varhumiwa a va yisa nyingiso eka vanhu va kwalaho hi xiviri. Un’wana ni un’wana a lava ku twa mahungu lamanene.

Leswaku hinkwavo vanhu va le swihlaleni leswi nge xiphen’wini lexi xa misava va kuma nkarhi wo yingisela ta Mfumo wa Xikwembu, hi 1948 Sosayiti ya Watch Tower yi lunghiselele xikepe lexi vitaniwaka Sibia xa timitara ta 18 tanihi kaya ra varhumiwa leri fambaka ematini. Vatirhi lava va averiwe ku yisa rungula ra Mfumo eka xihlala xin’wana ni xin’wana xa West Indies laha a ku nga ri na munhu loyi a a chumayela mahungu lamanene. Gust Maki a ri kaputeni, naswona a famba na Stanley Carter, Ronald Parkin na Arthur Worsley. Va sungule hi Swihlala swa Out swa le Bahama, ivi va tirha va famba hi ndlela yo ya le dzonga-vuxa va hundza le Swihlaleni swa Leeward ni le Swihlaleni swa Windward. Xana riendzo ra vona ri ve ni vuyelo byihi? Le St. Maarten n’wamabindzu u va byerile: “Vanhu a va nga vulavuli hi Bibele, kambe hi mpfhuka mi fika laha vanhu hinkwavo va vulavula hi Bibele.” Endzhaku Sibia xi siviwe hi xikepe lexikulunyana, ku nga Light. Ku ve ni ku hundzuka eka vatirhi va le xikepeni. Ku nga si hela khume ra malembe ku hetisisiwe ntirho wo hlawuleka hi ku tirhisa swikepe leswimbirhi, naswona vahuweleri va mahungu lamanene va swihlala swoleswo na vona a va wu yisa emahlweni.

Ku Vula Vumbhoni Ku Sunguriwa Hi Le Madorobeni-nkulu

Hi laha a swi ri ha kona le West Indies, kutani ni le Amerika Xikarhi na Dzonga, ana se a ku ri ni vanhu etindhawini to tala lava a va ri ni tibuku ta Sosayiti ya Watch Tower, varhumiwa vo huma le Xikolweni xa Gilead va nga si fika. Hambi swi ri tano, leswaku va fikelela un’wana ni un’wana hi mahungu lamanene ni ku pfuna vanhu vo tshembeka leswaku va va vadyondzisiwa va xiviri, a ku laveka leswaku ku antswisiwa fambiselo.

Hi 1945, nkarhi lowu nyimpi ya vumbirhi ya misava yi nga hela ha wona, a ku ri na madzana ya Timbhoni ta Yehovha le Argentina na Brazil; va magidi manharhu le Mexico; mavandlha ma nga ri mangani lamatsongo le British Guiana (sweswi ku nga Guyana), Chile, Dutch Guiana (sweswi ku nga Suriname), Paraguay, na Uruguay; vahuweleri va nga ri vangani le Colombia, Guatemala, Venezuela. Kambe le Bolivia, Ecuador, El Salvador na Honduras ni le Nicaragua, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu nga si simekiwa wu tiya ku kondza ku fika varhumiwa lava va leteriweke le Xikolweni xa Gilead.

Varhumiwa va yise nyingiso lowukulu ku sungula eka tindhawu leti ti nga ni vaaki vo tala. I swa nkoka ku xiya leswaku eka lembe xidzana ro sungula, muapostola Pawulo u chumayele ngopfu emadoroba-nkulu loko a ri emaendzweni lamakulu le Asia Minor ni le Greece. Le Korinto, rin’wana ra madoroba-nkulu ya Greece ra khale, Pawulo u hete 18 wa tin’hweti a dyondzisa Rito ra Xikwembu. (Mint. 18:1-11) Le Efesa, laha a ku ri mahlangana ya tindlela ta lava nga emaendzweni ni van’wamabindzu eminkarhini ya khale, u huwelele Mfumo wa Xikwembu ku tlula malembe mambirhi.—Mint. 19:8-10; 20:31.

Hi laha ku fanaka, loko Edward Michalec na Harold Morris, mathwasana ya varhumiwa va Xikolo xa Gilead, va fike le Bolivia hi 1945, a va lavanga ndhawu leyi nga ni maxelo lama amukelekaka. Ematshan’wini ya sweswo, va nyikele nyingiso lowukulu entsindza, le La Paz, lowu wu nga le Andes eka nhlohlorhi ya timitara ta 3 700. Eka lava va ha ku fikaka swa nonon’hwa ku khandziya magondzo lama nga magiyagiya ya tinhlohlorhi leti; hakanyingi timbilu ta vona a ti ba hi matimba. Kambe varhumiwa va kume vanhu vo tala lava a va tsakela rungula ra Bibele. Le ntsindza, a va tolovele ku byeriwa leswi: “Ndzi xirho xa Rhoma Khatoliki ya vaapostola, kambe a ndzi va rhandzi vaprista.” Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, varhumiwa lava vambirhi a va fambisa 41 wa tidyondzo ta le kaya ta Bibele.

Eka malembe ya khume lama landzeleke, loko varhumiwa lava engetelekeke va fika naswona nhlayo ya Timbhoni ta kwalaho yi kula, ku nyikeriwe nyingiso eka madoroba-nkulu man’wana ya le Bolivia yo tanihi: Cochabamba, Oruro, Santa Cruz, Sucre, Potosí na Tarija. Endzhaku ka sweswo, a va yisa nyingiso lowukulu emadorobeni lamatsongo ni le tindhawini ta le makaya.

Hi ku fanana, le Colombia varhumiwa va sungule ku hlela ntirho wo chumayela entsindza, Bogotá, hi 1945, ni le dorobeni ra Barranquilla leri nga kusuhi ni lwandle, eka lembe leri landzeleke. Endzhaku ka sweswo, nyingiso a wu hambeta wu kongomisiwa le Cartagena, Santa Marta, Cali, ni le Medellín. A va kota ku fikelela vanhu vo tala hi nkarhinyana wutsongo hi ku sungula va tirha madoroba lamakulu. Hi ku hatlisa rungula a ri ta yisiwa etindhawini leti nga ekusuhi, hi mpfuno wa vanhu lava va nga dyondza ntiyiso kwalaho.

Loko ku ri na ku tsakela kutsongo edoroba-nkulu, varhumiwa a va rhurhela eka tindhawu tin’wana. Xisweswo, le Ecuador, loko ntirho wa malembe manharhu exikarhi ka va-1950 wu nga humesanga hambi a ri munhu un’we loyi a a ri na xivindzi xa ku yimela ntiyiso le Cuenca leri nga tinyiketela eka vukhongeri, Carl Dochow u rhurhiseriwe le Machala, doroba-nkulu leri nga akiwa hi vanhu va timbilu letinene, lava amukelaka mianakanyo leyintshwa hi ku olova. Hambi swi ri tano endzhaku ka khume ra malembe, vanhu va le Cuenca va nyikiwe nkarhi wun’wana. A ku ri na moya lowu hambaneke, swihinga swi hluriwile, naswona hi 1992 le Cuenca ni le kusuhi na rona, vanhu vo tlula 1 200 a va ri Timbhoni ta Yehovha, naswona va hleriwe va va mavandlha ya 25!

Ku Lavisisa Lava Fanaka Ni Tinyimpfu Handle Ko Hela Mbilu

A ku laveka ku lehisa mbilu swinene leswaku ku lavisisiwa vanhu lava fanaka ni tinyimpfu hakunene. Leswaku ti va kuma le Suriname, Timbhoni ta Yehovha ti chumayele Maindiya ya le Amerika, Machayina, vaaki va le Indonesia, Vayuda, vaaki va le Lebanon, ni vatukulu va Madachi lava va nga fikela kwalaho, ni tinxaka ta le makhwatini ku nga Mabush Negro, lava vakokwa wa vona a va ri mahlonga lama balekeke. Exikarhi ka vona ku kumiwe madzana ya lava hi xiviri a va ri ni ndlala ya ntiyiso. Van’wana a va fanele va tintshunxa eka mikhuva ya mimoya ni ya vungoma laha a va dzime timitsu kona. Un’wana wa vona a a ri Paitu, xingomantanda, loyi a amukeleke rungula ra Bibele, ivi a lahlela swifaniso swa yena, switshungulo ni mirhi enambyeni. (Ringanisa Deteronoma 7:25; 18:9-14; Mintirho 19:19, 20.) Hi 1975 u tinyiketele eka Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso.

Vaaki vo talanyana va le Peru a va tshama eswimitanini leswitsongo leswi hangalakeke le Andes ni le tindhawini ta makhwati leti rhendzeleke nomu wa nambu wa Amazon. Xana a va ta fikeleriwa njhani? Hi 1971 ndyangu wa Timbhoni lowu humaka le United States wu ye le Peru ku ya endzela n’wana wa vona wa murhumiwa, Joe Leydig. Loko va xiye swimitana swo hlaya leswi hangalakeke hinkwako le mikoveni ya tintshava, hikwalaho ko khathalela vanhu lava va endle swo karhi. Va sungule hi ku pfuna ku lunghiselela movha lowu nga ni xiyindlwana xo tshama ka xona, ivi va tisa yin’wana mimbirhi, xikan’we ni swikanyakanya leswi rhwalaka nhundzu leswaku swi tirhisiwa eka maendzo lamakulu yo chumayela etindhawini leti ti nga toxe.

Ku nga khathariseki matshalatshala lama endliweke, etindhawini to tala swi tikomba onge a ku ri na vatsongo lava a va kombisa ku tsakela rungula ra Bibele. U nga yi anakanya ndlela leyi ntlawa wa varhumiwa va tsevu le Barquisimeto, Venezuela, wu titweke ha yona eku sunguleni ka va-1950 loko, endzhaku ko chumayela hi ku hiseka lembe hinkwaro, wu nga voni nhluvuko. Hambi leswi vanhu a va ri ni xinghana, vo tala va vona a va dzime timitsu eka vukholwa-hava naswona a va swi languta swi ri xidyoho hambi ku ri ku hlaya tsalwa eBibeleni. Mani na mani loyi a a kombisa ku tsakela, hi ku hatlisa swirho swa ndyangu ni vaakelani a va n’wi heta matimba. (Mt. 13:19-21) Kambe varhumiwa va hambete va famba hi yindlu na yindlu hi ku tiyiseka leswaku va fanele va ri kona lava fanaka ni tinyimpfu le Barquisimeto, ni leswaku Yehovha u ta va hlengeleta hi nkarhi wa yena. Xiya ndlela leyi mbilu ya Penny Gavette yi tsakeke ha yona siku rin’wana loko mukhegula wa misisi yo basa a n’wi yingisile ivi a ku ka yena:

“Khegwana, ku sukela ndza ha ri xinhwanyetana, a ndzi n’wi rindzerile munhu loyi a nga ta ta endlwini ya mina a ta ndzi hlamusela swilo leswi wa ha ku ndzi hlamuselaka swona. Wa tiva, loko ndza ha ri nhwanyana, a ndzi hamba ndzi basisa yindlu ya muprista, naswona a ri ni Bibele evuhirini bya yena bya tibuku. A ndzi swi tiva leswaku a hi nga pfumeleriwi ku yi hlaya, kambe a ndzi rhandza ku tiva leswaku ha yini, kutani siku rin’wana loko ku nga ri na la ndzi vonaka, ndzi yi tekile ndzi ya na yona ekaya ivi ndzi yi hlaya exihundleni. Leswi ndzi swi hlayeke swi ndzi endle ndzi twisisa leswaku Kereke ya Khatoliki a yi nga hi dyondzisi ntiyiso, kutani a byi nga ri vukhongeri bya ntiyiso. A ndzi chava ku byela munhu, kambe a ndzi tiyiseka leswaku siku rin’wana lava va dyondzisaka vukhongeri bya ntiyiso va ta ta edorobeni ra ka hina. Loko vukhongeri bya Protestente byi fika, eku sunguleni ndzi anakanye leswaku ku fanele ku ri vona, kambe hi ku hatlisa ndzi kume leswaku a va dyondzisa swilo swo tala swa mavunwa ku fana ni leswi Kereke ya Khatoliki a yi swi dyondzisa. Kutani leswi wa ha ku ndzi byelaka swona hi leswi ndzi nga tshama ndzi swi hlaya eBibeleni malembe yo tala lama hundzeke.” U pfumerile ku dyondza Bibele hi mbilu hinkwayo ivi a va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha. Hambi leswi ndyangu wa yena a wu n’wi kaneta, u tirhele Yehovha hi ku tshembeka ku kondza a fa.

A ku laveka matshalatshala lamakulu leswaku ku hlengeletiwa lava fanaka ni tinyimpfu va vumba mavandlha ivi va va letela leswaku va hlanganyela entirhweni wa Yehovha. Hi xikombiso, le Argentina, Rosendo Ojeda a hamba a famba kwalomu ka tikhilomitara ta 60 a suka le General San Martín, Chaco, leswaku a ya fambisa nhlangano ekaya ra Alejandro Sozoñiuk, munhu la tsakelaka. Hakanyingi riendzo a ri teka khume wa tiawara, minkarhi yin’wana a famba hi xikanyakanya, minkarhi yin’wana hi milenge, minkarhi yin’wana a tsemakanya mati ya n’wi fika emakheheleni. A hamba a teka riendzo leri kan’we hi n’hweti ku ringana ntlhanu wa malembe, a tshama vhiki rin’we leswaku a chumayela endhawini leyi. Xana a swi ri na mpfuno? A nga kanakananga leswaku swi tano hikuva vuyelo bya kona ku ve ni vandlha leri tsakeke ra vadzunisi va Yehovha.

Ku Yisa Dyondzo Ya Vutomi eMahlweni

Le Mexico, Timbhoni ta Yehovha ti ye emahlweni ni ntirho wa tona hi ku fambisana ni nawu lowu fambisaka tinhlengeletano ta kwalaho ta ndhavuko. Xikongomelo xa Timbhoni a ku ri ku endla leswi engetelekeke ku tlula ku khoma minhlangano laha a ku nyikeriwa tinkulumo. A va lava leswaku vanhu va fana ni Vaberiya va le nkarhini wa muapostola Pawulo lava a va “kambisisa Matsalwa masiku hinkwawo, va lava ku tiva leswaku xana timhaka ti tano xana.” (Mint. 17:11) Ku fana ni le matikweni man’wana, le Mexico, leswi hakanyingi swi katse ku nyikela mpfuno wo hlawuleka eka vanhu lava a va nga dyondzanga kambe lava a va lava ku kota ku tihlayela Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke.

Le Mexico swikolo swa lava nga dyondzekangiki leswi fambisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha swi pfune makume ya magidi leswaku ma kota ku hlaya ni ku tsala. Ntirho lowu wu tlangeriwa hi Ndzawulo ya Dyondzo ya Mani na Mani ya le Mexico, naswona hi 1974 mukongomisi wa Hofisi ya Dyondzo ya Lavakulu u tsalele nhlangano wa La Torre del Vigía de México lowu a wu tirhisiwa hi Timbhoni ta Yehovha, a ku: “Enkarhini lowu ndzi rhandza ku mi bumabumela swinene . . . hikwalaho ka ntirhisano wa n’wina lowu nkhensekaka lowu nhlangano wa n’wina wu wu endleke lembe na lembe leswaku mi pfuna vanhu va hina.”

Loko hi hala tlhelo yi lunghiselela vanhu leswaku va kuma vutomi lebyi nga heriki tanihi vafumiwa va Mfumo wa Xikwembu, dyondzo leyi nyikeriwaka hi Timbhoni yi tlakusa ni vutomi bya vona sweswi. Endzhaku ka loko muavanyisi wa le El Salto, eDurango State, a fambise minkhuvo ya vukati ya Timbhoni ta Yehovha hi makhamba yo hambana-hambana, hi 1952 u te: “A hi anakanya leswaku hi varhandzi ni vaaka-tiko lavanene kambe Timbhoni ta Yehovha ta hi tlula. I xikombiso xa hina hikuva a va pfumeleli ni munhu ni un’we enhlengeletanweni ya vona loyi a ngo titshamela ni un’wana wa rimbewu leri hambaneke handle ko tsarisa vuxaka bya yena enawini. Kasi, n’wina Makhatoliki, vo tala va n’wina mi hanya vutomi lebyi thyakeke naswona a mi tsarisanga vukati bya n’wina enawini.”

Nongonoko lowu wa ku dyondzisa nakambe wu pfune vanhu ku dyondza ku hanya swin’we hi ku rhula, va rhandzana ematshan’wini ya ku vengana ni ku dlayana. Loko Mbhoni yi sungule ku chumayela le Venado, eGuanajuato State, yi kume leswaku vanhu va kona hinkwavo a va hlomile hi swibalesa. Madzolonga a ma herisa mindyangu. Kambe dyondzo ya Bibele yi tise ku cinca lokukulu. Va xavise swibamu leswaku va kota ku xava Tibibele. Hi ku hatlisa vo tlula 150 va ve Timbhoni ta Yehovha. Hi ndlela yo fanekisela, va ‘fule mabanga ya vona ya va swikomu’ ivi va sungula ku famba hi tindlela ta ku rhula.—Mik. 4:3.

Vanhu va le Mexico vo tala lava chavaka Xikwembu va swi nghenise etimbilwini leswi Timbhoni ta Yehovha ti va dyondziseke swona, swi huma eRitweni ra Xikwembu. Hikwalaho, vahuweleri va magidi ya nga ri mangani va le Mexico endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi ku hatlisa va ve 10 000, ivi va va 20 000, 40 000, 80 000, ivi va engeteleka loko Timbhoni ti kombise van’wana ndlela yo landzela ndzayo ya Rito ra Xikwembu ni ndlela yo ri dyondzisa van’wana.

Ku Hlangana Swin’we Hambi Ku Ri Na Nxaniso

Loko nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi engeteleka, va kume leswaku ematikweni hi ku landzelelana a va fanele ku hlula swihinga swo nonon’hwa leswaku va kota ku khoma tinhlengeletano ta vuleteri bya Vukreste. Le Argentina a va yirisiwile hi hulumendhe hi 1950. Ku nga khathariseki sweswo, hikwalaho ko yingisa Xikwembu, a va tshikanga ku chumayela, hambi ku ri ku hlangana swin’we. Malunghiselelo a ma nonon’hwa hi ndlela yo karhi, kambe tinhlengeletano ti khomiwile.

Hi xikombiso, eku heleni ka 1953, Makwerhu Knorr na Makwerhu Henschel va endzele le Argentina leswaku va ya fambisa nhlengeletano ya tiko hinkwaro. Makwerhu Knorr u nghene etikweni hi le vupela-dyambu, ivi Makwerhu Henschel a sungula maendzo ya yena hi le dzongeni. Va vulavule ni mintlawa leyi hlengeletaneke emapurasini, emasin’wini ya mihandzu, lava nga epikinikini ekusuhi ni nambu wa le ntshaveni, ni le makaya. Hakanyingi a va fanele ku famba mimpfhuka yo leha va suka eka ntlawa wun’wana va ya eka wun’wana. Loko va fika le Buenos Aires, a va ri na swiyimiso leswi a va tirha ha swona ha un’we-un’we etindhawini ta kaye hi siku, ni le makaya ya khume-n’we eka siku leri landzelaka. Hinkwavo, va vulavule ni mintlawa ya 56, laha nhlayo ya lava veke kona loko yi hlanganile yi veke 2 505. A ku ri xiyimiso xo nonon’hwa, kambe a va tsakile leswi va nga pfuna vamakwavo va vona hi ndlela yoleyo.

Loko ti lunghiselela nhlengeletano le Colombia hi 1955, Timbhoni ti pfumeleriwe ku tirhisa holo ya le Barranquilla. Kambe hikwalaho ka ntshikilelo wa bixopo, mulanguteri wa doroba ni mufumi va nghenelerile, naswona mpfumelelo wu herisiwile. Endzhaku ka siku rin’we loko vamakwerhu va kume xitiviso, va hlele nhlengeletano nakambe, va lunghiselela ku yi khomela emuakweni wa hofisi ya rhavi ra Sosayiti. Ku nga khathariseki sweswo, loko nongonoko wo sungula wa ni madyambu wu sungula, maphorisa lama hlomeke lama nga rhumiwa ma fike ma herisa nhlengeletano. Vamakwerhu va phikelerile. Hi mixo lowu landzelaka ku yisiwe xirilo eka mulanguteri wa doroba ivi matsalana wa yena a angula hi ku kombela ndzivalelo, naswona vanhu va kwalomu ka 1 000 va manyane emuakweni wa Sosayiti hi siku ro hetelela ra nongonoko wa Nhlengeletano ya “Mfumo Lowu Hlulaka.” Ku nga khathariseki swiyimo leswi a swi ri kona hi nkarhi wolowo, vamakwerhu a va tiyisiwa hi ndzayo leyi lavekaka ya moya.

Ku Tirha Laha Xilaveko Xi Nga Xikulu

Nsimu a yi ri yikulu, naswona vatirhi a va laveka swinene le Latin Amerika, hi laha a swi ri ha kona etindhawini tin’wana. Hi 1957, emintsombanweni ya misava hinkwayo, vanhu ni mindyangu leyi a yi ri Timbhoni ta Yehovha leti vupfeke va khutaziwe ku anakanyisisa hi ku ya etindhawini leti xilaveko xi nga xikulu leswaku va tshama kona ni ku fambisa vutirheli bya vona kwalaho. Endzhaku ka sweswo ku nyikeriwe swikhutazo hi tindlela to hambana-hambana. Xirhambo xa kona a xi fana swinene ni lexiya xa Pawulo lexi a xi huma eka Xikwembu, laha exivonweni a nga vona wanuna a n’wi kombela a ku: “Pelela eMakedoniya, u ta hi pfuna!” (Mint. 16:9, 10) Xana va angule njhani eka xirhambo xa manguva lawa? Malandza ya Yehovha ma tinyiketele hi ku swi rhandza.—Ps. 110:3.

Swa nonon’hwa eka ndyangu lowu nga ni vana lavatsongo leswaku wu rhurha, wu siya maxaka, kaya ra wona ni ntirho wa ku tihanyisa ivi wu famba wu ya eka mbango lowuntshwa hi laha ku heleleke. Ku rhurha ku nga ha lava leswaku mi sungula xiyimo lexi hambaneke swinene xa ku hanya, naswona minkarhi yin’wana mi dyondza ririmi lerintshwa. Ku nga khathariseki sweswo, magidi ya Timbhoni to karhi ni mindyangu va rhurhile leswaku va ta kota ku pfuna van’wana leswaku va dyondza hi malunghiselelo ya Yehovha ya rirhandzu ya vutomi lebyi nga heriki.

Timbhoni ta Yehovha tin’wana ti swi amukele hi ku hatlisa ivi ti rhurha eku heleni ka va-1950; van’wana hi va-1960; vo tala hi va-1970. Naswona ku rhurha loku ka Timbhoni ti ya etindhawini leti ku nga ni xilaveko lexikulu eka tona ka ha ya emahlweni ni sweswi.

Xana va ta va huma hi kwihi? Vo tala swinene va huma le Australia, Canada, New Zealand ni le United States. Vo tala va huma le Britain, Furwa na Jarimani. Van’wana va huma le Austria, Belgium, Denmark, Finland, Italy, Japani, Riphabliki ra Korea, Norway, Spain, Sweden na Switzerland. Loko nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha yi kurile le Argentina, Brazil, Mexico, ni le matikweni man’wana ya Latin Amerika, na wona ma humese vatirhi lava rhandzaka ku tirha ematikweni man’wana laha ku nga ni xilaveko lexikulu. Hi laha ku fanaka, le Afrika vatirhi lava hisekaka va rhurhele ematikweni man’wana hi ku landzelelana leswaku va pfuneta ku nyikela vumbhoni.

Xana va rhurhele etindhawini tihi? Ematikweni yo kota Afghanistan, Malaysia na Senegal, ni le swihlaleni swo tanihi Réunion na St. Lucia. Kwalomu ka 1 000 va rhurhele le Ireland, laha va tirheke minkarhi yo hambana-hambana yo leha. Nhlayo leyi xiyekaka yi ye le Iceland, hambi leswi ri nga ni vuxika byo leha, lebyi hlwelaka ku xa, naswona van’wana va tshame kona, va hundzuka timhandzi ta mavandlha naswona va pfuna lavantshwa hi rirhandzu. Ngopfu-ngopfu le Amerika Xikarhi ni le Dzonga ku endliwe swo tala leswinene. Timbhoni to tlula 1 000 ti rhurhele le Colombia, to tlula 870 ti ye le Ecuador, to tlula 110 ti ye le El Salvador.

Harold na Anne Zimmerman a va ri exikarhi ka lava va nga rhurha. Va tshame va tirha tanihi varhumiwa le Etiyopiya. Hambi swi ri tano, hi 1959, loko va ri karhi va tiyisisa malunghiselelo ya ku rhurhela le Colombia va suka le United States leswaku va ya hlanganyela eku hangalaseni ka rungula ra Mfumo, a va ri karhi va kurisa mune wa vana, lava hi vukhale a va sukela eka ntlhanu wa tin’hweti ku ya emalembeni ya ntlhanu. Harold u rhange a famba a ya lava ntirho. Loko a fika etikweni lero, swiviko swa mahungu ya kwalaho swi n’wi karhatile. A ku ri karhi ku lwiwa nyimpi ya xin’wana-manana leyi nga riki enawini, naswona a ku dlayiwa vanhu vo tala endzeni ka tiko. U tivutisile, ‘Xana hakunene ndzi rhandza ku tisa ndyangu wa mina leswaku wu ta hanya eka swiyimo swo tani?’ U kambisise mianakanyo ya yena leswaku a kuma xikombiso kumbe nawu wa Bibele lowu nga ta n’wi kongomisa. Lexi a nga xi tsundzuka ku ve mhaka ya tinhlori leti nga chava ivi ti tlhelela emixaxeni ti ri ni xiviko lexo biha hi ta Tiko leri Tshembisiweke. (Tinhl. 13:25–14:4, 11) Leswi swi n’wi pfune ku endla xiboho lexinene; a a nga swi lavi ku fana na tona! Hi ku hatlisa u lunghiselele leswaku ndyangu wa yena wu ta. Ntirho wo tihanyisa a nga wu kumanga, ku kondza mali ya vona yi hunguteka, va sala ni tidolara tinharhu ntsena ivi a wu kuma, kambe a va ri na swona swilo leswi lavekaka. Mpimo wa nkarhi wa ntirho lowu a a fanele ku wu tirha leswaku a kota ku hlayisa ndyangu wa yena a wu cinca-cinca hi ku ya hi malembe, kambe minkarhi hinkwayo u lwele ku rhangisa Mfumo emahlweni. Loko va sungula va ya le Colombia, a ku ri ni Timbhoni ta kwalomu ka 1 400 etikweni hinkwaro. Ku sukela kwalaho va vone ku andza loku hlamarisaka!

Eka Timbhoni ku tirha laha xilaveko xi nga xikulu kona a swi lavi leswaku minkarhi hinkwayo munhu a ya etikweni rin’wana. Magidi ya Timbhoni ni mindyangu ya tona ti rhurhele eka tindhawu tin’wana, kona ematikweni ya ka vona. Ndyangu wa le Bahia State, Brazil, wu rhurhele edorobeni ra Prado, laha a ku nga ri na Timbhoni. Ku nga khathariseki minkaneto ya vafundhisi, va tshame malembe manharhu va tirha edorobeni rolero ni le tindhawini leti ri rhendzeleke. Va xave muako wa kereke leyi nga ha tirhisiwiki ivi va wu hundzula Holo ya Mfumo. Hi ku hatlisa, a ku ri na Timbhoni leti chivirikaka to tlula dzana endhawini yoleyo. Naswona sweswo a ko va masungulo ntsena.

Varhandzi va ku lulama lava hambetaka va andza le Latin Amerika va angula kahle eka xirhambo xa Pisalema 148 lexi nge: ‘Dzunisani Yehovha n’wina vanhu va misava, n’wina tinxaka ta matiko.’ (Tindzimana 1, 7-11) Entiyisweni, hi 1975 a ku ri ni vadzunisi va Yehovha etikweni rin’wana ni rin’wana le Latin Amerika. Xiviko xa lembe rero xi kombise leswaku vahuweleri va 80 481 lava hleriweke va va mavandlha ya 2 998, a va tirha le Mexico. Van’wana va 24 703, emavandlheni ya 462, a va vulavula hi vuhosi bya Yehovha le Amerika Xikarhi. Naswona le Amerika Dzonga, a ku ri ni vadzunisi va Yehovha va le rivaleni va 206 457 emavandlheni ya 3 620.

Ku Fikelela Swihlala Swa Pacific

Loko ku andza lokukulu ku ri karhi ku ya emahlweni le Amerika Dzonga, Timbhoni ta Yehovha a ti ri karhi ti yisa nyingiso eka swihlala swa Pacific. Kona ku ni madzana ya swihlala leswi hangalakeke exikarhi ka Australia ni le Tiamerika, leswi swo tala swa swona swi nga switsongo swinene. Swin’wana swa swona swi akiwe hi mindyangu yi nga ri yingani ntsena; swin’wana, hi makume ya magidi ya vanhu. Le ku sunguleni ka va-1950, hikwalaho ka xihlawu-hlawu xa valawuri a swi nonon’hwa leswaku Sosayiti ya Watch Tower yi rhumela varhumiwa eka swihlala swo tala swa leswi. Kambe vanhu lava tshamaka kwalaho na vona a va fanele ku twa hi ta Yehovha ni Mfumo wa yena. Leswi swi twanana ni vuprofeta lebyi rhekhodiweke eka Esaya 42:10-12, lebyi nge: “Yimbelelani Yehova e risimu le’rintŝha, yimbani ŝiḍuniso ŝa yena e makuṅwini ya misav̌a . . . A ku v̌uriwe ŝihlaleni e ku ḍuneka ka yena!” Xisweswo, hi 1951, entsombanweni le Sydney, Australia, maphayona ni valanguteri va swifundzha lava a va tsakela ku hlanganyela eku hangalaseni ka rungula ra Mfumo eswihlaleni va rhamberiwe ku hlangana na Makwerhu Knorr. Hi nkarhi wolowo kwalomu ka vatirhi vo tirhandzela va 30 va sungule ku chumayela eswihlaleni swa tindhawu to hisa.

Exikarhi ka vona a ku ri na Tom na Rowena Kitto, lava hi ku hatlisa va nga tikuma va ri le Papua, laha a ku nga ri na Timbhoni hi nkarhi wolowo. Va sungule ntirho exikarhi ka Valungu le Port Moresby. Hi ku hatlisa, a va tirhisa madyambu le Hanuabada, leyi vitaniwaka “Muti Lowukulu,” va ri ni ntlawa wa vanhu va le Papua va 30 ku ya ka 40 lava a va ri ni ndlala ya ntiyiso wa moya. Rito ri hangalake ri suka eka vona ri ya eka miti yin’wana. Hi ku hatlisa, Makerema ma rhumele vayimeri ma kombela leswaku ku khomiwa dyondzo ya Bibele na wona. Kutani ndhuna yo huma le Haima yi tile yi va kombela yi ku: “Ndzi kombela mi ta mi ta dyondzisa vanhu va mina ntiyiso!” Kutani ntiyiso wu hangalaka hi ndlela yoleyo.

Mpatswa wun’wana, John na Ellen Hubler, va ye le New Caledonia leswaku va ya simeka ntirho kona. Loko va fika hi 1954, a va ri na mpfumelelo wo tshama n’hweti yin’we tanihi vavalangi. Kambe John u kume ntirho wo tihanyisa, kutani leswi hi swona swi nga va pfuna leswaku va lehiseriwa nkarhi. Hi ku famba ka nkarhi, Timbhoni tin’wana—ti ri 31 hinkwato—na tona ti rhurhele kona. Eku sunguleni, a va tirha etindhawini leti nga toxe leswaku va nga xiyiwi ngopfu hi vanhu. Endzhaku, va sungule ku chumayela entsindza, Nouméa. Vandlha ri sunguriwile. Kutani hi 1959, xirho xa Catholic Action xi kume xikhudlha xa nkoka eka hulumendhe. Timbhoni a ti nga ha endleriwi mimpfuxeto leyintshwa ya mpfumelelo wo tshama. Va ka Hubler va boheke ku famba. Tibuku ta Watch Tower ti yirisiwile. Kambe, mahungu lamanene ya Mfumo a ma dzime timitsu, naswona nhlayo ya Timbhoni yi hambete yi andza.

Le Tahiti vanhu vo tala va kombise ku tsakela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha loko vamakwerhu va va endzele swa nkarhinyana. Kambe hi 1957, Timbhoni ta kwalaho a ti nga ri kona, ntirho wa vona a wu yirisiwile, naswona varhumiwa va Watch Tower va aleriwe ku nghena. Hambi swi ri tano, Agnes Schenck muaka-tiko wa le Tahiti loyi hi nkarhi wolowo a a tshama le United States, u ve un’wana wa Timbhoni ta Yehovha. Endzhaku ko twa hi ta xilaveko xa vahuweleri va Mfumo le Tahiti, yena, nuna wa yena ni n’wana wa vona wa mufana va teke riendzo ra xikepe va suka le California hi May 1958. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, mindyangu yin’wana mimbirhi yi va landzerile, hambi leswi a va ta kuma mpfumelelo wo tshama tin’hweti tinharhu ntsena tanihi vavalangi. Eka lembe leri landzeleke, ku vumbiwe vandlha le Papeete. Naswona hi 1960 hulumendhe yi amukele vandla ra Timbhoni ta Yehovha leri hleriweke ximfumo.

Leswaku va kota ku hangalasa rungula ra Mfumo, vamakwerhu va xisati vambirhi va varhumiwa loko va ri karhi va tlhelela exiavelweni xa vona va hundze hi le ka xaka rin’wana exihlaleni xa Niue. N’hweti leyi va nga yi heta kwalaho a yi ri ni mihandzu; a va tele lava tsakelaka. Kambe loko xikepe lexi landzeleke lexi fambaka exikarhi ka swihlala xi fika, va boheke ku famba. Hambi swi ri tano, hi ku hatlisa, Seremaia Raibe wa le Fiji u kume ntirho eka Ndzawulo ya Mintirho ya Mani na Mani le Niue ivi a tirhisa nkarhi wa yena lowu a nga ntshunxeka ha wona leswaku a chumayela. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka ntshikilelo wa vafundhisi, mpfumelelo wo tshama wa Makwerhu Raibe wu herisiwile endzhaku ka tin’hwetinyana, naswona hi September 1961 Huvo ya Nawu yi kunguhate ku nga ha pfumeleri Timbhoni ta Yehovha tin’wana leswaku ti nghena etikweni. Ku nga khathariseki sweswo, ku chumayela mahungu lamanene ku ye emahlweni. Njhani? Timbhoni ta kwalaho, hambi leswi a ta ha ri tintshwa, ti ye emahlweni ti tirhela Yehovha. Nakambe, hulumendhe ya kwalaho ana a yi pfumerile leswaku William Lovini, loyi a a ri Muniue hi ndhavuko kambe loyi a a tshama le New Zealand, a ta tirha kwalaho. Ha yini a a hisekela ku tlhelela le Niue? Hikuva a a ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha naswona a lava ku ya tirha laha xilaveko a xi ri xikulu. Hi 1964 nhlayo ya Timbhoni kwalaho yi tlakuke yi ya ka 34.

Hi 1973, David Wolfgramm, muaka-tiko wa le Tonga, ni nsati wa yena ni vana va nhungu, a va tshama endlwini ya manyunyu le New Zealand. Kambe va yi siyile va ya le Tonga leswaku va yisa timhaka ta Mfumo emahlweni. Loko va ri kwale va hlanganyele eku susumeteni ka ntirho wu ya emahlweni eswihlaleni swa Tonga swa kwalomu ka 30 leswi nga ni vaaki.

A ku laveka nkarhi, matshalatshala, ni mali leswaku va fikelela swihlala. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti languta vutomi bya vanhu-kulobye tanihi bya risima naswona ti endla matshalatshala hinkwawo ku va pfuna leswaku va pfuneka hi lunghiselelo ra Yehovha ra rirhandzu ra vutomi lebyi nga heriki emisaveni leyintshwa ya yena.

Ndyangu lowu nga xavisa purasi ra wona le Australia ivi wu rhurhela eka xin’wana xa swihlala swa le Pacific wu hlamusele ndlela leyi wu titwaka ha yona hi ku komisa wu ku: “Loko hi twa vanhu va le swihlaleni leswi va vula leswaku va kale va tiva Yehovha, ni ku va twa va vitana vana va hina vana va vona, hikuva va va rhandza hi mhaka ya ntiyiso, ku vona swilaveko swa Mfumo ni ku hlanganyela ka vona ku ya ku kula, ku twa vanhu lava va rirhandzu va ku: ‘Vana va mina va ta teka ni ku tekiwa ntsena eHosini,’ endzhaku ka loko va hete malembe xidzana yo tala va tirhisa ndlela ya ndhavuko ni ya le Vuxeni ya vukati, ku va vona va ololoxa ni ku basisa swiyimo swa vukati leswi rharhanganeke, . . . ku va vona va hlaya etlhelo ka ndlela loko va ri karhi va risa tihomu, ku tiva leswaku endzhaku ka ntirho wo tika wa le masin’wini ya rhayisi va burisana hi ku hoxa ka vugandzeri bya swifaniso, ku xonga ka vito ra Yehovha exitolo xa kwalaho ni le ka tindhawu tin’wana, ku vona mukhegula wa Muindiya a ku vitana makwerhu ivi a kombela ku famba na wena leswaku mi ya byela ntlhambi hi ta Xikwembu xa ntiyiso . . . Hinkwaswo swi engetela hakelo leyi nga ringanisiwiki ya ku va hi teke goza leri hi ri tekeke ra ku amukela xirhambo lexi humaka ePacific Dzonga.”

Hambi swi ri tano a ku nga ri vanhu va le swihlaleni swa Pacific ntsena lava a va yingisela. Ku sukela hi 1964, maphayona lama nga ni ntokoto lama humaka le Philippines a ma averiwe ku ya seketela varhumiwa lava hisekaka lava ana se a va tirha le Hong Kong, Indonesia, Riphabliki ra Korea, Laos, Malaysia, Taiwan, Thailand na Vietnam.

Loko Va Langutane Ni Ntshikilelo Wa Ndyangu Ni Wa Vanhu Va Tiko

Loko munhu a va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, a hi minkarhi hinkwayo ndyangu wa yena ni vanhu va tiko va amukelaka leswi swi ri xiboho xa munhu hi xiyexe.—Mt. 10:34-36; 1 Pet. 4:4.

Vo tala va lava va veke Timbhoni ta Yehovha le Hong Kong a ku ri vantshwa. Kambe vantshwa lava va ve hansi ka ntshikilelo lowukulu swinene eka mafambiselo lama rhangisaka dyondzo ya le henhla ni mintirho leyi hakelaka swinene. Vatswari va languta vana va vona tanihi mpindzulo lowu nga ta va sirheleta leswaku va hanya hi vulovolovo eka malembe ya vona yo hetelela. Hi xikombiso, loko vatswari va jaha ra le Kwun Tong va vone leswaku dyondzo ya n’wana wa vona ya Bibele, ku va kona eminhlanganweni, ni ntirho wakwe wa nsimu a swi ta n’wi kavanyeta eku tikumeleni ka mali, va ye va n’wi kaneta swinene. Tata wa yena u n’wi hlongorise hi banga ro tsemelela nyama; mana wa yena a n’wi tshwutela exikarhi ka vanhu. Va hambete va n’wi rhuketela tin’hweti to hlaya handle ko wisa. Eka nkarhi wun’wana u vutise vatswari va yena: “Xana a mi nga ndzi kurisi hi ku ndzi rhandza?” Kutani va hlamule va ku: “Doo, hi ku kurisele ku kuma mali!” Ku nga khathariseki sweswo, jaha leri ri hambete ri rhangisa vugandzeri bya Yehovha emahlweni; kambe loko a suka ekaya, u ye mahlweni a pfuna vatswari va yena hi mali hi laha a kotaka ha kona, hikuva a swi tiva leswaku sweswo swi ta tsakisa Yehovha.—Mt. 15:3-9; 19:19.

Hakanyingi ntshikilelo lowukulu wu huma eka vanhu lava mi nga tshama na vona ekusuhi swinene ku tlula eka vanhu va le ndyangwini. Un’wana loyi a voneke sweswo a ri Fuaiupolu Pele, le Samoa Vupela-dyambu. A swi langutiwa swi ri vuhunguki exikarhi ka vanhu va le Samoa ku tshika mikhuva ya ndhavuko ni vukhongeri bya vakokwa wa wena, naswona Pele a swi tiva leswaku u ta vutisiwa ni ku tshinyiwa swinene. U dyondze hi matimba ivi a khongela eka Yehovha hi ku hiseka. Loko a vitaneriwa enhlengeletanweni hi ndhuna-nkulu ya ndyangu le Faleasiu, u hlangane na tsevu wa tindhuna, swivulavuri swinharhu, khume ra vafundhisi, vadyondzisi vambirhi va ta vukhongeri, ndhuna leyikulu leyi a yi ri murhangeri ni vavanuna ni vavasati lavakulu va ndyangu. Va n’wi rhuketerile va n’wi sola kun’we ni xirho xin’wana xa ndyangu lexi a xi tsakela Timbhoni ta Yehovha. Ku sungule ku kanetana; ku kondza ku va awara ya mune ni mixo. Van’wana lava a va ri kona swi va nyangatsile leswi Pele a tirhisa Bibele, ivi va huwelela: “Susa Bibele yoleyo! Tshiketa Bibele yoleyo!” Kambe eku heteleleni ndhuna leyikulu hi rito ro tsana yi te: “Pele, u hlurile.” Kambe Pele u hlamule a ku: “Ndzi khomele, Nkulukumba, a ndzi hlulanga. Evusikwini bya namuntlha u twe rungula ra Mfumo. Ntshembo wa mina lowukulu hi leswaku u ta ri hlayisa.”

Loko Ku Ri Ni Nkaneto Lowukulu Wa Vafundhisi

Varhumiwa va Vujagana va fike le swihlaleni swa Pacific hi va-1800. Etindhawini to tala, a va fika hi ku rhula; kun’wana a va sirheleriwa hi mavuthu ya nyimpi. Etindhawini tin’wana va avelane tiko hi ku ya hi “xikhundlha xa munhu.” Kambe ku ve na tinyimpi ta vukhongeri, laha eka tona Makhatoliki ni Maprotestente va nga lwela ku lawulana. “Varisi” lava va vukhongeri, vafundhisi, va tirhise tindlela hinkwato leti va ti koteke leswaku va sivela Timbhoni ta Yehovha ku nghena laha va ku xiyaka tanihi le mfun’weni wa vona. Minkarhi yin’wana va tshikilele valawuri leswaku va hlongola Timbhoni eka swihlala swin’wana. Minkarhi yin’wana va tiendlele milawu ya vona.

Eka xihlala xa New Britain, emutini wa Vunabal, ntlawa lowu humaka eka nyimba ya Vasulka wu tsakele ntiyiso wa Bibele. Kambe hi Sonto yin’wana hi 1959, loko John Davison a ri karhi a fambisa dyondzo ya Bibele na vona, ntshungu wa Makhatoliki, lowu nga rhumiwa hi mudyondzisi wa khatekizimu ya Khatholiki, wu nghene hi ku sindzisa endlwini ivi wu yimisa dyondzo hi ku huwelela ni ku karhata. Va swi vikile eka maphorisa ya le Kokopo.

Ku ri na ku lahla tinyimpfu, Timbhoni ti tlhelerile vhiki leri landzeleke leswaku ti ya emahlweni ti nyikela mpfuno wa moya eka vanhu lava tlangelaka va le Vunabal. Muprista wa Khatoliki na yena a a ri kona, hambi leswi vanhu va le mutini a va nga n’wi rhambanga, naswona u te ni madzana ya Makhatoliki yan’wana ya nyimba yin’wana. Endzhaku ka loko muprista a va kuceterile, vanhu va kereke ya yena va rhuketele Timbhoni, va va tshwutela, va va yimisela swibakele, ivi va handzula ni Tibibele ta vanhu va le mutini, muprista yena a yima a khondle mavoko a ri karhi a n’wayitela. Maphorisa lama nga ringeta ku lawula xiyimo a ma vonaka ma hlamarisiwile ni ku nyangatseka. Vanhu vo tala va le mutini na vona va chavisiwile. Kambe munhu un’we wa le mutini u tikombe a ri ni xivindzi ivi a yima a tiyile eka leswi a a swi tiva leswaku i ntiyiso. Sweswi, vo tala va madzana va kwale xihlaleni va endle leswi fanaka.

Hambi swi ri tano, a hi vadyondzisi hinkwavo va vukhongeri lava kombiseke moya wa vukaneti eka Timbhoni ta Yehovha. Shem Irofa’alu, le Swihlaleni swa Solomon, u titwe a ri ni vutihlamuleri lebyikulu eka lava a va n’wi tshembile tanihi murhangeri wa vona wa vukhongeri. Endzhaku ko hlaya buku ya Sosayiti ya Watch Tower leyi nge From Paradise Lost to Paradise Regained, u swi xiyile leswaku un’wana a a n’wi hemberile. Hi nkongomiso wa yena, yena swin’we ni vadyondzisi van’wana va vukhongeri va yingisele mimbulavurisano leyi va veke na yona ni Timbhoni, va vutisa swivutiso, ivi va languta matsalwa ya Bibele. Kutani va pfumerile leswaku va lava ku va Timbhoni ta Yehovha, ivi va ya emahlweni va hundzula tikereke ta le swimitanini swa ka vona swa 28 ti va Tiholo ta Mfumo.

Boboma Ra Ntiyiso Leri Khulukaka Hi Rivilo eAfrika

Ku endliwe matshalatshala lamakulu ngopfu-ngopfu eku sunguleni ka va-1920 leswaku vanhu eswiphen’wini hinkwaswo swa Afrika va ta kuma nkarhi wo tiva Yehovha, Xikwembu xa ntiyiso, naswona va pfuneka hi malunghiselelo ya yena ya rirhandzu. Loko nyimpi ya vumbirhi ya misava yi hela, a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha leti hisekaka ematikweni ya 14 eka tiko-nkulu ra Afrika. Matiko man’wana ya 14 ya le Afrika ma fikeleriwile hi rungula ra Mfumo, kambe a ku nga ri na Timbhoni leti vikaka hi ku hiseka eka wona ku fikela hi 1945. Eka malembe ya 30 lama landzeleke, ku fikela hi 1975, ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ku fikelele matiko man’wana ya 19 eAfrika. Kwalomu ka matiko lawa hinkwawo, swin’we ni swihlala leswi nga ekusuhi, ku sunguriwe mavandlha—yo hlayanyana ematikweni man’wana, yo tlula gidi le Zambia, ni ya kwalomu ka magidi mambirhi le Nigeria. Xana leswi hinkwaswo swi endleke njhani?

Ku hangalasiwa ka rungula ra Mfumo a ku fana ni boboma ra mati lama tsutsumaka. Hakanyingi boboma ra mati ri tsutsuma swinene endzeni ka milambu, hambi leswi kun’wana ri fikaka ni le misaveni leyi nga ekusuhi; naswona loko xihinga xi siva ndlela, mati ma pfula ndlela yin’wana kumbe ma hlengeletana ma va ni matimba ma kota ku hundza hi le henhla ka xona.

Sosayiti ya Watch Tower yi tirhise maendlelo ya yona ya nhlengeletano, hi ku avela vatirheli va nkarhi hinkwawo—maphayona, maphayona yo hlawuleka ni varhumiwa—yi va yisa ematikweni laha ku nga chumayeriwa switsongo kumbe ku nga si chumayeriwaka. Kwihi na kwihi laha va yeke kona, va rhambe vanhu leswaku va ‘nwa mati ya vutomi va nga hakeli.’ (Nhlav. 22:17) Hi xikombiso, le Afrika n’walungu, mune wa maphayona yo hlawuleka yo huma le Furwa ma yise xirhambo xexo eka vanhu va le Algeria hi 1952. Hi ku hatlisa muvhumbhi wa kwalaho u amukele ntiyiso, a xiya leswaku u fanele a tshika ntirho wa yena leswaku a ta tsakisa Yehovha, kutani a sungula ku nyikela vumbhoni eka khale ka vapfuniwa vakwe. (Det. 18:10-12) Maphayona ma tirhise buku leyi nge “Let God Be True” hi ndlela leyi humelelaka leswaku ma pfuna vanhu lava tshembekaka leswaku va vona ku hambana exikarhi ka Bibele leyo Kwetsima ni mikhuva ya vukhongeri. A yi ri ni matimba swinene eku ntshunxeni ka vanhu eka mikhuva ya vukhongeri bya mavunwa lerova mufundhisi a yimisela buku leyi ehenhla a ri eplatifomo ekerekeni a yi rhukana, a rhukana ni lava va yi hangalasaka ni lava a va yi hlaya.

Hi 1954 murhumiwa u hlongoriwile le Spain ra Khatoliki hikwalaho ko dyondzisa Bibele handle ka mpfumelelo wa vafundhisi; kutani eka lembe leri landzeleke, yena ni munghana wa yena wa phayona va chumayele le Morocco. Hi ku hatlisa va joyiniwe hi ndyangu wa vanhu va ntlhanu wa Timbhoni ta Yehovha lava a va hlongoriwile le Tunisia, laha ku pfukeke mpfilumpfilu loko mpatswa wa Vayuda wu amukele Yesu tanihi Mesiya, naswona hi ku hatlisa va sungule ku avelana ripfumelo ra vona ni van’wana. Ku ya le dzongeni, maphayona yo huma eGhana ma rhumeriwe le Mali hi 1962. Endzhakunyana, maphayona ya Mafurwa lama tirhaka le Algeria na wona ma komberiwe ku ya pfuna le Mali. Hikwalaho, nhlayo leyi vonakaka ya lava endzhaku va veke Timbhoni kwalaho va nghenele ntirho wa nkarhi hinkwawo. Hi 1966 maphayona yo hlawuleka ya nhungu yo huma le Nigeria ma sungule ku tirha le Niger, etikweni leri vaaki va hangalakeke, leri katsaka ni xiphemu xa Mananga ya Sahara. Loko maphayona mambirhi yo hlawuleka, lama landzeriweke hi mune wa varhumiwa lava leteriweke le Xikolweni xa Gilead ma rhumeriwe le Rhodesia N’walungu (laha sweswi ku nga Zambia) hi 1963, Burundi ri kume nkarhi wo twa rungula ra Mfumo.

Nakambe a ku ri ni varhumiwa le Etiyopiya eku sunguleni ka va-1950. Hulumendhe ya Etiyopiya a yi lava leswaku va aka ndhawu ya vurhumiwa va ta dyondzisela vanhu kona, naswona sweswo va swi endlile. Kambe, ku engetela kwalaho, a va khomekile hi ku dyondzisa Bibele, naswona hi ku hatlisa a ku ri na vanhu lava hambetaka va ta ekaya ra varhumiwa, siku rin’wana ni rin’wana ku fika vanhu vantshwa va ta kombela leswaku un’wana a ta a ta va pfuna ku twisisa Bibele. Eka makume manharhu ya malembe endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, matiko ya 39 etiko-nkulu ra Afrika ma pfunekile hi mpfuno wa varhumiwa vo tala lava leteriweke le Gilead.

Hi nkarhi wolowo, mati ya ntiyiso a ma khulukela etindhawini leti omeke hi tlhelo ra moya, ma tisiwa hi Timbhoni ta Yehovha leti mintirho ya tona a yi ti hlanganisa ni vanhu van’wana. Hi xikombiso, Timbhoni leti humaka le Egipta leti ntirho wa tona wu ti boheke leswaku ti rhurhela le Libya hi 1950, ti chumayele hi ku hiseka hi nkarhi lowu ti tshunxekeke ha wona. Hi rona lembe rolero Mbhoni leyi a yi ri n’wamabindzu wa swa tiwulu, yi rhurhele le Khartoum, eSudan ni ndyangu wa yona, yi suka le Egipta. U swi endle mukhuva ku chumayela vaxavi emahlweni ko va xavisela. Un’wana wa Timbhoni to sungula le Senegal (leri hi nkarhi wolowo a ri ri xiphemu xa French West Africa) u ye kwalaho hi 1951, tanihi muyimeri wa feme ya swa mabindzu. Nakambe u tlangele vutihlamuleri bya yena tanihi Mbhoni ya La nge Henhla-henhla. Hi 1959, mayelana ni ntirho wa yona wa ku tihanyisa, Mbhoni yin’wana yi ye le Fort-Lamy (laha sweswi ku nga N’Djamena), etikweni leri endzhaku ri veke Chad, ivi yi tirhisa nkarhi wa yona yi hangalasa rungula ra Mfumo etikweni rero. Ematikweni lama nga ekusuhi na Niger a ku ri ni vaxavisi lava a va ri Timbhoni ta Yehovha; kutani, loko maphayona yo hlawuleka ma ri bizi le Niger ku sukela hi 1966 ku ya emahlweni, vaxavisi lava na vona a va ri karhi va chumayela eka vanhu lava a va huma le Niger lava a va xaviselana na vona. Naswona Timbhoni timbirhi leti vavanuna va tona a va ye le Mauritania hi ntirho hi 1966 ti tirhise nkarhi lowu ku chumayela endhawini leyi.

Vanhu lava a va phyuphyisiwe hi ‘mati ya vutomi’ va avelane wona ni van’wana. Hi xikombiso, hi 1947 munhu loyi a nga tshama a va kona eminhlanganweni kambe yena n’wini a nga ri un’wana wa Timbhoni ta Yehovha u rhurhele le Cameroon le Ubangi-Shari (laha sweswi ku nga Central African Republic). Hi ku twa hi ta wanuna wa le Bangui loyi a tsakela Bibele swinene, hi tintswalo u endle malunghiselelo ni hofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le Switzerland leswaku yi n’wi rhumela buku. Etienne Nkounkou, n’wini wa yona u swi tsakele swinene swakudya swa moya leswi a yi swi khomile, naswona vhiki rin’wana ni rin’wana a hlayela ntlawa wa van’wana lava tsakelaka. Va tihlanganise ni yindlu-nkulu ya Sosayiti. Loko vutivi bya vona byi ya byi engeteleka, ntlawa wolowo wa dyondzo wu ve ntlawa wo chumayela. Hambi leswi ntshikilelo wa vafundhisi wu endleke leswaku hulumendhe yi yirisa tibuku ta Watch Tower, Timbhoni leti letintshwa ti hambete ti chumayela hi Bibele ntsena. Vanhu va le tikweni rolero va swi rhandza ku twa mimbulavurisano ya Bibele, kutani hi nkarhi lowu tibuku tin’wana ta Sosayiti ti nga pfumeleriwa hi 1957, Timbhoni ana se a ti ri kwalomu ka 500.

Loko Ku Va Ni Swihinga

Loko swihinga swi sivela nkhuluko wa mati lama nyikaka vutomi, hi ku hatlisa ma phohle hi ndlela yin’wana. Ayité Sessi, phayona leri humaka le Dahomey (laha sweswi ku nga Benin), u tshame a chumayela xinkarhana le French Togo (laha sweswi ku nga Togo) hi 1949 loko hulumendhe yi n’wi sindzise leswaku a suka. Kambe eka lembe leri landzeleke Akakpo Agbetor, khale ka mubi wa xibakele, loyi hi ndhavuko a humaka le Togo, u tlhelele etiko-xikaya ra ka vona swin’we ni makwavo. Hikwalaho ka leswi a velekeriwe etikweni leri, u swi kotile ku nyikela vumbhoni hi ku ntshunxeka swinene, ni ku khoma minhlangano. Hambi leswi maphayona lama a ma ri eswiavelweni le Fernando Po (laha sweswi ku nga xiphemu xa Equatorial Guinea) kwalomu ka 1950 ma hlongoriweke hi ku hatlisa hikwalaho ka leswi vukhongeri bya wona a byi nga laveki, endzhakunyana Timbhoni tin’wana ti swi kotile ku kuma mintirho leyi nga ti pfumelela ku tshama endhawini yoleyo. Kavula, hi ku twanana ni xileriso xa Yesu, va chumayerile.—Mar. 13:10.

Hi 1959 Emmanuel Mama, mulanguteri wa xifundzha le Ghana, u rhumeriwe mavhiki ma nga ri mangani le Upper Volta (leri sweswi ri vitaniwaka Burkina Faso) naswona u swi kotile ku vula vumbhoni entsindza le Ouagadougou. Kambe a ku nga ri na Timbhoni leti a ti tshama etikweni rolero. Endzhaku ka mune wa malembe, Timbhoni ta nkombo, leti hi ndhavuko a ti huma eTogo, Dahomey (laha sweswi ku nga Benin), ni le Congo, ti rhurhele le Ouagadougou ivi ti lava mintirho leswaku ti ta kota ku tirha endhawini leyi. Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, ti joyiniwe hi maphayona yo hlayanyana yo hlawuleka lama humaka le Ghana. Hambi swi ri tano, hikwalaho ka ntshikilelo wa vafundhisi eka valawuri, hi 1964, Timbhoni ti nga si heta ni lembe kwalaho, ti khomiwile, ti khotsiwa masiku ya 13, ivi ti hlongoriwa etikweni. Xana matshalatshala ya vona ya tirhile? Emmanuel Johnson, muaka-tiko wa kwalaho, a a ku tiva laha ntiyiso wa Bibele wu nga kumiwaka kona. U ye emahlweni a dyondza ni Timbhoni ta Yehovha hi ku tsala mapapila, ivi a khuvuriwa hi 1969. Ina, ntirho wa Mfumo a wu simekiwile etikweni rin’wana nakambe.

Loko ku endliwe xikombelo xa tivhisa leti nga ta pfumelela varhumiwa lava leteriweke eGilead leswaku va ya tirha le Ivory Coast (leri sweswi ri vitaniwaka Côte d’Ivoire), valawuri va Mafurwa va ale ku va pfumelela. Kutani, hi 1950, Alfred Shooter, la humaka le Gold Coast (laha sweswi ku nga Ghana), u rhumeriwe entsindza wa Ivory Coast tanihi phayona. Loko se a tshamisekile, nsati wa yena u n’wi joyinile; naswona endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, mpatswa wa varhumiwa, Gabriel na Florence Paterson, va tile. Ku ve na swiphiqo. Siku rin’wana va tekeriwe tibuku ta vona hikuva a ti nga pfumeleriwanga hi hulumendhe, naswona vamakwerhu va rihisiwile. Kambe endzhaku va kume tibuku ta vona ti ri karhi ti xavisiwa endhawini ya mabindzu, ivi va ti xava hinkwato leswaku va ta ti tirhisa hi ndlela leyi pfunaka.

Hi nkarhi lowu fanaka, vamakwerhu lava va endzele tihofisi to hambana-hambana ta hulumendhe va ri karhi va ringeta ku kuma tivhisa ta nkarhi hinkwawo. Nkul. Houphouët-Boigny, loyi endzhaku a veke muungameri wa Ivory Coast, u tinyiketele ku va pfuna. U te: “Ntiyiso, a wu na ndzilakana ni kan’we. Wu fana ni nambu lowu khulukaka hi matimba; hambi wo wu akela damu wu ta khapa edan’wini rero.” Loko muprista wa Khatoliki ni mufundhisi wa Methodist va ringete ku kavanyeta, Ouezzin Coulibaly, muyimeri wa hulumendhe u te: “Ndzi yimela vanhu va tiko leri. Hi hina vaaka-tiko naswona ha ti rhandza Timbhoni ta Yehovha, kutani hi lava leswaku ti tshama kwala tikweni leri.”

Vadyondzisiwa Lava Yingisaka Hakunene

Loko Yesu a nyikela swiletelo swa ‘ku endla vanhu va matiko hinkwawo vadyondzisiwa,’ nakambe u lerise leswaku lava a va ta va vadyondzisiwa—lava a va pfumela eka tidyondzo ta Kreste naswona va ti tirhisa—a va fanele ku khuvuriwa. (Mt. 28:19, 20) Ku twanana ni leswi, ku ni lunghiselelo ra nkhuvulo eka vadyondzisiwa lavantshwa hi nkarhi wa tinhlengeletano ni mintsombano ya nkarhi na nkarhi ya Timbhoni ta Yehovha. Nhlayo ya lava khuvuriwaka yi nga ha va yi ri yitsongo. Hambi swi ri tano, entsombanweni wa le Nigeria hi 1970, a ku ri na Timbhoni letintshwa ta 3 775 leti khuvuriweke. Kambe xikongomelo a hi tinhlayo letikulu.

Loko hi 1956 ku xiyiwe leswaku van’wana le Gold Coast lava a va khuvuriwa a va nga si aka masungulo lamanene eka ripfumelo ra vona, ku sunguriwe lunghiselelo ra ku kambela vanhu lava yaka eku khuvuriweni. Valanguteri va vandlha va nyikiwe vutihlamuleri le Gold Coast leswaku va kambela un’wana ni un’wana wa lava yaka eku khuvuriweni leswaku va tiyiseka leswaku u ni vutivi lebyi faneleke bya ntiyiso wa Bibele, ni leswaku u hanya hi ku twanana ni mimpimanyeto ya Bibele, ni leswaku u yi twisisa kahle mindzhwalo leyi fambisanaka ni ku va Mbhoni ya Yehovha leyi tinyiketeleke, leyi khuvuriweke. Hi ku famba ka nkarhi, nongonoko lowu fanaka wu tirhisiwe emisaveni hinkwayo. Hi 1967 ebukwini leyi nge “Your Word Is a Lamp to My Foot” ku humesiwe rungula leri nga ni vuxokoxoko leswaku ri tirhisiwa ku pfuxeta tidyondzo ta xisekelo ta Bibele ni lava yaka eku khuvuriweni. Endzhaku ka malembe ya ntokoto, rungula leri antswisiweke ri humesiwe hi 1983 ebukwini leyi nge Ku Hleleriwa Ku Hetisisa Vutirheli Bya Hina.

Leswi se a ku tirhisiwa endlelo leri, xana swilaveko swa vanhu lava va nga dyondza switsongo kumbe va nga nghenangiki xikolo a swi xiyiwa?

Ku Langutana Ni Xiphiqo Xa Lava Nga Dyondzangiki

Hi 1957 United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization yi pimanyete leswaku kwalomu ka 44 wa tiphesente ta vaaki va misava va malembe ya 15 kumbe ku tlula a va nga koti ku hlaya kumbe ku tsala. Ku vikiwe leswaku ematikweni ya 42 le Afrika, eka mambirhi le Tiamerika, 28 le Asia, na mune le Oceania, tiphesente ta 75 ta vanhu lavakulu a va nga dyondzanga. Hambi swi ri tona, na vona a va lava nkarhi wo dyondza nawu wa Xikwembu leswaku va kota ku tilunghiselela ku va vafumiwa va Mfumo wa xona. Vo tala lava a va nga koti ku hlaya a va ri ni mianakanyo leyinene naswona a va swi kota ku tsundzuka swo tala leswi va swi tweke, kambe a va nga si swi kota ku tihlayela Rito ra Xikwembu hi voxe ni ku tirhisa swipfuno swo dyondza Bibele leswi kandziyisiweke.

Hi malembe yo tala van’wana lava nga Timbhoni va pfune vanhu lava a va lava ku dyondza ku hlaya. Hambi swi ri tano, hi 1949 na 1950, Timbhoni ta Yehovha ti sungule tidyondzo ta lava va nga dyondzangiki eka rin’wana ni rin’wana ra mavandlha ya vona ematikweni yo tala ya Afrika. Hakanyingi tidyondzo leti a ti khomeriwa eHolweni ya Mfumo, naswona eka tindhawu tin’wana muti hinkwawo a wu rhambiwa leswaku wu pfuneka hi nongonoko lowu.

Laha hulumendhe a yi seketela nongonoko lowu wa lava nga dyondzangiki, Timbhoni ta Yehovha ti tirhisane na yona hi ntsako. Hambi swi ri tano, etindhawini to tala, Timbhoni ti boheke ku endla ni ku tirhisa tibuku-mpfuno ta tona vini. Makume ya magidi ya vanhu, ku katsa ni magidi ya vavasati ni lava dyuhaleke, va pfuniwe ku va lava dyondzeke hi ku nghena tidyondzo leti fambisiwaka hi Timbhoni ta Yehovha. Hikwalaho ka ndlela leyi dyondzo a yi lunghiseleriwe ha yona, a va lo dyondza ku hlaya ni ku tsala ntsena kambe hi nkarhi lowu fanaka va tolovelane ni mintiyiso ya xisekelo ya Rito ra Xikwembu lero Kwetsima. Leswi swi va pfune leswaku va fanelekela ku hlanganyela entirhweni lowu Yesu a va leriseke wona, wa ku endla vadyondzisiwa. Vo tala va endle matshalatshala lamakulu yo dyondza ku hlaya hikwalaho ko navela ku wu endla hi ndlela leyi humelelaka.

Loko Mbhoni leyintshwa le Dahomey (laha sweswi ku nga Benin), le Afrika Vupela-dyambu, yi hlongoriwe hi n’wini wa muti hikwalaho ka leswi Mbhoni leyi a yi nga swi koti ku hlaya, Mbhoni leyi yi ehleketisisile hi ku hlula xiphiqo xexo. Ku engetela eku hlanganyeleni eka tidyondzo ta lava nga dyondzangiki, yena n’wini u endle matshalatshala lamakulu. Endzhaku ka mavhiki ya tsevu u tlhelele eka n’wini wa muti yoloye; wanuna loyi u hlamarile swinene ku twa munhu loyi eka nkarhinyana lowu hundzeke a nga dyondzanga, sweswi a ri karhi a n’wi hlayela Rito ra Xikwembu lerova na yena a kombisa ku tsakela leswi Mbhoni a yi swi dyondzisa. Hi ku famba ka nkarhi van’wana lava a va leteriwe eka tidyondzo leti ta lava nga dyondzangiki, va ve valanguteri lava famba-fambaka, va averiwa ku dyondzisa mavandlha yo tala. Swi ve tano hi Ezekiel Ovbiagele le Nigeria.

Ku Dyondzisa Hi Ku Tirhisa Swifaniso Leswi Famba-fambaka Ni Minkombiso Ya Ti-slide

Leswaku ku pfuniwa lava tsakelaka Bibele leswaku va vona vukulu bya nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka, ku humesiwe nkombiso wa swifaniso leswi famba-fambaka hi 1954. Nkombiso lowu wa The New World Society in Action, nakambe wu pfune vanhu ku tshika ku venga Timbhoni ta Yehovha.

Laha sweswi ku nga Zambia, hakanyingi a ku laveka muchini wo humesa gezi leswaku ku kombisiwa nkombiso lowu. A ku vambiwa lapi ro basa exikarhi ka mirhi mimbirhi ri tirha tanihi xikombiselo. EXifundzheni xa Barotse ndhuna-nkulu yi hlalele nkombiso yi ri ni ndyangu wa yona wa le vuhosini, ivi yi lava leswaku yi kombiwa vanhu va tiko. Hikwalaho, eka madyambu lama landzeleke vanhu va 2 500 va yi vonile. Nhlayo ya hinkwavo lava veke kona eka minkombiso le Zambia hi malembe ya 17 yi tlule miliyoni. Lava a va ri kona a va tsakisiwe hi leswi va swi voneke. Eka Tanganyika ra le kusuhi (laha sweswi ku nga Tanzania), ku vikiwe leswaku endzhaku ka nkombiso, mpfhuka a wu pfuma hi ku huwelela ka ntshungu wu ku, “Ndaka, ndaka” (Inkomu, inkomu).

Endzhaku ka nkombiso wa swifaniso wa The New World Society in Action, ku landzele minkombiso yin’wana: The Happiness of the New World Society, Proclaiming “Everlasting Good News” Around the World, God Cannot Lie, na Heritage. Nakambe ku ve ni minkombiso ya ti-slide leyi nga ni tinhlamuselo ta ku tirha ka Bibele enkarhini wa hina, masungulo ya vuhedeni eka tidyondzo ni mikhuva ya Vujagana, ni nhlamuselo ya swiyimo swa misava mayelana ni vuprofeta bya Bibele, kun’we ni nkombiso wa ti-slide ta Timbhoni ta Yehovha tanihi nhlengeletano, ti kombisa riendzo ro ya eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo, mintsombano leyi nyanyulaka ematikweni lawa eku sunguleni a ti yirisiwile eka wona, ni mpfuxeto wa matimu ya tona ya manguva lawa. Minkombiso leyi hinkwayo yi pfune vanhu ku xiya leswaku hakunene Yehovha u na vona vanhu emisaveni ni leswaku Bibele i Rito ra Yena leri huhuteriweke.

Ku Vona Tinyimpfu Ta Xiviri

Ematikweni man’wana, vanhu lava a va ri ni tibuku ta Watch Tower a va tivitana Timbhoni ta Yehovha kumbe va tirhisa vito ra Watch Tower. Kambe xana a va hundzukile eka mintshembo ya vona ni ndlela ya ku hanya leswaku va pfumelelana ni mimpimanyeto ya Bibele? Loko va leteriwe hi ndlela leyi lavekaka, xana a va ta tikomba va ri vanhu lava fanaka ni tinyimpfu lava yingisaka rito ra N’wini wa vona, Yesu Kreste?—Yoh. 10:4, 5.

Hi 1954, le Afrika Dzonga, hofisi ya rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower yi amukele papila leri hlamarisaka leri humaka eka ntlawa wa Vantima le Baía dos Tigres, ekhotsweni leri nga edzongeni wa Angola. Mutsari João Mancoca u te: “Ntlawa wa Timbhoni ta Yehovha eAngola wu vumbiwe hi swirho swa 1 000. Murhangeri wa vona i Simão Gonçalves Toco.” Xana Toco loyi a ri mani? Xana hakunene valandzeri vakwe a va ri Timbhoni ta Yehovha?

Ku endliwe malunghiselelo ya leswaku John Cooke, murhumiwa loyi a a tiva ku vulavula Xiputukezi, a endzela le Angola. Endzhaku ka loko a vulavule ni mutirhela-mfumo wa tiko rero, Makwerhu Cooke u pfumeleriwe ku endzela Mancoca. Loko a ri kwale Makwerhu Cooke u kume leswaku hi va-1940, loko Toco a hlanganyele ni kereke ya Baptist le Belgian Congo (laha sweswi ku nga Zaire), u kume tibuku to karhi ta Watch Tower ivi a avelana leswi a swi dyondzeke ni vanghana va le kusuhi. Kambe endzhaku, ntlawa lowu wu kuceteriwe hi vungoma, naswona hi ku famba ka nkarhi Toco u tshike ku tirhisa tibuku ta Watch Tower ni Bibele hi ku helela. Ematshan’wini ya sweswo u sungule ku lava nkongomiso eka vangoma. Hulumendhe yi tlherisele valandzeri va yena le Angola ivi va hangalasiwa va ya eswiphen’wini swo hambana-hambana swa tiko.

Mancoca a a ri un’wana wa vanghana va Toco, kambe Mancoca u ringete ku vulavula ni van’wana leswaku va tshika ku tirhisa vungoma naswona va namarhela Bibele. Van’wana valandzeri va Toco a va nga swi lavi leswi ivi va hehla Mancoca hi timhaka ta mavunwa eka valawuri va Maputukezi. Hikwalaho, Mancoca swin’we ni lava a va yima ni malangutelo ya yena va yisiwe ekhotsweni. Ku sukela kwalaho u kote ku tihlanganisa ni Sosayiti ya Watch Tower ivi a kuma tibuku ta Bibele leti engetelekeke. A a titsongahata, a ri ni mianakanyo ya moya, naswona a swi tsakela ngopfu ku tirhisana ni nhlengeletano leyi a dyondzeke ntiyiso eka yona. Endzhaku ka loko Makwerhu Cooke a hete tiawara to tala a ri karhi a vulavula hi mintiyiso ya Bibele ni ntlawa lowu, a a nga kanakani leswaku hakunene João Mancoca a a ri un’wana wa tinyimpfu ta Hosi. Makwerhu Mancoca sweswi u swi kombisile sweswo hi malembe yo tala ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa ngopfu.

Na yena Toco ku vulavuriwe na yena ni valandzeri vakwe van’wana. Entiyisweni, a va ti kombisanga hi ku helela timfanelo to fana ni tinyimpfu, ta valandzeri va Kreste. Kutani hi nkarhi wolowo, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 25 ntsena le Angola, ku nga ri 1 000.

Hi nkarhi wolowo, le Belgian Congo (laha sweswi ku nga Zaire), a ku ri ni mpfilumpfilu wun’wana wa ku nga koti ku vona tinyimpfu ta ntiyiso. A ku ri ni vandla rin’wana ra vukhongeri tlhelo ri ri ra tipolitiki leri tiviwaka tanihi Kitawala, leri na rona nkarhi wun’wana a ri tirhisa vito ra Watch Tower. Emakaya ya van’wana va swirho swa rona a ku ri ni tibuku ta Timbhoni ta Yehovha, leti a va ti kume hi poso. Kambe tidyondzo ni mikhuva ya Kitawala (leyi katsaka ku ya hi nghohe, ku hlunga vuhosi bya vulawuri leswaku va ta hundzula tipolitiki ni ntshamisano wa vanhu, ni ku tikhoma loko biha swinene hi tlhelo ra rimbewu tanihi xiphemu xa vugandzeri) a ti nga fani ni ta Timbhoni ta Yehovha nikatsongo. Hambi swi ri tano, swiviko swin’wana leswi humesiwaka a swi lwela ku hlanganisa Sosayiti ya Watch Tower ya Timbhoni ta Yehovha ni Kitawala.

Matshalatshala ya Timbhoni ta Yehovha ya ku rhumela vakongomisi etikweni ma ariwile hi valawuri va le Belgium. Mintlawa ya Khatoliki ni ya Protestente a yi tsakile hi leswi. Lava a va ri le Belgian Congo lava a va lwela ku dyondza Bibele hi mpfuno wa tibuku ta Watch Tower va xanisiwile, ngopfu-ngopfu ku sukela hi 1949 ku ya emahlweni. Kambe a swi ri hi laha un’wana wa Timbhoni leti tshembekaka kwale a vuleke ha kona: “Hi fana ni nkwama wa koroni ya le Afrika. Kwihi na kwihi laha va nga ta hi yisa kona, Rito ri ta wela ehansi ha rin’we-rin’we, ku kondza loko nkarhi wa mpfula wu ta, naswona va ta hi vona hi humelela hinkwako-nkwako.” Kutani ku nga khathariseki swiyimo leswo nonon’hwa, ku sukela hi 1949 ku ya ka 1960, nhlayo ya lava vikeke ntirho tanihi Timbhoni ta Yehovha yi engeteleke ku suka eka 48 ku ya eka 1 528.

Hakatsongo-tsongo valawuri va sungule ku vona leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti hambane swinene ni Kitawala. Loko Timbhoni ti nyikiwe ntshunxeko wo hlangana swin’we, vaxiyi va hulumendhe hakanyingi va vike hi ta ku tikhoma ka tona lokunene ni ku hleleka. Loko ku ri ni minkombiso ya mpfilumpfilu ya ku lava vutifumi hi tlhelo ra tipolitiki, vanhu a va swi tiva leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti nga katseki. Hi 1961 mukongomisi la fanelekaka wa Timbhoni, Ernest Heuse Lontsongo, la humaka le Belgium, eku heteleleni u swi kotile ku nghena etikweni. Hi matshalatshala lamakulu ya ku hiseka u swi kotile ku pfuna vamakwerhu hakatsongo-tsongo leswaku va endla mavandlha ni mahanyelo ya vona ya twanana ni Rito ra Xikwembu hi ku helela. A ku ri ni swo tala leswi faneleke ku dyondziwa, naswona a swi lava ku lehisa mbilu swinene.

Hi ku anakanya leswaku a swi ta endla va amukeriwa, va ntlawa wa Kitawala lava humaka eka tindhawu tin’wana va rhumele minongonoko yo leha ya vanhu va vona lava a va lava ku xiyiwa tanihi Timbhoni ta Yehovha. Hi vutlharhi Makwerhu Heuse u rhumele vamakwerhu lava fanelekaka etindhawini leti leswaku va ya kambisisa leswaku a va ri vanhu va muxaka muni. Ematshan’wini yo teka mintshungu leyikulu, va fambise tidyondzo ta Bibele ni vanhu lava ha un’we-un’we.

Hi ku famba ka nkarhi, tinyimpfu ta xiviri, lava hakunene a va languta Yesu tanihi Murisi wa vona, va tikombile. Naswona a ku ri ni vo tala va vona. Hi ku famba ka nkarhi va dyondzise van’wana. Emalembeni lama hundzeke, varhumiwa vo tala va Watch Tower lava humaka ematikweni mambe va tile va ta tirha swin’we na vona, leswaku va va pfuna ku va ni vutivi lebyi kongomeke bya Rito ra Xikwembu ni ku va letela hi ndlela leyi faneleke. Hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 17 477 le Zaire, leti hleriweke emavandlheni ya 526, ti ri karhi ti chumayela ni ku dyondzisa van’wana Rito ra Xikwembu.

Ku Tshika Vugandzeri Bya Swikwembu Swa Hava

Loko u ya evupela-dyambu bya Nigeria ku ni tiko ra Benin (leri khale a ri tiviwa tanihi Dahomey), leri nga ni vaaki lava avanyisiweke hi tinxaka ta 60 leti vulavulaka tindzimi swin’we ni marhavi ya tona (dialects), ta kwalomu ka 50. Hi laha swi nga ha kona etindhawini to tala ta Afrika, ku gandzela mimoya i vukhongeri bya ndhavuko, naswona leswi swi katsiwa ni vugandzeri bya vakokwana. Xiyimo xo tano xa vukhongeri xi karhata vanhu evuton’wini hi vukholwa-hava ni ku chava. Vo tala lava tivulaka Vakreste na vona va gandzela mimoya.

Ku sukela eku heleni ka va-1920 ku ya eka va-1940 Timbhoni ta Yehovha leti humaka le Nigeria ti hangalase mbewu ya ntiyiso wa Bibele le Dahomey hi minkarhi yo karhi loko ti endzile leswaku ti ta hangalasa tibuku ta Bibele. To tala ta timbewu leti a ti lava ku cheletiwanyana leswaku ti ta humesa mihandzu. Nkhathalelo wolowo wu nyikeriwe hi 1948 loko Nouru Akintoundé, muaki wa le Dahomey loyi a a tshama le Nigeria, a tlhelele le Dahomey leswaku a ya phayona. Ku nga si hela mune wa tin’hweti, vanhu va 300 va hatlise va amukela ntiyiso ivi va hlanganyela na yena evutirhelini bya nsimu. N’wangulo lowu wu tlule hinkwaswo leswi a va swi languterile.

Hikwalaho ka ntirho wolowo, hi ku hatlisa ku ve ni mpfilumpfilu, wu vangiwa hi vafundhisi va Vujagana ni vagandzeri va mimoya. Loko matsalana wa vandla ra vugandzeri bya swikwembu swa hava ra le Porto-Novo a kombise ku tsakela ntiyiso, ndhuna ya vugandzeri bya swikwembu swa hava yi vule leswaku matsalana loyi u ta fa ku nga si hela masiku ya nkombo. Kambe khale ka matsalana loyi wa vandla hi ku tiyiseka u te: “Loko ku ri swikwembu swa hava leswi nga endla Yehovha, ndzi ta fa; kambe loko Yehovha a ri Xikwembu xa le henhla-henhla, kutani u ta hlula swikwembu swa hava.” (Ringanisa Deteronoma 4:35; Yohane 17:3.) Leswaku yi endla ku vhumbha ka yona ku humelela, hi vusiku bya siku ra vutsevu, ndhuna ya swikwembu swa hava yi endle mixaka-xaka hinkwayo ya vuloyi ivi yi tivisa leswaku khale ka matsalana loyi wa vandla a a file. Hambi swi ri tano, van’wana va vagandzeri va swikwembu swa hava a va hlamarile loko hi siku leri landzeleke a te emakete le Cotonou a hanye kahle. Endzhakunyana ka sweswo, un’wana wa vamakwerhu u qache movha ivi a n’wi rhendzelekisa ePorto-Novo hinkwaro leswaku hinkwavo va ta kota ku tivonela hi voxe leswaku a a hanya. Endzhaku ka leswi, vagandzeri van’wana vo tala va swikwembu swa hava va yimele ntiyiso hi ku tiya.—Ringanisa Yeremiya 10:5.

Hi ku hatlisa, hikwalaho ka ntshikilelo lowukulu wa vukhongeri, tibuku ta Watch Tower ti yirisiwile le Dahomey. Kambe hi ku yingisa Yehovha Xikwembu, Timbhoni ti hambete ti chumayela, hakanyingi hi Bibele ntsena. Minkarhi yin’wana a va endla ntirho wa yindlu ni yindlu tanihi “vaxavisi” va swilo swin’wana. Loko bulo ri fambe kahle, a va hundzuluxela nyingiso eBibeleni, naswona minkarhi yin’wana a va humesa buku ya Bibele ya risima exikhwameni xa le ndzeni-ndzeni xa nguvu ya vona.

Loko maphorisa ya va karhata swinene emadorobeni, a va chumayela ematiko-xikaya. (Ringanisa Matewu 10:23.) Naswona loko va nghenisiwe ekhotsweni, a va chumayela kwale. Hi 1955, Timbhoni le khotsweni ti kume vanhu lava tsakelaka va kwalomu ka 18 exikarhi ka vabohiwa ni valanguteri va khotso le Abomey.

Ku nga si hela khume ra malembe endzhaku ka loko makwerhu wa xinuna wa phayona le Dahomey a tlhelele etiko-xikaya ra ka vona leswaku a ya chumayela, a ku ri na 1 426 wa lava a va hlanganyela evutirhelini—hambi leswi hulumendhe a yi wu yirisile ntirho wa vona!

Vatirhi Lava Engetelekeke Va Hlanganyela eNtshovelweni

Swi le rivaleni leswaku a ku ri ni vanhu vo tala eAfrika hinkwaro lava a va ri ni ndlala ya ntiyiso. Ntshovelo a wu ri wukulu, kambe vatirhi a va nga talanga. Hikwalaho, a swi khutaza eka vamakwerhu loko va vona ndlela leyi N’wini wa ntshovelo, Yehovha Xikwembu, a a hlamula swikhongelo swa vona ha yona hi ku tisa vatirhi lava engetelekeke ku ta pfuna hi ku hlengeleta ka moya.—Mt. 9:37, 38.

Maphayona lama famba-fambaka ma fambise tibuku to tala le Kenya hi va-1930, kambe ntirho wo tlhelela a wu endliwanga ngopfu. Hambi swi ri tano, hi 1949, Mary Whittington ni vana va yena vanharhu lavatsongo, va rhurhile va suka le Britain va ya tshama le Nairobi, ni nuna wa yena, loyi a tirha kona. A ku nga si hela lembe makwerhu wa xisati Whittington a khuvuriwile, kambe a ri ni moya wa vuphayona. Hambi leswi a a nga tivi munhu la nga Mbhoni le Kenya, u yile ku ya pfuna van’wana ensin’wini yoleyo leyikulu leswaku va dyondza ntiyiso. Ku nga khathariseki swihinga, a nga tlhelelanga endzhaku. Ni Timbhoni tin’wana ti tile—ti huma le Afrika Dzonga, Australia, Britain, Canada, Sweden, United States ni le Zambia—va tiendlela malunghiselelo hi voxe ya ku rhurhela kona leswaku va avelana ntshembo wa Mfumo ni vanhu va kwalaho.

Ku engetela kwalaho, mimpatswa ya varhumiwa na yona yi rhumeriwe ku ya pfuna hi ntshovelo. Eku sunguleni vavanuna a va boheka ku tirha mintirho yo tihanyisa leswaku va ta kota ku hambeta va tshama etikweni rero, kutani a va nga ri na nkarhi wo tala wa vutirheli. Kambe vavasati va vona a va ntshunxekile ku tirha tanihi maphayona. Hi ku famba ka nkarhi, ku tlula dzana ra varhumiwa lava leteriweke le Gilead va rhumeriwe eKenya. Loko ku tifuma ka tiko ku tshinela, ni loko ku hela xihlawu-hlawu lexi a xi tirhisiwa hi mfumo wa Britain ematikweni lawa ri ma tekeke, Timbhoni ta Valungu ti dyondze Xiswahili naswona hi ku hatlisa ti kurisa vutirheli bya tona leswaku ti fikelela ni vaaka-tiko va kwalaho va Vantima. Nhlayo ya Timbhoni yi kule hi ku hatlisa exiphen’wini lexi xa nsimu ya misava.

Hi 1972, Botswana na rona ri kume mpfuno wa ntshovelo wa moya loko Timbhoni leti humaka le Britain, Kenya ni le Afrika Dzonga ti rhurhele emadorobeni ya rona lamakulu. Endzhaku ka malembe manharhu, varhumiwa lava leteriweke le Gilead na vona va tile. Hambi swi ri tano, vaaki vo tala va hangalake eswimitanini swa le matiko-xikaya. Leswaku va fikeleriwa, Timbhoni ta le Afrika Dzonga ti tsemakanye ndhawu ya mananga leyi tiviwaka tanihi Kalahari. Eka tindhawu leti ti nga toxe va chumayele eka tindhuna ta miti, eka vadyondzisi va swikolo naswona hakanyingi ni le ka mintlawa ya vayingiseri va 10 kumbe 20 lava kombisaka ku tlangela. Mukhalabye un’wana u te: “Mi fambe mpfhuka wo leha swonghasi leswaku mi ta hi byela timhaka leti? Kunene leti i tintswalo, i tintswalo letikulu.”

“Bible Brown” u nyikele tinkulumo ta matimba ta Bibele le Liberia hi va-1920, kambe a ku ri na nkaneto lowukulu. Ntirho wa ntshovelo wa moya kwalaho a wu yanga emahlweni ku kondza ku fika varhumiwa lava leteriweke eXikolweni xa Gilead. Wo sungula a ri Harry Behannan, loyi a nga ta hi 1946. Vo tala va hlanganyerile emalembeni lama landzeleke. Hakatsongo-tsongo vaaki va le Liberia va va joyinile entirhweni, naswona hi 1975 nhlayo ya vadzunisi va Yehovha yi tlule gidi.

Ni le Nigeria “Bible Brown” u chumayele swinene. Leri a ku ri tiko leri avanyisiweke hi mimfumo yo tala, miti ni mafambiselo ya vanhu, kun’we ni vanhu lava vulavulaka tindzimi ta 250 ni marhavi ya tona. Vukhongeri a byi engetela ku hambana loku. Timbhoni ta khale kwale ti paluxe tidyondzo ta vafundhisi ta mavunwa, hi minkanetano leyi nga riki ya vuxiyaxiya ngopfu kambe ya matimba, ya Matsalwa. Loko tibuku ta vona ti yirisiwile hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, vamakwerhu va chumayele hi Bibele yi ri yoxe. Vanhu lava a va rhandza ntiyiso va angule hi ndlela leyinene. Va tshike tikereke ivi va tshika tshengwe ni ku lahla switshungulo swa vona, leswi tikereke a ti swi pfumelela. Hi 1950 nhlayo ya Timbhoni ta Yehovha leti hlanganyelaka eku huweleleni ka rungula ra Mfumo le Nigeria a yi ri 8 370. Hi 1970, nhlayo yoleyo a yi tlakuke ku tlula makhamba ya khume.

A va fanele ku hlula swihinga swa le nawini leswi hambetaka leswaku va kota ku pfuna vanhu lava tsakelaka hi tlhelo ra moya le Rhodesia Dzonga (leri sweswi ri tiviwaka tanihi Zimbabwe). Matshalatshala yo ringeta ku amukeriwa enawini a ma sungurile exikarhi ka va-1920. Hi 1932, maphayona lama humaka eAfrika Dzonga ma lerisiwe ku huma etikweni, naswona ma byeriwe hi matimba leswaku ma nga endli xikombelo. Hambi swi ri tano va endle xikombelo. Swihehlo swa leswaku tibuku ta Watch Tower a ti hlohlotela vanhu ku lwisana ni mfumo a swi fanele ku tameriwa etihubyeni. Eku sunguleni ka va-1940 vamakwerhu va hete nkarhi ekhotsweni hikwalaho ko hangalasa tibuku leti a ti hlamusela Bibele. Timbhoni ta Yehovha ti kale ti tsarisiwa enawini tanihi nhlengeletano ya vukhongeri le Zimbabwe hi 1966. Ku tlula 40 wa malembe, ntirho wa ntshovelo wa moya a wu endliwa ehansi ka ku nonon’hwa lokukulu, kambe hi nkarhi wolowo vatirhi lava nga ni xivindzi a va pfune 11 000 leswaku va va malandza ya Yehovha Xikwembu.

Ku Vula Vumbhoni Eka Vafumi Ni Tihosi

Yesu a a swi tiva leswaku vadyondzisiwa va yena a va ta kanetiwa evutirhelini bya vona. U va byele leswaku va ta yisiwa “etihubyeni,” ni le mahlweni ka “tindhuna ni tihosi,” ni leswaku leswi swi ta lava “[va] humesa vumbhoni eka vona ni ka vamatiko.” (Mt. 10:17, 18) Timbhoni ta Yehovha ti tokote leswi Yesu a swi vuleke hi ku kongoma, naswona ku twanana ni leswi a swi vuleke, ti endle hi matimba leswaku ti tirhisa nkarhi wolowo leswaku ti nyikela vumbhoni.

Valawuri van’wana hi ku chava va tsandzeke ku endla leswinene eka valandzeri va Kreste. (Yoh. 12:42, 43) Hi 1948 Llewelyn Phillips u swi vonile leswi loko a kanerisane exihundleni ni valawuri va nga ri vangani va hulumendhe le Belgian Congo, loko a ringeta ku phalala Timbhoni leti xanisiwaka kwalaho. U hlamusele tidyondzo ni mintirho ya Timbhoni ta Yehovha eka vavanuna lava. Kambe hi nkarhi wa bulo, holobye-nkulu u tikume a vutise a ku: “Kutani loko ndzi ku pfuna, ku ta humelela yini hi mina?” A a swi tiva leswaku Kereke ya Rhoma Khatoliki a yi ri na nkucetelo lowukulu etikweni rolero.

Hambi swi ri tano, hosi ya Maswazi, Hosi Sobhuza II, a a nga ri na mhaka ni langutelo ra vafundhisi. U vulavule ni Timbhoni ta Yehovha ko talanyana, a ri ni tibuku ta vona to tala, naswona a a va tsakela. Hi “Good Friday” ya lembe rin’wana ni rin’wana, a rhamba vafundhisi va Vantima leswaku va ta evuhosini. A va pfumelela va vulavula, kambe a vitana ni un’wana wa Timbhoni ta Yehovha leswaku a ta vulavula. Hi 1956 Mbhoni yi vulavule hi dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri ni swithopo swa ku xixima swa varhangeri va vukhongeri. Loko a hetile, hosi yi vutise vafundhisi yi ku: “Xana swilo leswi nga vuriwa laha hi timbhoni ta Yehovha i ntiyiso kumbe i mavunwa? Loko ku ri mavunwa, hlamuselani leswaku njhani.” A va swi kotanga ku kaneta. Eka khamba rin’wana hosi yi kale yi hleka swinene loko vafundhisi va tsandzeka ku va na rito eka leswi Mbhoni yi nga swi vula.

Hakanyingi a ku rhumeriwa maphorisa leswaku ma ya vutisisa Timbhoni swivangelo swa leswi a va swi endla. Le vandlheni ra le Tangier, Morocco, Timbhoni a ti hamba ti endzela ehlalukweni ra Ceuta, leri nga ehansi ka vulawuri bya Mapaniya kambe ri ri eribuweni ra Morocco. Eka khamba rin’wana hi 1967, Timbhoni ti yimisiwe hi maphorisa ivi ti konanisiwa tiawara timbirhi, laha ti nyikeleke vumbhoni lebyinene. Nkarhi wun’wana, vakamberi vambirhi va maphorisa va vutise Timbhoni leswaku ta pfumela eka “Wanhwana Mariya” kumbe e-e. Loko ti va byele leswaku mhaka ya Evhangeli yi kombisa leswaku Mariya u ve ni vana van’wana endzhaku ka loko a veleke Yesu a nga si tivana ni wanuna, ni leswaku lava a va ri vamakwavo wa Yesu hi manana, valawuri va hefemuteke hi ku hlamala ivi va ku mhaka yo tano a yi kona eBibeleni. Loko va kombiwe Yohane 7:3-5, un’wana wa valawuri u ri langute nkarhi wo lehanyana a nga vuli nchumu; kutani lowun’wana a ku: “Ndzi nyike Bibele yoleyo. Ndzi ta hlamusela tsalwa rolero!” Mulawuri lowo sungula u hlamule a ku: “U nga vileli. Tsalwa leri ri le rivaleni swinene.” Va vutisiwe swivutiso swin’wana swo tala naswona va swi hlamule hi ku ntshunxeka. Endzhaku ka sweswo, ku kavanyeta ka valawuri a ku nga ha talanga loko Timbhoni ti chumayela endhawini yoleyo.

Vavanuna lava tivekaka eka hulumendhe va tolovelane swinene ni Timbhoni ta Yehovha ni vutirheli bya tona. Van’wana va vona va vule leswaku ntirho lowu a wu endliwa hi Timbhoni hakunene wu pfuna vanhu. Eku heleni ka 1959, loko ku ri karhi ku endliwa malunghiselelo ya vutifumi le Nigeria, holobye-nkulu, Dr. Nnamdi Azikiwe, u kombele leswaku W. R. Brown a va kona tanihi muyimeri wa Timbhoni ta Yehovha. U byele Huvo ya yena ya Vaholobye a ku: “Loko mintlawa hinkwayo ya vukhongeri a yi fana ni Timbhoni ta Yehovha, a hi nga ta va na vadlayi, vatshovi va tindlu, vatluri va nawu, vabohiwa ni tibomo ta athomo. Minyangwa a yi nga ta kala yi lotleriwa.”

Hakunene ntshovelo lowukulu wa moya a wu ri karhi wu endliwa eAfrika. Hi 1975 a ku ri na Timbhoni ta 312 754 leti chumayelaka mahungu lamanene ematikweni ya 44 ya tiko-nkulu ra Afrika. Eka matiko ya kaye exikarhi ka wolawo, lava a va yimela ntiyiso wa Bibele ni ku hlanganyela entirhweni wa ku vula evhangeli a va ri ehansi ka 50. Kambe Timbhoni ti languta vutomi bya un’wana ni un’wana byi ri bya nkoka. Eka 19 wa matiko, lava a va hlanganyela evutirhelini bya yindlu na yindlu tanihi Timbhoni ta Yehovha a va ri magidi. Etindhawini tin’wana ku vikiwe ku andza loku hlamarisaka. Hi xikombiso le Angola, ku sukela hi 1970 ku ya ka 1975, nhlayo ya Timbhoni yi tlakuke ku suka eka 355 ku ya eka 3 055. Le Nigeria, hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 112 164. A ku ngo va vanhu lava a va tsakela ku hlaya tibuku ta Watch Tower, kumbe vanhu ntsena lava tshukaka va ta eminhlanganweni eHolweni ya Mfumo. Hinkwavo ka vona a va ri vahuweleri lava hisekaka va Mfumo wa Xikwembu.

Ku Humelela Ka Vadzunisi Va Yehovha eVuxeni

Hi laha swi veke ha kona etindhawini to tala, ntirho wa Timbhoni ta Yehovha le Philippines wu kule swinene endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi ku hatlisa hi laha a swi koteke ha kona endzhaku ka ku ntshunxiwa ka yena ekhotsweni hi March 13, 1945, Joseph Dos Santos u tihlanganise ni hofisi ya Sosayiti ya Watch Tower le New York. A lava ku kuma tibuku to dyondza Bibele ni swiletelo swa nhlengeletano leswi vamakwerhu va le Philippines swi va hundzeke hi nkarhi wa nyimpi. Kutani u endzele mavandlha hi yexe leswaku a ma hlanganisa ni ku ma tiyisa. Hi lembe rolero ku khomiwe ntsombano eLingayen, Pangasinan, laha ku nga nyikeriwa swiletelo swo dyondzisa vanhu lava nga ni ndlala ya ntiyiso hi ku tirhisa tidyondzo ta Bibele ta le kaya. Eka malembe lama landzeleke va endle matshalatshala ya ku pfumelelana leswaku va hundzuluxela ni ku kandziyisa tibuku leti engetelekeke hi tindzimi ta kwalaho—Tagalog, Iloko, na Cebuano. A ku ri karhi ku endliwa masungulo ya ku andza loku a ku ta va kona, naswona ku andza ku te hi xihatla.

Ku nga si hela khume ra malembe endzhaku ka loko nyimpi yi herile, nhlayo ya Timbhoni le Philippines yi andze ku sukela eka 2 000 ivi yi hundza 24 000. Eka malembe man’wana ya 20, a ku ri na vadzunisi va Yehovha kwale lava tlulaka 78 000.

Exikarhi ka matiko yo sungula le Vuxeni lama varhumiwa lava leteriweke le Xikolweni xa Gilead va rhumeriweke eka wona a ku ri na China. Harold King na Stanley Jones va fike le Shanghai hi 1947; Lew Ti Himm, hi 1949. Maphayona lamanharhu ya Majarimani lawa a ma sungule ku tirha kwale hi 1939 a ma ri kona leswaku ma ta va amukela. Leri a ku ri tiko leri vanhu vo tala a va ri Mabudha naswona a va nga hatlisi va ri amukela bulo ra Bibele. Endzeni ka makaya ya vona a ku ri na tindhumba ni tialtari. Va ringete ku chavisa mimoya leyo biha hi swivoni leswi hayekiweke etinyangweni. Swiphephana swo tshwuka leswi nga tsariwa ‘nkateko lowunene’ ni swifaniso swo chavisa swa swikwembu swa Mabudha a swi khavisa tinyangwa ta le rihlampfini leri biyeleke muti. Kambe hi nkarhi wolowo a ku ri ni ku hundzuka lokukulu le China. Ehansi ka mfumo wa Vukhomunisi un’wana ni un’wana a fanele ku dyondza ‘mavonelo ya Mao Tse-tung.’ Loko va suka emintirhweni ya vona ya ku tihanyisa, a va fanele ku ya eka minongonoko yo leha laha a ku hlamuseriwa vuxokoxoko bya Vukhomunisi. Loko leswi hinkwaswo swi karhi swi humelela, vamakwerhu va hambete va va bizi hi ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu.

Vo tala va lava a va lava ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha ana se Bibele a va yi tivela le tikerekeni ta Vujagana. Swi ve tano hi Nancy Yuen, loyi a a ri manana wa ndyangu naswona a tirha ekerekeni, loyi a tsakeleke leswi Timbhoni ti n’wi kombeke swona eBibeleni yakwe. Hi ku hatlisa, u hlanganyele hi ku hiseka entirhweni wa yindlu na yindlu naswona a a fambisa tidyondzo ta Bibele hi yexe. Van’wana lava chumayeriweke a va kule tanihi Machayina ya Mabudha ya xiviri naswona a va nga tivi nchumu hi Bibele. Hi 1956 va fikelele nhlohlorhi ya vahuweleri va 57. Hambi swi ri tano, hi lembe rolero, endzhaku ka ku khotsiwa minkarhi ya tsevu hikwalaho ko chumayela, Nancy Yuen u pfaleriwe ekhotsweni. Van’wana a va khomiwa kumbe ku sindzisiwa ku huma etikweni. Stanley Jones na Harold King va khomiwe hi October 14, 1958. Va pfaleriwe malembe mambirhi. Enkarhini wolowo a va konanisiwa nkarhi na nkarhi, va nga si yisiwa eku tengeni. Loko eku heteleleni va yisiwa ehubyeni hi 1960, va gweveriwe nkarhi wo leha ekhotsweni. Xisweswo hi October 1958 ntirho wa le rivaleni wa Timbhoni ta Yehovha wu sindzisiwe ku yima le China. Kambe ntirho wa vona wa ku chumayela a wu yimanga hi laha ku heleleke. Hambi ku ri ekhotsweni ni le tikampeni laha a va sindzisiwa ku tirha kona, a ti ri kona tindlela ta ku vula vumbhoni. Xana a ku ta endliwa leswi engetelekeke enkarhini lowu taka etikweni leri lerikulu? Sweswo a swi ta vonaka emakumu.

Enkarhini lowu xana a ku humelela yini le Japani? A ko va ni dzana ra Timbhoni ta Yehovha ntsena leti a ti chumayela kona emahlweni ka nyimpi ya vumbirhi ya misava. Loko va xanisiwa hi nkarhi wa nyimpi, vo tala va landzurile. Hambi leswi lava nga riki vangani va hlayiseke vutshembeki bya vona, ku chumayela loku hleriweke ku yimile. Hambi swi ri tano, ku huweleriwa ka Mfumo wa Yehovha ku sunguriwe nakambe exiphen’wini xolexo xa misava loko Don Haslett, murhumiwa la leteriweke le Gilead a fike le Tokyo hi January 1949. Endzhaku ka tin’hweti timbirhi, nsati wakwe Mabel, u swi kotile ku n’wi endzela kwale. Leyi a ku ri nsimu leyi vanhu vo tala eka yona a va ri ni ndlala ya ntiyiso. Mufumi u cince mianakanyo yakwe ya leswaku hi yena xikwembu. Vushinto, Vubudha, Vukhatoliki ni Kyodan (leyi vumbiwaka hi mintlawa yo hambana-hambana ya Maprotestente le Japani) hinkwayo a yi nga ha ri na nkucetelo eka vanhu hikuva a yi yima ni matshalatshala ya nyimpi ya Japani, leyi nga hetelela hi ku hluriwa.

Eku heleni ka 1949, 13 wa varhumiwa lava humaka eXikolweni xa Gilead a va ri bizi le Japani. Van’wana va landzerile—hinkwavo ka vona a va tlula 160. A ku nga ri na tibuku to tala to tirha ha tona. Van’wana va varhumiwa a va vulavula Xijapani lexiya xa xikhale le Hawaii, kambe a va fanele ku dyondza ririmi ra manguva lawa. Van’wana va dyondze swilo swi nga ri swingani kambe a va fanele ku tshama va tirhisa swihlamusela-marito swa vona swa Xijapani ni Xinghezi ku kondza va tolovelana ku antswa ni ririmi ra vona lerintshwa. Hi ku hatlisa, ndyangu wa ka Ishii ni wa ka Miura, lava a va nga ri lahlanga ripfumelo ra vona hi nkarhi wa nyimpi, va tihlanganise ni nhlengeletano kutani va tlhela va sungula ku hlanganyela evutirhelini bya le rivaleni.

Makaya ya varhumiwa ma hambete ma pfuriwa le Kobe, Nagoya, Osaka, Yokohama, Kyoto na Sendai. Ku sukela hi 1949 ku ya ka 1957, lexi a va tikarhatela xona ngopfu a ku ri ku simeka ntirho wa Mfumo emadoroba-nkulu eka xihlala-nkulu xa Japani. Kutani vatirhi va sungule ku rhurhela eka madoroba-nkulu man’wana. Nsimu a yi ri yikulu. A swi ri erivaleni leswaku loko Japani hinkwaro ro kuma vumbhoni lebyi eneleke, ku ta laveka vatirheli vo tala lava nga maphayona. Leswi swi kandziyisiwile, vo tala va tinyiketerile, naswona ku ve na n’wangulo lowukulu eka matshalatshala ya vun’we ya vatirheli lava va tirhaka hi matimba! Malembe yo sungula ya khume ma humese vadzunisi va Yehovha lava hisekaka va 1 390. Exikarhi ka va-1970, a ku ri na vadzunisi va Yehovha lava hisekaka va 33 480 le Japani hinkwaro. Naswona goza ra ku hlengeleta a ri hatlisa swinene.

Hi lembe leri Don Haslett a fikeke ha rona le Japani, hi 1949, ntirho wa Mfumo le Riphabliki ra Korea na kona a wu ri karhi wu susumetiwa swinene. Hi nkarhi wa nyimpi ya misava Korea a ri lawuriwa hi Majapani, kutani Timbhoni a ti xanisiwa swinene. Hambi leswi ntlawa wutsongo a wu hlangana kun’we leswaku wu dyondza endzhaku ka nyimpi, a va nga swi koti ku tihlanganisa ni nhlengeletano ya matiko hinkwawo ku kondza loko Choi Young-won a vone xiviko xi vulavula hi Timbhoni ta Yehovha hi 1948 eka phepha-hungu ra Vuthu ra Amerika ra Stars and Stripes. Eka lembe leri landzeleke ku vumbiwe vandlha ra vahuweleri va 12 le Seoul. Endzhakunyana hi lembe rolero, Don na Earlene Steele, varhumiwa vo sungula lava humaka le Xikolweni xa Gilead va fikile. Endzhaku ka tin’hweti ta nkombo, varhumiwa van’wana va tsevu va landzerile.

Va ve ni vuyelo lebyinene ngopfu—hi xiringaniso, munhu un’we a ri na swidyondzo swa Bibele swa 20, kasi lava vaka kona eminhlanganweni a va ri kwalomu ka 336. Hi nkarhi wolowo Nyimpi ya Korea yi tlhekekile. Ntlawa wo hetelela wa varhumiwa lowu a wa ha ku fika wu rhurhiseriwe eJapani ku nga si hela ni tin’hweti tinharhu. Ku hele lembe emahlweni ko va Don Steele a kote ku tlhelela le Seoul, naswona ku hela rin’wana Earlene a nga si kota ku ta n’wi joyina. Hi nkarhi wolowo vamakwerhu va le Korea va tshame va tiyile naswona va ri karhi va hiseka eku chumayeleni, ku nga khathariseki leswaku makaya ma onhakile ni leswaku vo tala va vona a va ri vabaleki. Kambe leswi se nyimpi a yi herile, ku nyikeriwe nyingiso wa ku kuma tibuku leti engetelekeke hi Xikorea. Mintsombano ni ku fika ka varhumiwa lava engetelekeke swi susumetele ntirho emahlweni. Hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 32 693 le Riphabliki ra Korea—a va tele ku ringana ni kwalomu ka lava nga eJapani—naswona a swi ta koteka leswaku ku va ni ku andza lokukulu swinene, hikuva a ku fambisiwa tidyondzo ta le makaya ta Bibele to tlula 32 000.

Xiyimo A Xi Ri Njhani Le Yuropa?

Ku hela ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava le Yuropa a ku tiselanga Timbhoni ta Yehovha ntshunxeko lowu heleleke leswaku ti yisa ntirho wa tona wa ku dyondzisa Bibele emahlweni handle ka nxaniso. Eka tindhawu tin’wana valawuri a va va xixima hikwalaho ka ku yima ka vona va tiyile hi nkarhi wa nyimpi. Kambe kun’wana hikwalaho ka mimboyamelo eka vutiko ni rivengo ra vukhongeri swi yise nxaniso emahlweni.

Exikarhi ka Timbhoni ta le Belgium a ku ri na van’wana lava a va huma le Jarimani leswaku va ta hlanganyela eku chumayeleni ka mahungu lamanene. Hikwalaho ka leswi a va nga byi seketeri vulawuri bya Manazi, Magestapo ma va hlote tanihi swiharhi swa nhova. Kambe sweswi valawuri va le Belgium a va hehla van’wana va Timbhoni leti va ku i Manazi kutani va ti khotsa ivi va ti hlongola. Ku nga khathariseki hinkwaswo leswi, nhlayo ya Timbhoni leti hlanganyelaka evutirhelini bya nsimu le Belgium yi kule ku tlula makhamba manharhu ku nga si hela ni malembe ya ntlhanu endzhaku ka nyimpi.

Xana nxaniso lowukulu a wu tisiwa hi yini? Hi Kereke ya Rhoma Khatoliki. Kwihi na kwihi laha a yi ri na matimba ya ku endla tano, a yi nga karhali enyimpini ya yona yo lava ku herisa Timbhoni ta Yehovha hi ku helela.

Hi ku tiva leswaku vanhu vo tala le Vupela-dyambu a va chava Vukhomunisi, hi 1948, vafundhisi va Khatoliki le mutini wa Cork le Ireland, va kucetele nxaniso eka Timbhoni ta Yehovha hi ku hambeta va va vula “vadiyavulosi va Vukhomunisi.” Hikwalaho, loko Fred Metcalfe a ri evutirhelini bya nsimu, u hlangane ni ntshungu lowu nga n’wi ba hi swibakele wu n’wi rahetela ivi wu hangalasa tibuku ta yena ta Bibele exitarateni. Lexi tsakisaka, phorisa ri tile hi nkarhi wolowo ivi ri hangalasa ntshungu wolowo. Ku nga khathariseki leswi hinkwaswo, Timbhoni ti tiyiserile. A ku nga ri vanhu hinkwavo va le Ireland lava a va pfumelelana ni madzolonga. Endzhaku hambi ku ri van’wana lava hlanganyeleke eka wona a va tisola. Vanhu vo tala va Khatoliki le Ireland a va nga si tshama va yi vona Bibele. Kambe, hi ku lehisa mbilu swinene, van’wana va vona va pfuniwe ku dyondza ntiyiso lowu ntshunxaka vanhu.—Yoh. 8:32.

Hambi leswi Timbhoni a to va dzana ntsena le Italy hi 1946, endzhaku ka malembe manharu a ku ri ni mavandlha ya 64—a ma ri matsongo kambe a ma tirha hi matimba. A swi va vilerisa vafundhisi. Hikwalaho ko tsandzeka ku kaneta mintiyiso ya Bibele leyi a yi chumayeriwa hi Timbhoni ta Yehovha, vafundhisi va Khatoliki va susumetele valawuri va hulumendhe leswaku va ringeta ku ti herisa. Xisweswo hi 1949, varhumiwa va Timbhoni va hlongoriwe etikweni.

Hi ku phindha-phindha vafundhisi va Rhoma Khatoliki va ringete ku kavanyeta kumbe ku sivela tinhlengeletano ta Timbhoni le Italy. Hi 1948, va tirhise vakonanisi ku vutisa swivutiso swa ku tlhontlha, va ringeta ku kavanyeta nhlengeletano ya le Sulmona. Hi 1950 le Milan va susumetele ndhuna ya maphorisa leswaku yi herisa mpfumelelo wa ntsombano wa le Teatro dell’Arte. Nakambe, hi 1951, va susumetele maphorisa leswaku ma herisa mpfumelelo wa nhlengeletano ya le Cerignola. Kambe hi 1957, loko maphorisa ma lerise leswaku ntsombano wa Timbhoni wu herisiwa le Milan, phepha-hungu ra le Italy ri lwisane ni xiendlo lexi, ivi ku vutisiwa swivutiso epalamendhe. Phepha-hungu ra le Rhoma ra vhiki na vhiki, Il Mondo, ra July 30, 1957, hi ku kongoma ri vule leswaku leswi swi endleriwe “ku tsakisa bixopo-nkulu,” Giovanni Battista Montini, loyi endzhaku a nga va Phophu Paul VI. A swi tiviwa kahle leswaku hi malembe xidzana yo tala Kereke ya Khatoliki yi ale ku hangalasiwa ka Bibele hi tindzimi leti a ti tirhisiwa hi vanhu lava tolovelekeke. Kambe Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti lwela ku endla leswaku Makhatoliki lama tshembekaka ma tivonela leswi Bibele yi swi vulaka. Ku hambana ka Bibele ni tidyondzo ta kereke a ku ri erivaleni. Ku nga khathariseki matshalatshala lamakulu ya Kereke ya Khatoliki ya ku swi sivela, magidi a ma ri karhi ma tshika kereke, naswona hi 1975 a ku ri na Timbhoni ta Yehovha ta 51 248 le Italy. Lava hinkwavo a va ri vavuri va evhangeli lava hitekaka, naswona nhlayo ya vona a yi kula hi ku hatlisa.

Le Spain ra Vukhatoliki loko ntirho wa Timbhoni ta Yehovha lowu hleriweke kahle wu pfuxetiwile hakatsongo-tsongo endzhaku ka 1946, a swi hlamarisanga loko vafundhisi ni kwale va susumetele valawuri va tiko leswaku va ringeta ku va sivela. Minhlangano ya vandlha ya Timbhoni ta Yehovha yi kavanyetiwile. Varhumiwa va sindzisiwe ku huma etikweni. Timbhoni ti khomeriwe ntsena ku va na Bibele kumbe buku ya Bibele. Hakanyingi a va pfaleriwa emakhotsweni ya thyaka masiku manharhu, ivi va ntshunxiwa—va tlhela va khomiwa, va konanisiwa, ivi va tlheriseriwa ekhotsweni nakambe. Vo tala va gweviwe n’hweti kumbe ku tlula. Vaprista va susumetele valawuri va tiko leswaku va hlota un’wana ni un’wana loyi a dyondzaka Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Hambi ku ri endzhaku ka loko Nawu wa Ntshunxeko wa Vukhongeri wu humesiwile hi 1967, swilo swi hundzuke hi ku nonoka. Ku nga khathariseki sweswo, loko Timbhoni ta Yehovha eku heteleleni ti amukeriwa ximfumo hi 1970, a ku ri na kwalomu ka 11 000 wa tona le Spain. Naswona endzhaku ka ntlhanu wa malembe, a va tlula 30 000, un’wana ni un’wana wa vona a ri muvuri wa evhangeli la hitekaka.

Kutani ku vuriwa yini hi Portugal? Na kona kwalaho, varhumiwa va lerisiwe ku huma etikweni. Hi nsunsumeto wa vafundhisi va Khatoliki, maphorisa ma ngundzuvanye makaya ya Timbhoni ta Yehovha, ma teka tibuku ta tona, ma kavanyeta ni minhlangano ya tona. Hi January 1963 ndhuna ya Public Security Police of Caldas da Rainha u kale a tsala xileriso lexi va arisaka ku ‘endla mintirho ya vona ya ku hlaya Bibele.’ Kambe Timbhoni a ti tshikanga ku tirhela Xikwembu. A ku ri na vo tlula 13 000 wa vona loko va amukeriwa ximfumo le Portugal hi 1974.

Eswiphen’wini swin’wana le Yuropa, valawuri va tiko va pfuxe swihinga eka ku chumayela mahungu lamanene hi ku teka ku hangalasiwa ka tibuku ta Bibele tanihi ntirho wa ku xavisa, lowu nga ehansi ka milawu ya bindzu. Eka tindhawu ti nga ri tingani ta Switzerland, a va tirhisa milawu ya ku xavisa eka ku hangalasa tibuku ka Timbhoni ta Yehovha hi munyikelo wo tirhandzela. Loko Timbhoni ti karhi ti yisa ntirho wa tona emahlweni, ti khomiwile ni ku gweviwa hi tihuvo minkarhi yo tala. Hambi swi ri tano, loko timhaka ti ta eku tengiweni, tihuvo tin’wana, ku katsa ni Huvo-nkulu ya xifundza xa Vaud, hi 1953, ti vule leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha kahle-kahle a wu nge vitaniwi ku xavisa. Kasi, le Denmark ku endliwe matshalatshala yo hunguta tiawara leti Timbhoni ti nga nyikelaka tibuku ha tona, va ti pimela ku endla ntirho wa tona hi ku landza minkarhi leyi vekiweke hi nawu ya ku tirha ka switolo swa mabindzu. Nakambe leswi swi bohe leswaku swi lweriwa etihubyeni. Ku nga khathariseki swihinga, Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti huwelela Mfumo wa Xikwembu tanihi ntshembo wu ri woxe wa vanhu.

Mhaka yin’wana leyi khumbaka Timbhohi ta Yehovha le Yuropa, xikan’we ni le swiphen’wini swin’wana swa misava, a ku ri vukala-tlhelo bya Vukreste. Hikwalaho ka leswi mapfalo ya vona ya Vukreste ma nga va pfumeleliki leswaku va hlanganyela etinyimpini leti nge xikarhi ka mintlawa ya misava, va hoxiwe emakhotsweni ematikweni hi ku landzelelana. (Esa. 2:2-4) Leswi swi endle majaha ya nga ha byi endli vutirheli bya wona bya nkarhi na nkarhi bya yindlu ni yindlu. Kambe vuyelo byin’wana lebyi tsakisaka a ku ri vumbhoni bya matimba eka magqweta, vaavanyisi, tindhuna ta masocha ni valanguteri va makhotso. Hambi ku ri emakhotsweni Timbhoni a ti yi kuma ndlela yo chumayela. Hambi leswi ndlela leyi a ti khomiwa ha yona emakhotsweni man’wana a yi ri ya tihanyi, Timbhoni leti a ti pfaleriwe le khotsweni ra Santa Catalina le Cádiz, eSpain, ti swi kotile ku tirhisa nkarhi wa tona ti nyikela vumbhoni hi ku tsala mapapila. Naswona le Sweden va tiviwe swinene hi ndlela leyi milandzu leyi katsaka vukala-tlhelo bya Timbhoni ta Yehovha a yi tameriwa ha yona. Xisweswo, vanhu va pfuniwe ku wu xiya hi tindlela to tala ntiyiso wa leswaku Yehovha hakunene u ni timbhoni emisaveni ni leswaku ti khomelela swinene eka mimpimanyeto ya Bibele.

A ku ri na xin’wana lexi a xi endla Timbhoni ti tiviwa swinene. Nakambe lexi xi pfuxe matimba ya ntirho wa vona wa ku vula evhangeli.

Mintsombano Yi Pfunete Ku Nyikela Vumbhoni

Loko Timbhoni ta Yehovha ti khome ntsombano wa matiko hinkwawo le Paris, Furwa, hi 1955, swiviko swa mahungu swa thelevhixini swi nyikele tiko hinkwaro xivono xitsongo xa leswi nga humelela. Hi 1969 ntsombano wun’wana wu khomeriwe ekusuhi na Paris, naswona a swi ri erivaleni leswaku vutirheli bya Timbhoni a byi humese mihandzu. Lava va khuvuriweke entsombanweni wolowo a va ri 3 619 kumbe kwalomu ka tiphesente ta 10 ta lava a va ri kona hi avhareji. Mayelana na leswi, phepha-hungu leri dumeke ra le Paris ra ni madyambu France-Soir ra August 6, 1969, ri te: “Lexi vilerisaka vafundhisi va vukhongeri lebyin’wana a hi endlelo ra le rivaleni ra ku hangalasa tibuku leri tirhisiwaka hi timbhoni ta Yehovha, kambe ku ri na sweswo, va vilerisiwa hi leswi ti hundzulaka vanhu. Un’wana ni un’wana wa timbhoni ta Yehovha u ni vutihlamuleri bya ku vula vumbhoni kumbe ku tivisa ripfumelo ra yena hi ku tirhisa Bibele loko a famba hi yindlu na yindlu.”

Hi ximumu xexo xa 1969, hi mavhiki manharhu, ku khomiwe mune wa mintsombano yin’wana ya matiko hinkwawo le Yuropa—le London, Copenhagen, Rhoma na Nuremberg. Le nhlengeletanweni ya Nuremberg a ku ri na vanhu va 150 645, va huma ematikweni ya 78. Ku nga hlayiwi swihaha-mpfhuka ni swikepe, a ku laveka mimovha ya 20 000, mabazi ya 250 ni switimela swo hlawuleka swa 40 leswaku ku tleketliwa vapfhumba va ya kwale ntsombanweni.

Mintsombano a yi lo tiyisa ni ku hlomisela Timbhoni ta Yehovha evutirhelini bya tona ntsena, kambe yi tlhele yi nyikela vanhu nkarhi wo tivonela hi voxe leswaku Timbhoni ta Yehovha i vanhu va muxaka muni. Loko ku hleriwe ntsombano wa matiko hinkwawo le Dublin, eIreland, hi 1965, vukhongeri byi endle matshalatshala lamakulu leswaku ku herisiwa malunghiselelo lawa hi ku sindzisa. Kambe ntsombano wu khomiwile, naswona vini va miti vo tala le Dublin va nyike vapfhumba ndhawu ya byetlelo. Vuyelo byi ve byihi? Endzhaku ka ntsombano vavasati van’wana lava nga vini va tindhawu ta kwalaho va te, “Hi byeriwe mavunwa hi ta n’wina. Vafundhisi va hi xisile, kambe leswi se hi mi tivaka, hi ta hambeta hi tsakela ku mi amukela.”

Loko Vanhu Va Vulavula Ririmi Rin’wana

Eka makume ya malembe ya sweswinyana Timbhoni ta Yehovha le Yuropa ti swi kume swi ri tlhontlho lowukulu ku vulavurisana ni vanhu va tinxaka tin’wana. Vo tala va rhurhele ematikweni man’wana hi ku landzelelana leswaku va kota ku kuma mintirho. Emadorobeni man’wana lamakulu ya le Yuropa ku ni miako yo tala leyikulu ya matiko hinkwawo, ni vatirhi van’wana lava va nga vulavuliki ririmi ra kwalaho.

Kavula, malembe xidzana yo tala etindhawini to tala a va boheka ku langutana ni nsimu ya tindzimi to tala. Hi xikombiso, le India ku ni tindzimi ta 14 leti vulavuriwaka ngopfu, ni tindzimi tin’wana leti nga vulavuriwiki ngopfu ni marhavi ya tona, leti kumbexana ti nga 1 000. Papua New Guinea ri na tindzimi to tlula 700. Kambe kwalomu ka va-1960 na va-1970 Timbhoni ta le Luxembourg ti kume leswaku nsimu ya tona a yi katsa vanhu va tinxaka to tlula 30—kutani endzhaku ka sweswo ku fike tinxaka ta kwalomu ka 70. Sweden ri vika leswaku ri hundzukile ku suka eka tiko leri nga na ririmi rin’we leri tirhisiwaka hi un’wana ni un’wana, ri va tiko leri vulavulaka tindzimi ta 100 leti hambaneke. Xana Timbhoni ta Yehovha ti endle yini hi leswi?

Eku sunguleni, hakanyingi a ti lwela ku kuma ririmi ra n’wini wa muti ivi ti ringeta ku kuma tibuku leti a nga ti hlayaka. Le Denmark, ku tirhisiwe tikhasete leti nga rhekhodiwa leswaku vanhu lavanene va Maturkey va kota ku twa rungula hi ririmi ra vona vini. Switzerland a ri ri ni vatirhi vo tala lava humaka le Italy ni le Spain. Ntokoto wa Rudolf Wiederkehr eku pfuneni ka van’wana i xikombiso xa ndlela leyi swilo swi sunguleke ha yona. U ringete ku nyikela vumbhoni eka wanuna wa Muntariyana, kambe exikarhi ka vona a nga ri kona loyi a a kota ku vulavula ririmi ra lowun’wana ku antswa. Xana a va ta endla yini? Makwerhu wa hina u n’wi siyele Xihondzo xo Rindza xa Xintariyana. Ku nga khathariseki xiphiqo xa ririmi, Makwerhu Wiederkehr u tlhelerile. U sungule dyondzo ya Bibele ni wanuna loyi ni nsati wa yena, ni jaha ra vona ra malembe ya 12 hi vukhale. Buku ya Makwerhu Wiederkehr ya ku dyondza a yi ri ya Xijarimani, kambe u nyike ndyangu lowu tikopi ta Xintariyana. Loko va heleriwa hi marito a ku tirha mavoko. Minkarhi yin’wana mufana loyi lontsongo, loyi a a dyondza Xijarimani exikolweni, a tirha tanihi mutoloki. Ndyangu wolowo hinkwawo wu amukele ntiyiso, naswona hi ku hatlisa wu sungule ku hlanganyela ni van’wana.

Kambe kahle-kahle timiliyoni ta vatirhi lava humaka le Greece, Italy, Portugal, Spain, Turkey na Yugoslavia a ti ya le Jarimani ni le matikweni man’wana. A va kota ku nyikiwa mpfuno wa moya hi laha ku humelelaka hi ririmi ra vona. Timbhoni tin’wana ta kwalaho ti sungule ku dyondza tindzimi ta lava nga ta hi ntirho. Le Jarimani, hofisi ya rhavi yi lunghiselele tidyondzo ta Xiturkey. Timbhoni ta le matikweni man’wana leti a ti tiva ririmi leri a ri laveka ti rhamberiwe ku rhurhela etindhawini leti a ku ri ni xilaveko lexi hlawulekeke xa mpfuno.

Vatirhi van’wana lava humaka ematikweni mambe a va nga si tshama va hlangana ni Timbhoni ta Yehovha, naswona a va ri ni ndlala ya swilo swa moya hakunene. A va tlangela matshalatshala lama endliwaka ku va pfuna. Ku vumbiwe mavandlha yo tala ya tindzimi timbe. Hi ku famba ka nkarhi, vanhu van’wana lava va nga ta hi ntirho va tlhelele ematiko-xikaya ya vona leswaku va yisa vutirheli emahlweni etindhawini leti khale a ti nga si tshama ti kuma vumbhoni lebyi heleleke mayelana ni Mfumo wa Xikwembu.

Ntshovelo Lowukulu Ku Nga Khathariseki Swiphiqo

Timbhoni ta Yehovha ti tirhisa tindlela leti fanaka ta ku chumayela emisaveni hinkwayo. Le Amerika N’walungu ti chumayele hi ku hiseka ti vula evhangeli ku tlula dzana ra malembe. Kutani ke, a swi hlamarisi loko ku ve ni ntshovelo lowukulu. Hi 1975, a ku ri na Timbhoni ta Yehovha leti chivirikaka ta 624 097 le tikweni ra U.S. na Canada. Hambi swi ri tano, leswi a swi nga vangiwi hikwalaho ka leswi ku chumayela ka vona le Amerika N’walungu a ku nga kanetiwi.

Hambi leswi hulumendhe ya Canada yi nga herisa ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ni minhlangano ya tona ya le nawini hi 1945, vuyelo lebyi pfunaka bya xiboho xolexo a byi vonakanga hi ku hatlisa exifundzheni-nkulu xa Quebec. Hi September 1945, mintshungu ya Makhatoliki yi hlasele Timbhoni ta Yehovha le Châteauguay ni le Lachine. Timbhoni ti khomiwile ni ku hehliwa va ku ti pfuxa dzolonga hi leswi tibuku leti a ti ti hangalasa a ti sola Kereke ya Rhoma Khatoliki. Van’wana va hoxiwe ekhotsweni hikwalaho ka leswi a va hangalasa tibuku ta Bibele leti a ti nga pfumeleriwanga hi ndhuna ya maphorisa. Hi 1947, a ku ri na milandzu ya 1 700 ehenhleni ka Timbhoni, leyi a ya ha rindzele ku tengiwa le tihubyeni ta Quebec.

Loko tihuvo ti ri karhi ti ringeta ku kambisisa milandzu leyi fanaka, Timbhoni ti lerisiwe ku chumayela evhangeli hi nomu, ti tirhisa Bibele ntsena—ti tirhisa Douay Version ya Khatoliki loko swi koteka. Vatirheli va nkarhi hinkwawo lava humaka eka swiphemu swin’wana swa Canada va tinyiketele ku dyondza Xifurwa ivi va rhurhela le Quebec leswaku va ta kota ku hlanganyela eku hangalaseni ka vugandzeri bya ntiyiso kwale.

Makhatoliki yo tala lama tinyiketeleke ma rhambele Timbhoni emakaya ya wona ivi ma ti vutisa swivutiso, hambi leswi hakanyingi a ma ku: ‘Ndzi Murhoma Khatoliki naswona a ndzi nge hundzuki.’ Kambe loko va tivonela leswi Bibele yi swi vulaka hi voxe, makume ya magidi ya vona va hundzukile, hikwalaho ko rhandza ntiyiso ni ku navela ku tsakisa Xikwembu.

Ni le United States a ku laveka leswaku ku vulavuriwa etihubyeni leswaku ku ta simekiwa mfanelo ya Timbhoni ta Yehovha ya ku chumayela erivaleni na hi yindlu na yindlu. Ku sukela hi 1937 ku ya ka 1953, a ku ri na milandzu yo tano ya 59 leyi katsaka Timbhoni leti nga yisiwa eHubyeni-nkulu le Washington, D.C.

Ku Languta Masimu Lama Nga Aviwangiki

Xikongomelo xa Timbhoni ta Yehovha a hi ku endla xo karhi eku chumayeleni ka mahungu lamanene kambe i ku fikelela un’wana ni un’wana la kotekaka hi rungula ra Mfumo. Hikwalaho ka xikongomelo xexo, Huvo leyi Fumaka ya Timbhoni ta Yehovha yi nyike hofisi yin’wana ni yin’wana ya rhavi vutihlamuleri bya xiphemu xo karhi xa nsimu ya misava. Tanihi leswi ku vumbiwaka mavandlha ensin’wini ya rhavi, vandlha rin’wana ni rin’wana ri nyikiwa xiphemu xa nsimu yoleyo leswaku ri chumayela kona. Kutani vandlha ri ava nsimu hi swiyenge leswi swi nga averiwaka mintlawa kumbe vatirheli vo karhi evandlheni. Vona va tikarhatela ku fikelela n’wini wa muti hi minkarhi leyi tolovelekeke. Kambe ku vuriwa yini hi tindhawu leti ku nga riki na mavandlha lama averiweke tona?

Hi 1951 ku kambisisiwe matiko hinkwawo ya le United States leswaku ku kumiwa leswaku hi tihi tindhawu leti a ti nga endzeriwi nkarhi na nkarhi hi Timbhoni ta Yehovha. Hi nkarhi wolowo, kwalomu ka tiphesente ta 50 a ti nga tirhiwi kumbe a to tshuka ti tirhiwa switsongo. Ku endliwe malunghiselelo leswaku Timbhoni ti yisa vutirheli bya tona emahlweni etindhawini leti hi tin’hweti ta ximumu kumbe hi minkarhi leyi faneleke, ti ri karhi ti tiyimisele ku vumba mavandlha. Loko vanhu va nga ri emakaya, a ku siyiwa rungula leri nga tsariwa hi muchini, swin’we ni buku ya Bibele. A ku fambisiwa tidyondzo ta Bibele hi ku tsala mapapila. Endzhakunyana, maphayona yo hlawuleka ma rhumeriwe emasin’wini yo tano leswaku ma ya vonana ni lava tsakelaka lava kumiweke.

Ntirho lowu a wu helanga hi va-1950. Emisaveni hinkwayo, ematikweni lawa madoroba ya kona lamakulu ma kumaka vumbhoni kambe ku ri ni masimu lama nga aviwangiki, ku endliwa matshalatshala lamakulu lama yaka emahlweni leswaku ku fikeleriwa vanhu lava nga kumiwiki nkarhi na nkarhi. Le Alaska hi 1970, kwalomu ka 20 wa tiphesente ta vanhu a va tshama eswimitanini leswi nga swoxe. Vo tala va vanhu lava a va kumeka kahle hi xixika loko ku nga ha phasiwi ngopfu tinhlampfi. Kambe wolowo i nkarhi lowu ku nga ni gamboko leyikulu, naswona swiyimo swi endla leswaku swi va ni khombo ku famba hi xihaha-mpfhuka. Hambi swi ri tano, Maeskimo, Maindiya ni Maaleut a va lava nkarhi wa ku dyondza hi ta lunghiselelo ra vutomi lebyi nga heriki ehansi ka Mfumo wa Xikwembu. Leswaku va va fikelela, ntlawa wa Timbhoni ta 11 lowu tirhisaka swihaha-mpfhuka wu hahe wu ya eka swimitana swa 200 leswi hangalakeke endhawini leyi ya swikwere khilomitara swa 844 000 hi nkarhi wa malembe mambirhi. Leswi hinkwaswo a swi hakeleriwa hi minyikelo ya ku tirhandzela leyi lunghiseleriweke hi Timbhoni ta kwalaho.

Mayelana ni maendzo yo tano ya ku chumayela, Timbhoni leti vupfeke ti khutaziwe ku kambisisa ku rhurhela etindhawini leti nge tikweni ra tona laha xilaveko xa vahuweleri va Mfumo xi nga xikulu. Magidi ya swi pfumerile. Exikarhi ka lava va endleke tano le United States ku na Eugene na Delia Shuster lava sukeke le Illinois hi 1958 leswaku va ya tirha le Hope, Arkansas. Va tshame malembe yo tlula makume manharhu leswaku va ta hlengeleta vanhu lava tsakelaka, va va vumba va endla vandlha, ni ku va pfuna leswaku va kula va va Vakreste lava vupfeke.

Hi ku khutaziwa hi mulanguteri wa vona wa xifundzha, hi 1957, Alexander B. Green ni nsati wa yena va suke le Dayton, Ohio, leswaku va ya tirha le Mississippi. Eku sunguleni va averiwe ku ya le Jackson ivi endzhaku ka malembe mambirhi va ya le Clarksdale. Hi ku famba ka nkarhi, Makwerhu Green u tirhe etindhawini ta ntlhanu. Hinkwato a ti ri ni mavandlha lamatsongo lama a ma lava mpfuno. A tihlayisa hi ku tirha tanihi mubasisi wa tindlu, ni muhlayisi wa ntanga, a lunghisa fanichara ni mimovha, ni swin’wana. Kambe ngopfu-ngopfu a a tikarhatela ku chumayela mahungu lamanene. U pfune Timbhoni ta kwalaho leswaku ti kula emoyeni, a tirha na tona leswaku ti fikelela vanhu va le nsin’wini ya tona, naswona hakanyingi a a va pfuna eku akeni ka Holo ya Mfumo a nga si rhurhela emahlweni.

Hi 1967, loko Gerald Cain a ve Mbhoni le vupela-dyambu bya United States, yena ni ndyangu wa yena va xi vonile xilaveko xa xihatla xa ntirho wa ku vula evhangeli. Hambi loko va nga si khuvuriwa, a va endla malunghiselelo ya ku ya tirha laha xilaveko a xi ri xikulu kona. Va tirhe mune wa malembe ni vandlha leri nge Needles, le California. A ri ri ni vutihlamuleri bya nsimu leyi katsaka swiphemu swa matiko manharhu le vupela-dyambu bya United States. Loko va boheke ku rhurha hikwalaho ka mavabyi, nakambe va hlawule ndhawu leyi a yi ri ni xilaveko lexi hlawulekeke xa mpfuno, naswona va hundzule xiphemu xa kaya ra vona xi va Holo ya Mfumo. Va ye emahlweni va rhurha, kambe ngopfu-ngopfu lexi a va xi xiya a ku ri ku tshama endhawini leyi a va ta kota ku pfuna swinene hi ku nyikela vumbhoni.

Loko nhlayo ya mavandlha yi ri karhi yi engeteleka, etindhawini tin’wana a ku va ni xilaveko lexikulu ngopfu xa vakulu lava fanelekaka. Leswaku va hlangavetana ni xilaveko lexi, magidi ya vakulu va tinyiketele ku hamba va famba (naswona hi mali ya vona) va ya emavandlheni lama nga ehandle ka ndhawu ya ka vona. A va teka riendzo kanharhu, mune, ntlhanu kumbe minkarhi leyi tlulaka yoleyo—leswaku va va kona eminhlanganweni ni le nsin’wini ya vandlha ni leswaku va ta risa ntlhambi. Leswi a swi lo endliwa le United States ntsena kambe ni le El Salvador, Japani, Netherlands, Spain ni le matikweni man’wana yo tala. Eminkarhini yin’wana vakulu ni mindyangu ya vona va rhurhile leswaku va kota ku pfuna eka xilaveko lexi.

Vuyelo byi ve byihi? Xiya tiko rin’wana. Le ndzhaku hi 1951, loko ku tivisiwa ro sungula hi malunghiselelo yo tirha nsimu leyi nga aviwangiki, a ku ri ni mavandlha ya kwalomu ka 3 000 le United States, lama hi avhareji a ma ri na vahuweleri va 45 ha rin’we. Hi 1975, a ku ri na mavandlha ya 7 117, naswona nhlayo ya Timbhoni leti chivirikaka leti hlanganyelaka ni vandlha rin’wana ni rin’wana a yi tlakuke yi lava ku va 80.

Vumbhoni lebyi nyikeriweke hi vito ra Yehovha ni Mfumo wa yena ku sukela hi 1945 ku ya ka 1975 a byi ri byikulu ku tlula byihi na byihi lebyi tshameke byi endliwa ku fikela hi nkarhi wolowo.

Nhlayo ya Timbhoni yi kurile ku sukela eka 156 299 hi 1945 yi ya ka 2 179 256 hi 1975 emisaveni hinkwayo. Un’wana ni un’wana wa lava u hlanganyerile hi yexe eku chumayeleni ka le rivaleni hi ta Mfumo wa Xikwembu.

Hi 1975, Timbhoni ta Yehovha a ti ri bizi ematikweni ya 212 (lama hlayeriweke hi ku ya hi leswi mepe a wu tsemisiwe xiswona eku sunguleni ka va-1990). Etiko-nkulu ra U.S. ni le Canada, 624 097 wa vona a va yisa vutirheli bya vona emahlweni. Le Yuropa, ehandle ka laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Soviet Union, a ku ri na van’wana va 614 826. Afrika a ri twa rungula ra ntiyiso wa Bibele eka Timbhoni ta 312 754 leti a ti hlanganyela entirhweni lowu kwale. Mexico, Amerika Xikarhi na Amerika Dzonga a ma tirhiwa hi Timbhoni ta 311 641; le Asia, a ti ri 161 598; le Australia ni le swihlaleni swin’wana swo tala swa misava hinkwayo, a ti ri 131 707.

Hi malembe ya 30 ku fikela hi 1975, Timbhoni ta Yehovha ti nyikele tiawara ta 4 635 265 939 entirhweni wa ku chumayela ni ku dyondzisa vanhu. Nakambe va fambise tibuku, swibukwana ni timagazini ta 3 914 971 158 eka vanhu lava tsakelaka leswaku va va pfuna ku vona ndlela leyi va nga pfunekaka ha yona eka xikongomelo xa Yehovha xa rirhandzu. Hi ku twanana ni xileriso xa Yesu xa ku endla vadyondzisiwa, va endle maendzo yo vuyela ya 1 788 147 329 eka vanhu lava tsakelaka naswona hi 1975 a va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ta mahala ta 1 411 256 ni vanhu ha un’we-un’we ni mindyangu.

Hi 1975 ku chumayela ka mahungu lamanene a ku fike ematikweni ya 225. Eka matiko yo tlula 80 lawa mahungu lamanene ma chumayeriweke eka wona hi 1945, kambe laha a ku nga ri na mavandlha hi lembe rero, mavandlha ya Timbhoni leti hisekaka a ma andza hi xihatla hi 1975. Tindhawu leti a ti katsa na Riphabliki ra Korea, leri a ri ri ni mavandlha ya 470, Spain, ri ri na 513, Zaire, ri ri na 526, Japani, ri ri na 787, na Italy ri ri na 1 031.

Ku sukela hi 1945 ku ya ka 1975, vanhu vo tala lava va veke Timbhoni ta Yehovha a va tivulanga lava totiweke hi moya wa Xikwembu lava nga ni ku langutela ka vutomi bya le tilweni. Hi ximun’wana xa 1935, nhlayo ya lava dyeke swifanekiselo hi Xilalelo xa Hosi a va ri tiphesente ta 93 eka lava va hlanganyeleke evutirhelini bya nsimu. (Endzhakunyana hi lembe rolero, “vunyingi lebyikulu” bya Nhlavutelo 7:9 byi kombisiwe byi ri lebyi vumbiwaka hi vanhu lava nga ta hanya hi laha ku nga heriki emisaveni.) Hi 1945 nhlayo ya Timbhoni leti a ti langutele ku hanya eparadeyisini emisaveni a yi tlakukile ku fikela eyinhleni leyi va endleke tiphesente ta 86 ta lava hlanganyeleke eku chumayeleni ka mahungu lamanene. Hi 1975 lava va tivuleke Vakreste lava totiweke a va ri ehansi ka hafu ya phesente yin’we ya nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo. Hambi leswi a va hangalake ematikweni ya 115 hi nkarhi wolowo, lava va totiweke va hambete va tirha ehansi ka Yesu Kreste tahihi nyandza yin’we.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 463]

“Hi mpfhuka mi fika laha vanhu hinkwavo va vulavula hi Bibele”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 466]

“Leswi wa ha ku ndzi byelaka swona hi leswi ndzi nga tshama ndzi swi hlaya eBibeleni malembe yo tala lama hundzeke”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 470]

Magidi ya rhurhele eswiphen’wini leswi nge matikweni ya vona laha a ku ri na xilaveko lexikulu xa Timbhoni

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 472]

“Hakelo leyi nga ringanisiwiki”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 475]

Ku rhumeriwe Timbhoni leti fanelekaka ematikweni lama nga ni xilaveko lexi hlawulekeke

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 486]

Timbhoni ta le Nigeria ti paluxe vafundhisi ni tidyondzo ta vona ta vunwa hi tinhlamuselo ta matimba ta Matsalwa

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 497]

Loko va heleriwa hi marito a ku tirha mavoko

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 499]

Xikongomelo a ku ri yini? Ku fikelela un’wana ni un’wana la kotekaka hi mahungu lamanene ya Mfumo

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 489]

Ku endliwe matshalatshala yo tala leswaku ku fikeleriwa vanhu va le China hi mahungu lamanene ya Mfumo wa Yehovha

Ku rhumeriwe magidi ya mapapila, swiphephana ni tibuku swi huma hi le Chefoo exikarhi ka 1891 na 1900

C. T. Russell u nyikele nkulumo le Shanghai ivi a endzela madoroba ni swimitana swa 15, hi 1912

Makhalipotiya ma hangalase tibuku to tala eribuweni ra China, ma tlhela ma nghena etikweni, hi 1912-18

Maphayona ya Majapani ma tirhe laha hi 1930-31

Vuhaxi bya xiya-ni-moya byi endliwile hi Xichayina le Shanghai, Peking ni le Tientsin hi va-1930; hikwalaho ka sweswo, ku te mapapila ma kombela tibuku, ma huma hi le swiphen’wini swo tala swa China

Maphayona yo huma le Australia ni le Yuropa ma nyikele vumbhoni le Shanghai, Peking, Tientsin, Tsingtao, Pei-tai-ho, Chefoo, Weihaiwei, Canton, Swatow, Amoy, Foochow, Hankow, ni le Nanking hi va-1930 na va-1940. Man’wana a ma huma hi le Burma Road ivi ma nyikela vumbhoni le Pao-shan, Chungking, ni le Ch’eng-tu. Maphayona ya kwalaho a ma tirha le Shensi ni le Ningpo

[Xifaniso]

Varhumiwa lava leteriweke eGilead, vo tanihi Stanley Jones (eximatsini) na Harold King (exineneni), va tirhe laha ku sukela hi 1947 ku ya eka 1958, swin’we ni mindyangu ya Timbhoni ta laha leti hisekaka

[Mepe]

CHINA

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 462]

“Sibia” xi tirhe tanihi kaya leri fambaka ematini ra varhumiwa le West Indies

G. Maki

S. Carter

R. Parkin

A. Worsley

[Mepe]

(For fully fomatted text, see publication)

BAHAMAS

SWIHLALA SWA LEEWARD

SWIHLALA SWA VIRGIN (SWA U.S.)

SWIHLALA SWA VIRGIN (SWA BRITAIN)

SWIHLALA SWA WINDWARD

[Mepe lowu nga eka tluka 477]

(For fully fomatted text, see publication)

Mati ya ntiyiso lama nyikaka vutomi ma tlule mindzilakana ya matiko ma ya ematlhelweni yo tala ya Afrika

KENYA

AFRIKA DZONGA

GHANA

MALAWI

NIGERIA

SIERRA LEONE

ZAMBIA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 464]

Varhumiwa le Bolivia, Edward Michalec (eximatsini) na Harold Morris (exineneni) va rhange va chumayela le La Paz

[Xifaniso lexi nga eka tluka 465]

Xikepe lexi va nge i “El Refugio,” lexi akiweke hi Timbhoni le Peru, xi tirhisiwe ku yisa rungula ra Mfumo eka vanhu lava tshamaka ekusuhi ni milambu ya le henhla ka Amazon

[Xifaniso lexi nga eka tluka 467]

Titlilasi to dyondzisa vanhu ku hlaya ni ku tsala leti fambisiweke hi Timbhoni le Mexico ti pfune vanhu va makume ya magidi leswaku va hlaya Rito ra Xikwembu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 468]

Makwerhu Knorr (emahlweni exineneni) u hlangane ni Timbhoni eminhlanganweni leyitsongo emapurasini ni le tintshaveni le Argentina loko va aleriwe ku hlangana erivaleni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 469]

Exikarhi ka magidi ya Timbhoni leti rhurheleke ematikweni man’wana leswaku ti ya tirha laha ku nga ni xilaveko lexikulu a ku ri ni mindyangu, yo tanihi Harold na Anne Zimmerman, ni vana va vona va mune lavatsongo, (Colombia)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 471]

Loko va angula eka xirhambo xa vatirhi vo tirhandzela, Tom na Rowena Kitto va rhurhele le Papua leswaku va ya dyondzisa ntiyiso wa Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 471]

John na Ellen Hubler, lava landzeriweke hi Timbhoni tin’wana ta 31, va rhurhele le New Caledonia. Emahlweni ko va va boheka ku suka, vandlha se a ri simekiwile ri tiya kwalaho

[Xifaniso lexi nga eka tluka 473]

Tanihi jaha ra le Samoa Vupela-dyambu, Fuaiupolu Pele u hlangavetane ni ntshikilelo wo nonon’hwa wa ndyangu ni vanhu loko a kunguhate ku va un’wana wa Timbhoni ta Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 474]

Endzhaku ka loko Shem Irofa’alu ni vanghana va yena va khorwisekile leswaku leswi Timbhoni ta Yehovha ti swi dyondzisaka hakunene a ku ri ntiyiso, tikereke ta le swimitanini swa 28 swa le Swihlaleni swa Solomon, ti hundzuriwe ti va Tiholo ta Mfumo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 476]

Leswaku Timbhoni ti chumayela le Etiyopiya eku sunguleni ka va-1950, a ti fanele ku aka ndhawu ya vurhumiwa, ti dyondzisela vanhu kona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 478]

Loko Gabriel Paterson (la kombisiweke laha) a xungetiwe hi ku hlongoriwa, mulawuri un’wana la dumeke u n’wi tiyisekisile: ‘Ntiyiso wu fana ni nambu lowu khulukaka hi matimba; hambi wo wu akela damu wu ta khapa edan’wini rero’

[Swifaniso leswi nga eka tluka 479]

Hi 1970 entsombanweni le Nigeria, Timbhoni letintshwa ta 3 775 ti khuvuriwile; a ku endliwa swilo hi vukheta ku tiyiseka leswaku un’wana ni un’wana hakunene a a faneleka

[Swifaniso leswi nga eka tluka 481]

Minkombiso ya tibayiskopo (laha Afrika ni le matikweni lama ri rhendzeleke) yi endle vanhu va vona vukulu bya nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 482]

João Mancoca (la kombisiweke laha) ni nsati wakwe Mary u tirhele Yehovha hi makume ya malembe a tshembekile, a langutane ni swiyimo leswi nonon’hwaka swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 483]

Hi 1961, Ernest Heuse Lontsongo, ni ndyangu wa yena, u kote ku nghena le Zaire (laha hi nkarhi wolowo a ku vitaniwa Congo) leswaku a ya pfuna hi ndzetelo wa moya eka lava hakunene a va lava ku tirhela Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 485]

Hambi leswi a ku nga si hela lembe a khuvuriwile naswona a nga tivi munhu la nga Mbhoni le Kenya, Mary Whittington u yile leswaku a ya pfuna van’wana ku dyondza ntiyiso

[Xifaniso lexi nga eka tluka 487]

Mary Nisbet (la nga emahlweni exikarhi), a ri exikarhi ka majaha ya yena Robert na George, lava phayoneke le Afrika Vuxa hi va-1930, kutani (la nga endzhaku) i jaha ra yena William ni nsati wa yena Muriel, lava tirheke le Afrika Vuxa ku sukela hi 1956 ku ya ka 1973

[Swifaniso leswi nga eka tluka 488]

Entsombanweni wa le Philippines hi 1945, ku nyikeriwe swiletelo mayelana ni ndlela ya ku dyondzisa hi tidyondzo ta Bibele ta le makaya

[Swifaniso leswi nga eka tluka 490]

Don na Mabel Haslett, varhumiwa vo sungula endzhaku ka nyimpi le Japani, va ri entirhweni wo nyikela vumbhoni exitarateni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 491]

Lloyd Barry (exineneni) u tirhe eJapani malembe ya 25, eku sunguleni a ri murhumiwa ivi a va mulanguteri wa rhavi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 491]

Don na Earlene Steele, varhumiwa vo sungula eka vo tala lava tirheke le Riphabliki ra Korea

[Xifaniso lexi nga eka tluka 492]

Eka malembe lama hundzeke, minkarhi yin’wana vapfuxi va madzolonga va hlongole Fred Metcalfe loko a ringeta ku chumayela hi Bibele le Ireland; kambe loko vanhu endzhaku va tinyika nkarhi wa ku yingisa, magidi le Ireland ma ve Timbhoni ta Yehovha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 493]

Ku nga khathariseki nkaneto wa vafundhisi, magidi ma ye emintsombanweni ya Timbhoni le Italy (eRhoma, hi 1969)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 494]

Hi nkarhi wa ku yirisiwa, minhlangano ya vandlha hakanyingi a yi khomeriwa enhoveni, hi ndlela yo endla pikiniki, tanihi la Portugal

[Swifaniso leswi nga eka tluka 495]

Timbhoni ti ri ekhotsweni le Cádiz, eSpain, ti hambete ti chumayela hi ku tsala mapapila

[Swifaniso leswi nga eka tluka 496]

Mintsombano leyikulu yi nyike vanhu nkarhi wo tivonela ni ku titwela hi voxe leswaku Timbhoni i vanhu va njhani

Paris, eFurwa (1955)

Nuremberg, eJarimani (1955)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 498]

Leswaku ti fikelela vanhu hinkwavo le Luxembourg hi mahungu lamanene, Timbhoni ta Yehovha ti boheke ku tirhisa tibuku ta tindzimi ta kwalomu ka dzana